Όσο υπάρχουν μέλισσες

Γράφει η Ρίτα Βελώνη //

Είναι γνωστό ότι οι μέλισσες αποτελούν σημαντικό δείκτη περιβαλλοντικής ισορροπίας, ενώ τα προϊόντα που παράγουν, αξιοποιούνται εδώ και αιώνες στην πρακτική θεραπευτική. Ωστόσο η προστασία, αλλά και η υγεία των μελισσών απασχολεί τελευταία ιδιαίτερα τους επιστήμονες, καθώς αυτά τα πλέον πολύτιμα για τον άνθρωπο έντομα κινδυνεύουν από εξαφάνιση. Πως και γιατί διαβάστε παρακάτω.

O Αϊνστάιν είχε πει ότι «αν κάποτε οι μέλισσες εκλείψουν, το ανθρώπινο είδος δεν θα αργήσει να τις ακολουθήσει». Στα λόγια αυτά υπάρχει μια βάση αλήθειας, καθώς η συμβολή των μελισσών στο περιβάλλον και στον άνθρωπο δεν περιορίζεται μόνο στα πολύ ωφέλιμα προϊόντα που παράγουν (μέλι, γύρη, βασιλικό πολτό κ.α.) αλλά επεκτείνεται και στην αναπαραγωγική διαδικασία των φυτών (επικονίαση). Με την επικονίαση των φυτών που επιτελούν, λοιπόν, παίζουν έναν πρωταγωνιστικό ρόλο στην ισορροπία της βιοποικιλότητας του παγκόσμιου οικοσυστήματος. Αν εκλείψουν οι µέλισσες, θα διαταραχθεί η τροφική αλυσίδα, καθώς το 1/3 των πηγών διατροφής του ανθρώπου εξαρτάται άμεσα από τις δραστηριότητες των µελισσών. Αν αναλογιστεί κανείς ότι οι μέλισσες αποτελούν το 80% περίπου των επικονιαστικών εντόμων, τότε εύκολα καταλαβαίνει τη σημαντική προσφορά τους στο φυτικό και ζωικό περιβάλλον…

Πως συντελούν στην αγροτική παραγωγή;

Τα πολύτιμα αυτά έντομα, συμβάλλουν τα μέγιστα στην ανάπτυξη της αγροτικής παραγωγής μέσω της επικονίασης των φυτών, καθώς δρουν ως “μηχανικοί μεταφορείς της γύρης” κατά την εποχή της ανθοφορίας. Πιο συγκεκριμένα, σε περίοδο ανθοφορίας (άνοιξη – αρχές καλοκαιριού), οι μέλισσες από την ανατολή μέχρι τη δύση του ηλίου, όπως όλοι ξέρουμε, πετούν από λουλούδι σε λουλούδι με τελικό προορισμό την κυψέλη τους και ασυναίσθητα μεταφέρουν τη γύρη με τα πίσω πόδια τους σε πολλά σημεία, συντελώντας έτσι στην αναπαραγωγή του 60 με 70% των φυτικών ειδών.

Γιατί οι επιστήμονες κτυπούν καμπανάκι κινδύνου;

Και όμως, τα έντομα αυτά, από τα οποία συντηρείται το ανθρώπινο είδος κινδυνεύουν. Πως και από τι;  Η Διεθνής Ένωση για την Προστασία της Φύσης (IUCN) εκτιμά ότι θα εξαφανιστούν 20.000 ανθοφόρα φυτά τις επόμενες δεκαετίες. Αυτό, θα επηρεάσει τις μέλισσες που ζουν σε μελίσσια και ακόμα περισσότερο τις άγριες μέλισσες που χρειάζονται αδιατάρακτους βιότοπους για να χτίσουν τις φωλιές τους. Όπως  επίσης  επισημαίνεται και από τη  Greenpeace: η μεγαλύτερη απειλή για τις μέλισσες προέρχεται από τα χημικά φυτοφάρμακα υψηλής τοξικότητας που χρησιμοποιούνται στις βιομηχανικές καλλιέργειες. Οι μονοκαλλιέργειες αποτελούν ένα ακόμα κίνδυνο, γιατί οι μέλισσες για να επιβιώσουν θα πρέπει να τρέφονται από μία μεγάλη ποικιλία ανθοφόρων φυτών. Το πρόβλημα, πέρα από οικονομικό είναι σαφώς και περιβαλλοντικό. Οι μέλισσες αποτελούν δείκτη περιβαλλοντικής ισορροπίας, καθώς δεν πλησιάζουν σε μολυσμένα μέρη. Σύμφωνα με τους επιστήμονες, οι συνέπειες της έκλειψης των μελισσών μπορεί να είναι εφάμιλλες μιας καθ όλα αρνητικής αλυσιδωτής αντίδρασης, που θα έχει τον άνθρωπο ως τον τελικό και μοιραίο αποδέκτη.

Τι θα συμβεί αν οι μέλισσες εξαφανιστούν;    

Ποιος μπορεί να φανταστεί το καλοκαίρι χωρίς καρπούζι, πεπόνι, αγγουράκια, μελιτζάνες και δεκάδες άλλα αγαπημένα φρούτα και λαχανικά, που εξαρτώνται από τις μέλισσες; Και βέβαια το πρόβλημα είναι βαθύτερο αν σκεφτεί κανείς ότι κάθε φυτό που λιγοστεύει και χάνεται είναι μια απώλεια με ασύλληπτες συνέπειες για το οικοσύστημα μέρος του οποίου είμαστε κι εμείς, και οτιδήποτε μας κρατά στη ζωή. Κι ακόμη δεν μπορούν να αναπαραχθούν ούτε καν τα φυτά που μας θρέφουν και το σύστημα από το οποίο αυτά εξαρτώνται άμεσα. Ανησυχητικό για τους επιστήμονες  είναι το φαινόμενο που, τις δύο τελευταίες δεκαετίες, μεγάλα ποσοστά πληθυσμών μελισσών εξαφανίζονται σε όλο τον κόσμο, χωρίς να μπορεί κάποιος με βεβαιότητα να κατονομάσει τις ακριβείς αιτίες…

Τα πολύτιμα προϊόντα της μέλισσας 

Πέρα από τη συμβολή της στη γονιμοποίηση των φυτών και στη χρήση των προϊόντων της στις γαστρονομικές μας απολαύσεις, η μέλισσα και τα προϊόντα που παράγει χρησιμοποιούνται εδώ και αιώνες στην πρακτική θεραπευτική. Ήδη ο Ιπποκράτης, αρχαίος Έλληνας γιατρός και “πατέρας της ιατρικής” αλλά και αιώνες πριν από αυτόν οι θεραπευτές στην Iνδία, την Kίνα και την Aίγυπτο είχαν ανακαλύψει τις ευεργετικές επιδράσεις τους στον ανθρώπινο οργανισμό. Μάλιστα, τα τελευταία χρόνια δημιουργήθηκε ειδικός κλάδος, γνωστός ως μελισσοθεραπεία (Apitherapy), η οποία, περιλαμβάνει όλες τις διαδικασίες που χρησιμοποιούν προϊόντα μέλισσας με σκοπό την  βελτίωση της σωματικής και ψυχικής υγείας.

Ποια προϊόντα σε ποιες παθήσεις

* Tο μέλι: Η πρώτη “συνταγή” με μέλι ήταν γραμμένη σε ένα δισκίο από πηλό, που βρέθηκε στην κοιλάδα του Ευφράτη και χρονολογείται περίπου το 2000 π.Χ. To  μέλι, αποτελεί μια άμεση και φυσική πηγή ενέργειας, πλούσια σε μέταλλα και βιταμίνες του συμπλέγματος B. Eίναι, με λίγα λόγια, μια τροφή-φάρμακο.

Πού βοηθάει: Aσκεί ευεργετική επίδραση στην καρδιά, το συκώτι και το πεπτικό  σύστημα και έχει ήπια αντιβακτηριακή, αντιμικροβιακή και αντιβιοτική δράση.

* H πρόπολη: Είναι το ρετσίνι που βγαίνει από τα μπουμπούκια ή το φλοιό ορισμένων δέντρων και συλλέγεται από τις εργάτριες, που προσθέτουν τις σιελογόνους εκκρίσεις τους και το χρησιμοποιούν για να καλύψουν το εσωτερικό της κυψέλης. Περιέχει αντιβακτηριακές ενώσεις, είναι πηγή φλαβονοειδών (ισχυρών αντιοξειδωτικών) και έχει αναισθητικές ιδιότητες χάρη στα αιθέρια έλαιά της.

Πού βοηθάει: Eπουλώνει τις πληγές και βοηθάει στην ανάπλαση των ιστών, στη θεραπεία του κρυολογήματος, της γαστρεντερίτιδας και προστατεύει την επιδερμίδα από παθογόνους μύκητες. Στη δερματολογία και στην κοσμετολογία εξασφαλίζει τη λάμψη και τη στιλπνότητα του δέρματος και επιταχύνει την επούλωση των κατεστραμμένων ιστών. Υπάρχουν ενδείξεις ότι μπορεί να δράσει και κατά των καρκινικών όγκων. Επειδή περιλαμβάνεται σε φαρμακευτικά σκευάσματα, η δοσολογία καθορίζεται από το γιατρό ή το φαρμακοποιό.

* O βασιλικός πολτός: Είναι η ουσία που εκκρίνεται από τους σιελογόνους αδένες των εργατριών μελισσών και αποτελεί την τροφή όλων των μελισσών για τις πρώτες μέρες της ζωής τους. Στη συνέχεια, τρέφονται με τον πολτό μόνο όσες προορίζονται για βασίλισσες. Είναι πλούσια πηγή πρωτεϊνών, αμινοξέων, λιπιδίων, βιταμινών και ανόργανων στοιχείων.

Πού βοηθάει: Ανάμεσα στα προβλήματα για τα οποία ενδείκνυται είναι η κόπωση, το άσθμα, η έλλειψη όρεξης και η υψηλή πίεση. Υπάρχουν πολλές ενδείξεις ότι καθυστερεί τη γήρανση του οργανισμού, καθώς του προσφέρει πλήθος θρεπτικών ουσιών που συμβάλλουν στον περιορισμό της φθοράς του.

* Το κερί:
Παράγεται από τους κηρογόνους αδένες των μελισσών, που το χρησιμοποιούν για να καλύψουν το ώριμο μέλι. O σπουδαιότερος τομέας χρήσης του είναι οι βιομηχανίες καλλυντικών, καθώς έχει ενυδατικές και απαλυντικές ιδιότητες.

Πού βοηθάει: Xρησιμοποιείται στη θεραπεία της αρθρίτιδας, στις ωτίτιδες, στις φλεγμονές της ρινικής περιοχής, στις δερματοπάθειες και στο βρογχικό άσθμα. Φαίνεται, επίσης, να έχει ισχυρές αντιμικροβιακές ιδιότητες κατά ορισμένων βακτηριδίων. Στην κοσμετολογία χρησιμοποιείται μέσα σε κρέμες προσώπου, αλοιφές και κραγιόν, καθώς βοηθάει στη φροντίδα του ταλαιπωρημένου από τον ήλιο, τη σκόνη και τη ρύπανση δέρματος. Συνιστάται για την επούλωση πληγών και ελκών και χρησιμοποιείται ως έμπλαστρο στις ρευματοπάθειες, στις νευραλγίες και ως αντιφλεγμονώδες.

* H γύρη:
Είναι πλούσια σε πρωτεΐνες, βιταμίνες, αμινοξέα, ένζυμα και συστατικά μεγάλης βιολογικής αξίας για τον ανθρώπινο οργανισμό.

Πού βοηθάει: Στη διανοητική λειτουργία, χαρίζει ευεξία, έχει διουρητική δράση, βελτιώνει το μεταβολισμό και καταπολεμά τη γενική αδυναμία του οργανισμού. Συχνά χρησιμοποιείται ως τονωτικό συμπλήρωμα, καθώς περιέχει βιταμίνες, πρωτεΐνες και μέταλλα.

* Το δηλητήριο της μέλισσας: Ο Ιπποκράτης πίστευε ότι το τσίμπημα της μέλισσας ήταν ευεργετικό σε παθήσεις όπως η ρευματοειδή αρθρίτιδα. Σήμερα πολλοί ισχυρίζονται ότι το δηλητήριο της μέλισσας ανακουφίζει τον πόνο από τραυματισμό μυών. Μια εξήγηση για τα ευεργετικά αποτελέσματα της τσιμπήματα μέλισσας μπορεί να είναι ότι πρόκειται για μια μορφή του βελονισμού. Ο βελονισμός αναγνωρίζεται ως χρήσιμη τεχνική για την ανακούφιση του πόνου: πιστεύεται ότι οι βελόνες βελονισμού διεγείρουν νευρικά  μονοπάτια που προκαλούν την απελευθέρωση των ενδορφινών (παυσίπονων ορμονών).

Η θαυμαστή κοινωνία των μελισσών

Κάθε κοινωνία μελισσών αποτελείται από μία βασίλισσα, μερικές εκατοντάδες κηφήνες και χιλιάδες εργάτριες. Οι τρεις αυτές κατηγορίες διαφέρουν πολύ μεταξύ τους.

• Η βασίλισσα είναι μεγαλύτερη σε μέγεθος από τις εργάτριες, ζει περίπου 4 χρόνια και τρέφεται αποκλειστικά με βασιλικό πολτό.
• Οι κηφήνες είναι τα αρσενικά άτομα της κοινωνίας των μελισσών. Είναι λίγο μικρότεροι από τη βασίλισσα και ζουν το πολύ για 3 μήνες.
• Οι εργάτριες είναι οι πιο μικρές μέλισσες σε μέγεθος αλλά έχουν πολύ ανεπτυγμένες αισθήσεις. Μια εργάτρια μέλισσα ζει από 40 ημέρες έως και 6 μήνες ανάλογα με τις συνθήκες που επικρατούν.

Η ζωή μέσα στην κυψέλη

• Η βασίλισσα, οι κηφήνες και οι εργάτριες έχουν το δικό τους ξεχωριστό ρόλο μέσα στην κυψέλη.
• Η βασίλισσα γονιμοποιείται μία φορά στη ζωή της και γεννάει περίπου 50.000-60.000 αυγά το χρόνο. Από αυτά τα αυγά προκύπτουν νέες εργάτριες, κηφήνες αλλά και νέες βασίλισσες. Είναι η μόνη που γεννά αβγά, είναι λοιπόν η μητέρα όλων των μελισσών της κυψέλης.
• Οι κηφήνες γονιμοποιούν τη βασίλισσα και συμβάλλουν στη σταθεροποίηση της θερμοκρασίας μέσα στην κυψέλη (περίπου 36° C).
• Οι νεότερες εργάτριες παραμένουν μέσα στη φωλιά τους. Παράγουν το κερί για την κατασκευή των κηρήθρων, τρέφουν και προστατεύουν τις νύμφες και τη βασίλισσα. Οι μεγαλύτερες εργάτριες, πετάνε από λουλούδι σε λουλούδι και μαζεύουν γύρη και νέκταρ.
• Παρατηρώντας κανείς τη συμπεριφορά των μελισσών μέσα στη κυψέλη, ξαφνιάζεται καθώς διαπιστώνει ότι αν και πρόκειται για έντομα, είναι αξιοθαύμαστος ο τρόπος με τον οποίο ζουν, συμβιώνουν και επικοινωνούν μεταξύ τους.
• Οι εργάτριες μέλισσες ταΐζουν τη βασίλισσα και τα νεογνά, αλλά ταΐζουν και η μία την άλλη. Κάθε μέλισσα ανήκει σε συγκεκριμένη κυψέλη. Στην είσοδο κάθε κυψέλης υπάρχουν οι φύλακες-μέλισσες που μυρίζουν κάθε μέλισσα για να βεβαιωθούν ότι ανήκει στη δική τους κοινωνία. Εάν όχι, δεν της επιτρέπουν να περάσει μέσα και εάν εκείνη επιμείνει, τη θανατώνουν.

Ο ξακουστός χορός της μέλισσας

Οι μέλισσες ανταλλάσουν μηνύματα μεταξύ τους με διάφορους τρόπους. Ο πιο συνηθισμένος και περίεργος τρόπος επικοινωνίας είναι ο ξακουστός χορός της μέλισσας. Μια μέλισσα αρχίζει ξαφνικά να κουνάει πολύ έντονα τα φτερά της, δίνοντας την εντύπωση ότι χορεύει και με αυτόν τον τρόπο ενημερώνει τις υπόλοιπες για κάποιο μέρος στο οποίο μπορούν να βρουν τροφή. Επιπλέον, οι μέλισσες επικοινωνούν μεταξύ τους εκπέμποντας ήχους και οσμές. Ο ακριβής μηχανισμός της επικοινωνίας των μελισσών με οποιονδήποτε από τους παραπάνω τρόπους αποτελεί μυστήριο και αντικείμενο επιστημονικής έρευνας.

Το κτίσιμο της κηρήθρας

Αυτό που προκαλεί επίσης εντύπωση, είναι ο τρόπος με τον οποίο οι μέλισσες χτίζουν την κηρήθρα. Μια κηρήθρα αποτελείται από πολυάριθμα, εξάγωνα κελιά, χτισμένα το ένα δίπλα στο άλλο. Οι έρευνες που έχουν γίνει καταλήγουν στο ότι με τη κατασκευή εξάγωνων κελιών, οι μέλισσες κάνουν οικονομία σε πρώτη ύλη, δηλαδή σε κερί, εξοικονομούν χώρο στη κυψέλη και ταυτόχρονα πετυχαίνουν τον μεγαλύτερο και συγχρόνως ανθεκτικότερο αποθηκευτικό χώρο για το νέκταρ και τη γύρη που μεταφέρουν.

INFO

Το καινοτόμο πρόγραμμα «Bee Care» για την υγεία των μελισσών  

Η σημασία των μελισσών ως επικονιαστές για την παραγωγή τροφίμων, η βελτίωση της υγείας τους μέσω συγκεκριμένων προγραμμάτων, αλλά και η τεράστια προσφορά τους για πολλές μορφές ζωής του πλανήτη, βρέθηκαν την περασμένη εβδομάδα στην επικαιρότητα, σε επιστημονική εκδήλωση που πραγματοποιήθηκε στο Μουσείο Μπενάκη. Παράλληλα έγινε περιγραφή του ολοκληρωμένου προγράμματος «Bee Care» που εφαρμόζει η Bayer  στη μελέτη των μελισσών σε Ευρώπη και Αμερική,  με στόχο την ανεύρεση λύσεων και τη βελτίωση της υγείας τους. Στην παρουσίασή του προγράμματος ο Dr. Christian Maus, Global Lead Scientist Bayer Crop Science, αναφέρθηκε στις κύριες αιτίες της θνησιμότητας των μελισσών όπως καταγράφηκαν από τους μελισσοκόμους της ΕΕ και τα εργαστήρια αναφοράς στα κράτη μέλη για την υγεία των μελισσών. Κυριότερη αιτία-σύμφωνα με τα στοιχεία-  αποτελούν οι προσβολές από εχθρούς και ασθένειες, με βασικότερη την προσβολή από το παράσιτο βαρρόα, ενώ οι δηλητηριάσεις καταλαμβάνουν μία από τις τελευταίες θέσεις στη σχετική λίστα. Πολλές μελέτες δείχνουν ότι η υγεία των μελισσών μπορεί επίσης να επηρεαστεί από πολλούς και διαφορετικούς παράγοντες συμπεριλαμβανομένων των εντόμων και των παρασίτων, των μικροβιακών ασθενειών, της ανεπαρκούς διατροφής, και ακατάλληλων πρακτικών διαχείρισης των μελισσών και της κλιματικής αλλαγής. Όμως υπάρχουν και καλά νέα: παρ’ όλες τις συνεχείς αναφορές για ουσιώδεις απώλειες μελισσών σε κάποιες περιοχές, ο συνολικός αριθμός των αποικιών των μελισσών παγκοσμίως έχει αυξηθεί περίπου κατά 45% τα τελευταία 50 χρόνια αντί να μειωθεί και αυτό είναι ένα αισιόδοξο μήνυμα, για την προσπάθεια  διάσωσης  τους .