ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ: ΜARK LILLA – Η σαγήνη των Συρακουσών: Διανοούμενοι στην πολιτική

Το σημαντικό αυτό βιβλίο, το οποίο έχει ασκήσει μεγάλη επίδραση διεθνώς, κυκλοφορεί σε ελληνική έκδοση σε λίγες μέρες από την Athens Review of Books, η οποία έκλεισε τα πέντε χρόνια της και μπαίνοντας στο 6ο έτος θέλησε να «γιορτάσει» με αυτόν τον τρόπο τα γενέθλιά της.

Για αυτό το σημαντικό βιβλίο ο φιλόσοφος Αβισάι Μαργκαλίτ τόνισε:

«Ο Μαρκ Λίλα έχει γράψει ένα νηφάλιο και οξυδερκές βιβλίο για τους πολιτικούς στοχαστές και αναλυτές της ανθρώπινης κατάστασης που έχουν αναδειχθεί σε πολιτισμικούς ήρωες της εποχής μας. Σε πολλές περιπτώσεις παρουσιάζει τις ιδέες τους καλύτερα από ό,τι αυτοί οι ίδιοι. Ο Λίλα προσεγγίζει τους πρωταγωνιστές του με κατανόηση, όχι όμως και με συμπάθεια. Τους παρέχει τη δυνατότητα μιας δίκαιης δίκης, βρίσκει όμως την υπεράσπισή τους ανεπαρκή. Όλοι έχουν διαπράξει –άλλος περισσότερο, άλλος λιγότερο– ένα αδίκημα πρώτου βαθμού: ήταν απερίσκεπτοι για τις συνέπειες των ιδεών τους».

Ενώ ο κορυφαίος ιστορικός, καθηγητής στο Μπέρκλεϊ, Μάρτιν Μάλια (1924-2004) έγραψε: «Συνεχίζοντας την παράδοση που εγκαινίασαν Η aιχμάλωτη σκέψη του Τσέσλαβ Μίλος και Το όπιο των διανοουμένων του Ρεϋμόν Αρόν, [το βιβλίο του Μαρκ Λίλα] μάς προσφέρει μια εξαιρετική ανάλυση των φιλοτύραννων διανοούμενων του 20ού αιώνα – από τον Μάρτιν Χάιντεγκερ και τον Καρλ Σμιτ στη μεσοπολεμική Γερμανία έως τον Μισέλ Φουκώ και τον Ζακ Ντεριντά στη μεταπολεμική Γαλλία. Ο Λίλα διερευνά το αιώνιο δέλεαρ των φιλοσόφων, να υποκύψουν σε ιδεολογικούς βασιλείς με την προσδοκία ότι θα πραγματώσουν το κράτος της αλήθειας και της δικαιοσύνης. Πάρα πολλοί εκπρόσωποι του αμερικανικού ακαδημαϊκού κόσμου θα ωφεληθούν από την ευθυκρισία που επιδεικνύει ο συγγραφέας, αλλά και την ενδελεχή γνώση του γύρω από τις παραδόσεις της ευρωπαϊκής διανόησης που τόσο εύκολα παρερμηνεύονται στη χώρα μας».

Προδημοσιεύουμε εδώ τον πρόλογο του συγγραφέα.

Mark Lilla, H σαγήνη των Συρακουσών. Διανοούμενοι στην πολιτική: Μάρτιν Χάιντεγκερ, Χάνα Άρεντ, Καρλ Γιάσπερς, Καρλ Σμιτ, Βάλτερ Μπένγιαμιν, Αλεξάντρ Κοζέβ, Μισέλ Φουκώ, Ζακ Ντεριντά. Μετάφραση Χρυσούλα Μεντζαλίρα, Επιμέλεια Μανώλης Βασιλάκης. Έκδοση της Athens Review of Books (πρώτη έκδοση: New York Review of Books)

Ευρωπαίοι στοχαστές στην υπηρεσία του ολοκληρωτισμού

Θα προτιμούσα τη μελέτη ατομικών βίων για να αρχίσουμε τη σπουδή της ανθρώπινης καρδιάς.

Ζαν-Ζακ Ρουσώ

Κάθε ζωή συγκλίνει προς ένα κέντρο.

Έμιλυ Ντίκινσον

Στο βιβλίο του Η αιχμάλωτη σκέψη (Zniewolony umysł), έργο που κυκλοφόρησε στα 1953, ο τότε άγνωστος στη Δύση πολωνός ποιητής Τσέσλαβ Μίλος πραγματεύεται τον τρόπο με τον οποίο οι διανοούμενοι στη μεταπολεμική Πολωνία συμμορφώθηκαν με τη σταλινική ορθοδοξία του διαλεκτικού υλισμού και του σοσιαλιστικού ρεαλισμού. Το βιβλίο, που κυκλοφόρησε όταν ο Ψυχρός Πόλεμος βρισκόταν στο απόγειό του, προσέλκυσε μεγάλο ενδιαφέρον και μεταφράστηκε σε διάφορες γλώσσες. Ωστόσο, η Αιχμάλωτη σκέψη δεν αποτελεί απλώς και μόνον μια μπροσούρα εμπνευσμένη από τον Ψυχρό Πόλεμο. Πρόκειται για ένα βιβλίο που εξακολουθεί να συγκινεί και να προκαλεί θόρυβο ως τις μέρες μας. Τούτο δε οφείλεται, εκτός των άλλων, και στην επιλογή του συγγραφέα να ασχοληθεί εκτενώς με συνηθισμένες μάλλον παρά με ακραίες περιπτώσεις. Στις σελίδες του βιβλίου δεν συναντούμε ονόματα συγγραφέων που υπέστησαν φυσικούς καταναγκασμούς ή φυλακίστηκαν, αλλά ούτε και των κομισάριων ή των τυράννων που τους κατέτρεχαν. Ο Μίλος, τουναντίον, φιλοτέχνησε τα πορτρέτα τεσσάρων αρκετά επιτυχημένων συγγραφέων, περιγράφοντας ενδελεχώς τη διανοητική και πολιτική περιπλάνησή τους στην προπολεμική Πολωνία (συνήθως στο πλευρό της εθνικιστικής και αντισημιτικής δεξιάς), την πολεμική εμπειρία τους (ηρωική πολλές φορές) και την ευθυγράμμισή τους με το κομμουνιστικό καθεστώς που επιβλήθηκε από τη Σοβιετική Ένωση. Σε όλες τις περιπτώσεις, ο Μίλος αποτυπώνει μια πλευρά του χαρακτήρα του συγγραφέα που εκδηλώθηκε νωρίς στη ζωή του, και δείχνει με ποιο τρόπο αυτή διαμόρφωσε το μεταγενέστερο συγγραφικό του έργο και τις μεταβαλλόμενες πολιτικές του εξαρτήσεις. Συναντούμε τον Άλφα, τον «ηθικολόγο»· τον Βήτα, τον μηδενιστή «που ο μηδενισμός του εδράζεται στο ηθικό πάθος του, στη διαψευσμένη αγάπη του για τον κόσμο»· τον Γάμμα, «τον σκλάβο της ιστορίας»· και, τέλος, τον ποιητή Δέλτα, τον επονομαζόμενο «τροβαδούρο». Αν και τα πορτρέτα αυτά μπορούν να ερμηνευθούν ως τεκμήρια μιας σκοτεινής ιστορικής περιόδου, αυτό που τα καθιστά αξιομνημόνευτα είναι ότι συνιστούν οξυδερκείς διεισδύσεις στα μύχια της ανθρώπινης ψυχοσύνθεσης. Ο Μίλος ούτε ηθικολογεί ούτε παριστάνει ότι μπορεί να ερμηνεύσει τα πάντα στην πορεία της ιστορίας. (Μετά τον πόλεμο, θεωρώντας και ο ίδιος ότι ο κομμουνισμός αποτελούσε ελπίδα για τη χώρα του, υπηρέτησε την πολωνική κυβέρνηση –από τη θέση του πολιτιστικού επιτετραμμένου στην Ουάσινγκτον και το Παρίσι– έως και το 1951 οπότε και ζήτησε άσυλο στη Δύση). Σκοπός του ήταν να δείξει, αναφερόμενος σε συγκεκριμένα παραδείγματα, τι συμβαίνει όταν άνθρωποι συγκεκριμένης ιδιοσυγκρασίας ή διάνοιας παρασύρονται από τη δίνη της πολιτικής.

Παρότι ταπεινωτικά, τα πορτρέτα αυτά του Μίλος δεν παύουν να είναι συνάμα και αινιγματικά. Η ιστορία στάθηκε αμείλικτη απέναντι στους στοχαστές και τους συγγραφείς που ζούσαν πίσω από το Σιδηρούν Παραπέτασμα· ορισμένοι έπαιξαν καλά το άσχημο χαρτί που τους έλαχε, αντιστεκόμενοι όσο περισσότερο μπορούσαν στις δωροδοκίες και τις απειλές των τυράννων, άλλοι συμμετείχαν στον χορό των υμνητών του καθεστώτος. Όσοι από εμάς δεν έχουμε βρεθεί ποτέ μπροστά σε τέτοιες επιλογές δεν είναι καθόλου εύκολο να κρίνουμε τις πράξεις των ανθρώπων αυτών. Πώς μπορούμε όμως να εξηγήσουμε το γεγονός ότι θιασώτες της τυραννίας υπήρχαν ακόμη και σε χώρες όπου οι διανοούμενοι δεν διέτρεχαν κανένα κίνδυνο και ήταν ελεύθεροι να γράψουν ό,τι ήθελαν; Τι ήταν αυτό που τους έκανε να δικαιολογήσουν τις πράξεις σύγχρονων τυράννων ή, συνηθέστερα, να υποστηρίξουν ότι δεν υπάρχει ουσιαστική διαφορά ανάμεσα στην τυραννία και τις ελεύθερες κοινωνίες της Δύσης; Σε όλη τη διάρκεια του 20ού αιώνα φασιστικά και κομμουνιστικά καθεστώτα έγιναν δεκτά με ανοιχτές αγκάλες από πολλούς δυτικοευρωπαίους διανοούμενους, ενώ αμέτρητα ήταν τα «εθνικοαπελευθερωτικά» κινήματα που δεν άργησαν διόλου να εξελιχθούν σε παραδοσιακές τυραννίες, σπέρνοντας τη δυστυχία σε διάφορους δύσμοιρους λαούς ανά την υφήλιο. Σε όλη τη διάρκεια του 20ού αιώνα, η Δυτική φιλελεύθερη δημοκρατία δεν έπαψε να δαιμονοποιείται και να παρουσιάζεται ως η πραγματική εστία της τυραννίας – της τυραννίας του κεφαλαίου, του ιμπεριαλισμού, του αστικού κομφορμισμού, της «μεταφυσικής», της «ισχύος», ακόμη και της «γλώσσας». Κι αυτό μολονότι τα γεγονότα σπανίως επιδέχονταν αμφισβήτηση. Το τι συνέβαινε ήταν προφανές σε οποιονδήποτε διάβαζε εφημερίδες και διέθετε τη στοιχειώδη αίσθηση του ηθικού μέτρου. Όχι, δεν ήταν αυτή η αιτία· κάτι βαθύτερο συνέβαινε στο μυαλό αυτών των ευρωπαίων διανοουμένων, κάτι το αλόγιστο. Πώς λειτουργεί άραγε το μυαλό των ανθρώπων αυτών; Και τι είναι εκείνο που αναζητούν στην πολιτική;

Το παρόν βιβλίο, επιχειρώντας να θέσει τα παραπάνω ερωτήματα, μπορεί να διαβαστεί ως σύγχρονο συμπλήρωμα της Αιχμάλωτης σκέψης. Δεν πρόκειται για συστηματική πραγματεία, καθώς αυτά που επιδιώκει να πει μπορεί να τα μάθει κανείς καλύτερα μελετώντας την διανοητική και πολιτική ζωή σε συγκεκριμένες ιστορικές περιόδους. Πολλά γράφτηκαν τον περασμένο αιώνα για την «ευθύνη του διανοούμενου», έναν όρο που στερείται νοήματος, όπως και για το αν μπορεί η σκέψη ενός στοχαστή να διαχωριστεί από τις πολιτικές χρήσεις της. Πάντοτε θεωρούσα το ερώτημα αυτό une question mal posée (μια ερώτηση που δεν έχει τεθεί σωστά). Υπό μία έννοια, η απάντηση δεν μπορεί παρά να είναι θετική: η αλήθεια των ευκλείδειων αποδείξεων δεν επηρεάζεται από το πώς μπορεί να συμπεριφερόταν ο Ευκλείδης στους δούλους του. Ωστόσο, κάθε ώριμος άνθρωπος γνωρίζει πως όταν σοβαροί διανοητές γράφουν για σοβαρά ζητήματα δεν συμμετέχουν σε γεωμετρικά παιχνίδια εσωτερικού χώρου. Γράφουν διεισδύοντας στα κατάβαθα της εμπειρίας τους για να μπορέσουν να προσανατολιστούν μέσα στον κόσμο. Τα έργα και οι δραστηριότητές τους, συμπεριλαμβανομένων των πολιτικών τους δραστηριοτήτων, αποτελούν ίχνη αυτής της αναζήτησης. Αν ακολουθούμε παρόμοιες διαδρομές, το οφείλουμε στον εαυτό μας να αναλογιζόμαστε τι έκαναν και γιατί.

Πολλοί είναι οι ευρωπαίοι στοχαστές του 20ού αιώνα που θα ταίριαζαν στο φιλοσοφικό-πολιτικό πορτρέτο που επιχειρεί το παρόν βιβλίο. Επέλεξα να επικεντρωθώ σε μερικούς εξ αυτών που η σκέψη τους εξακολουθεί να είναι ζωντανή στον αιώνα μας, ελπίζοντας ότι αυτό που θα αποκομίσουν οι αναγνώστες του βιβλίου μου είναι η πεποίθηση ότι τα προβλήματα που τίθενται εδώ δεν εξαφανίστηκαν ως διά μαγείας το 1989. Το γεγονός ότι τόσο πολλοί θαυμαστές των στοχαστών αυτών εξακολουθούν να αγνοούν ή να δικαιολογούν την πολιτική τους απερισκεψία αποτελεί ένα άλλο ιδιαίτερο ζήτημα. Επέλεξα να ασχοληθώ με στοχαστές που προέρχονται ένθεν και ένθεν του Ρήνου, όπως και με στοχαστές τόσο αριστερής όσο και δεξιάς ιδεολογίας, προκειμένου να δείξω ότι το φαινόμενο που εκπροσωπούν δεν περιορίζεται σε ένα έθνος ή σε μια πολιτική τάση. Όσο για τα διδάγματα που μπορεί να αντλήσει κανείς από τα συγκεκριμένα πορτρέτα, αυτά εξετάζονται στο επίμετρο του βιβλίου, το οποίο καλούνται οι αναγνώστες να διαβάσουν αφού ολοκληρώσουν την περιήγησή τους στην παρούσα «πινακοθήκη».

Και μια τελευταία λέξη για τους στοχαστές που πραγματεύεται το παρόν βιβλίο. Πρόθεσή μου στα κριτικά αυτά πορτρέτα δεν είναι να παράσχω στους αναγνώστες αιτιολόγηση για την απόρριψή τους με την μομφή της αναξιοπρέπειας. Τουναντίον, κι εγώ ο ίδιος έχω νιώσει έλξη για αυτούς, και με τα χρόνια διδάχθηκα από το έργο τους. Καθώς όμως μάθαινα από αυτούς, η απογοήτευσή μου μεγάλωνε ολοένα και περισσότερο – απογοήτευση η οποία βρήκε την κορυφαία έκφρασή της σε ένα σύντομο απόσπασμα από το σημειωματάριο του Καρλ Γιάσπερς που αναφέρεται στον Μάρτιν Χάιντεγκερ και σε άλλους γερμανούς στοχαστές οι οποίοι χαιρέτησαν την έλευση της τυραννίας το 1933. Συμμερίζομαι απολύτως τα αισθήματα που εξέφρασε:

«Παρά την απόσταση που μας χωρίζει νιώθω τρυφερότητα για τους ανθρώπους αυτούς – τρυφερότητα διαφορετικού είδους για τον καθέναν από αυτούς, μιας και είναι τόσο διαφορετικοί μεταξύ τους. Η τρυφερότητα τούτη όμως δεν μετατρέπεται ποτέ σε αγάπη. Είναι σαν να τους εκλιπαρώ να θέσουν την επιβλητικότητα του πνεύματός τους στην υπηρεσία καλύτερων δυνάμεων. Η μεγαλοσύνη του πνεύματος γίνεται αντικείμενο αγάπης μονάχα όταν η δύναμη την οποία υπηρετεί έχει ευγενή χαρακτήρα.»

Μαρκ Λίλα

Mark Lilla

«Πνευματικός πατέρας» της Athens Revie of Books

Όπως σημειώνει στον προλογικό σημείωμά του ο επιμελητής του βιβλίου και διευθυντής της Athens Revie of Books, ήταν ο Μαρκ Λίλα που του ενέπνευσε την ιδέα της έκδοσης ενός τέτοιου εντύπου: «Επιθυμώ να εξηγήσω πώς γεννήθηκε το όνειρο ενός τέτοιου εντύπου στα ελληνικά, πώς δηλαδή τελικά γεννήθηκε η Athens Review of Books. Διότι ήταν ο Μαρκ Λίλα που μου άνοιξε, οριστικά, τη θέα στον κόσμο τής New York Review of Books. Και ξανοίχτηκαν μπρος μου τόσα και τόσα μέρη αλλουνού κόσμου. Ενός κόσμου πολύχρωμου, πολυδιάστατου, αχανούς.

Θα περνούσαν πολλά χρόνια για να πραγματοποιήσω το ανομολόγητο (μήπως με θεωρήσουν γραφικό) όνειρο της έκδοσης ενός εντύπου με πρότυπο αυτή την κορυφαία αμερικανική επιθεώρηση. Και την ώρα που εγκαινιάζαμε τη συνεργασία της Athens Review of Books με αυτό το υψηλό πρότυπο αισθάνθηκα την ακατανίκητη παρόρμηση να εκφράσω εμπράκτως την ευγνωμοσύνη μου προς τον Μαρκ Λίλα: ζήτησα λοιπόν τα δικαιώματα για την έκδοση του βιβλίου του The Reckless Mind: Intellectuals in Politics, το οποίο είχε εκδοθεί από την New York Review of Books το 2001. Επέλεξα ακριβώς αυτό το έργο του για τους Δυτικούς φιλοτύραννους διανοούμενους, που αρχίζει με την Αιχμάλωτη σκέψη του Τσέσλαβ Μίλος και τελειώνει με το εκπληκτικό Επίμετρο του Μαρκ Λίλα για τη Σαγήνη των Συρακουσών, από το οποίο και ο τίτλος της ελληνικής έκδοσης, με σύμφωνη φυσικά τη γνώμη του συγγραφέα. Ο συμβολισμός αυτός δεν είναι μόνο προσωπικός: αναφέρεται και στο ήθος λόγου και τους προσανατολισμούς της Athens Review of Books όσο θα την διευθύνω. Μια δεύτερη συμβολική χειρονομία είναι ότι προσφέρουμε στο αναγνωστικό κοινό αυτό το σημαντικό έργο τώρα που η Athens Review of Books έκλεισε πέντε χρόνια παρουσίας: με το παρόν τεύχος μπήκε στο 6ο έτος.»

Το εξώφυλλο του πρώτου τεύχους της έκτης χρονιά  της Athens Review of Books. Ο Μανώλης Βασιλάκης  αντί μιας τυπικής γενέθλιας εκδήλωσης χαράσσει την επέτειο με την ελληνική έκδοση του βιβλίου του Μαρκ Λίλα