Fractal

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΗ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: Μαρία Παπαδήμα

Επιμέλεια – συνεντεύξεις: Πέρσα Κουμούτση //

 

Μαρία Παπαδήμα: «Βλέπετε είναι σαν να μεταφράζω ταυτόχρονα όχι έναν αλλά πολλούς συγγραφείς. Θα μπορούσα να μην κάνω τίποτε άλλο παρά να μεταφράζω τον Πεσσόα για όλη μου τη ζωή».

 

papadima4

 

Πώς ορίζεται το μετάφρασμα από τους ίδιους τους μεταφραστές; Πότε πετυχαίνει και πότε αποτυγχάνει να μεταφέρει αυτούσιο το έργο ενός συγγραφέα, τη φιλοσοφία του, τα υπόγεια όσο και φανερά μηνύματα του; Και πόσο δύσκολο είναι να αναμετρηθεί κανείς με το έργο ενός δημιουργού που έχει ξεπεράσει τα στενά σύνορα του τόπου του; Στα αλήθεια, τι απαιτείται από τον μεταφραστή, ώστε να είναι σε θέση να μεταφέρει επιτυχώς στη γλώσσα του ένα κείμενο χωρίς να προδώσει το πρωτότυπο έργο; Αλλά κυρίως, σε ποιο βαθμό ο μεταφραστής μετέχει ουσιωδώς σε αυτό;

Στο πλαίσιο του αφιερώματος που ετοιμάσαμε, ρωτήσαμε καταξιωμένους μεταφραστές και είχαν την ευγενική καλοσύνη να μας καταθέσουν τις απόψεις τους.

Στο σημερινό τεύχος δημοσιεύουμε τις απόψεις της διακεκριμένης μεταφράστριας Μαρίας Παπαδήμα, που είναι και η κατ’ εξοχήν μεταφράστρια του Φερνάντο Πεσόα από τα Πορτογαλικά. Την ευχαριστούμε θερμά.

 

-Κυρία Παπαδήμα, βασιζόμενη στην μακρόχρονη εμπειρία και την επιστημονική σας γνώση, πώς θα ορίζατε, έστω επιγραμματικά, το μετάφρασμα;

Αυθόρμητος και πραγματιστικός ορισμός: ένα κείμενο με οικογένεια, με προγόνους (το πρωτότυπο) και συγγενείς στην ίδια αλλά και σε άλλες χώρες, κοντινές και μακρινές (τα άλλα μεταφράσματα), που πολλές φορές αναζητά την πατρότητά του, καθώς συχνά δεν μοιάζει στo γεννήτορά του.

 

– Άραγε οι μεταφραστές ενδίδουν ποτέ στον πειρασμό να υποκύψουν σε μια «υπερερμηνεία», σε μια δηλαδή εξεζητημένη απόδοση του αρχικού κειμένου, όταν νιώθουν πώς αυτό αποκλίνει από τα δική τους πρότυπα/ αισθητική/φιλοσοφία;

Σίγουρα κάποιοι ενδίδουν, και για διάφορους λόγους, ωστόσο δεν είμαστε πάντα σε θέση να γνωρίζουμε ποιος επέλεξε την «υπερ-ερμηνεία» ή την «υπο-ερμηνεία», ο μεταφραστής, ο επιμελητής ή ο εκδότης. Έχουμε π.χ. την ελληνική μετάφραση του έργου του Ιουλίου Βερν, L’Archipel en feu από τον Ν. Καζαντζάκη με τίτλο Οι πειραταί του Αιγαίου, όπου λείπουν όλες οι αναφορές του Βερν στην ελληνική πειρατεία και τη συμμετοχή του κλήρου σ’ αυτή. Απομένει να διευκρινισθεί αν οφείλεται στον συγγραφέα ή στον εκδότη. Άλλο παράδειγμα είναι η Έρημη Χώρα του Έλιοτ από τον Σεφέρη. Εκεί γνωρίζουμε ότι η οικειοποιητική πρακτική ανήκει αποκλειστικά στον ποιητή. Γενικώς οι ποιητές ή οι συγγραφείς οικειοποιούνται με μεγαλύτερη ευκολία ένα ξένο κείμενο μεταφράζοντάς το απ’ ό,τι ένας μεταφραστής που δεν έχει ο ίδιος πρωτογενές συγγραφικό έργο.

Ξέρουμε ότι οι πρώτες γαλλικές μεταφράσεις του Κάφκα υπέστησαν σημαντική αισθητική παραποίηση από τον μεταφραστή του, το γνωστό συγγραφέα Αλεξάντρ Βιαλάτ, το ίδιο και οι πρώτες γαλλικές μεταφράσεις του Ντοστογιέφσκι, όπου η ακατάστατη και πληθωρική ρωσική σύνταξη του συγγραφέα έγινε μια τυπική γαλλική σύνταξη με όλους τους κανόνες. Δυο μεγάλοι συγγραφείς εισήχθησαν σε μια μεγάλη γλώσσα υποδοχής παραποιημένοι, και οι μεταφράσεις αυτές είχαν βεβαίως αντίκτυπο και σε άλλες μεταφράσεις σε άλλες γλώσσες. Σήμερα και οι δυο αυτοί συγγραφείς ξαναμεταφράστηκαν στη γαλλική γλώσσα, και οι μεταφραστές τους επικαλούνται την αποκατάσταση του πρωτοτύπου.

 

papadima3

-Πότε το μετάφρασμα μειώνει το έργο και πότε το αναδεικνύει;

Τεράστια συζήτηση. Ας μείνουμε αφενός στην νοηματική, πολιτισμική και υφολογική πιστότητα του μεταφράσματος απέναντι στο πρωτότυπο και αφετέρου στην αναγνωσιμότητά του. Όλοι μας έχουμε αφήσει στην άκρη βιβλία που δεν διαβάζονταν γιατί μύριζαν τόσο μετάφραση, που χάνονταν το οποιοδήποτε άρωμα του πρωτοτύπου ή που ήταν παντελώς ακατανόητα, όπως επίσης αγαπήσαμε ανυποψίαστοι έργα μεταφρασμένα που διαβάζονταν απρόσκοπτα αλλά ήταν ριζικά διαφορετικά από το πρωτότυπο έργο.

 

-Είστε υπέρ της πιστής μετάφρασης ή της απόδοσης ενός κειμένου; Ποια η διαφορά;

Δεν νομίζω ότι το θέμα τίθεται με αυτούς τους όρους. Εφόσον μιλάμε για λογοτεχνική μετάφραση, νομίζω πως η απόδοση δεν έχει θέση. Η απόδοση έχει την έννοια της σχετικότητας, της αυθαιρεσίας, της μη ακρίβειας, έχει χρηστική αξία, όχι καλλιτεχνική. Κάτι σαν τις περιλήψεις των μυθιστορημάτων στο διαδίκτυο που διαβάζουν οι σημερινοί μαθητές αντί να αφεθούν στη γοητεία ολόκληρου του βιβλίου. Η μετάφραση εμπεριέχει την έννοια της πιστότητας. Προτιμώ ωστόσο να μιλώ με όρους μεταφραστικού σχεδίου. Έχω μπροστά μου ένα κείμενο και καλούμαι να μεταφράσω έναν όλον που σημαίνει ταυτόχρονα μορφή, περιεχόμενο, πολιτισμικές αναφορές και ατμόσφαιρα εποχής. Χαράζω μια στρατηγική προσέγγισης, ανάλογα με το είδος του κειμένου και οπωσδήποτε δεν προσθέτω, δεν αφαιρώ σε νόημα και ύφος. «Είμαι πιστός» δεν σημαίνει μεταφέρω τη σύνταξη της άλλης γλώσσας στη δική μου, μπορώ όμως να μεταφέρω ακέραια τα στοιχεία εκείνα της ξενικότητας που η ανθρώπινη εμπειρία μπορεί να τα αναγνωρίσει. Και οπωσδήποτε τα χαρακτηριστικά του συγγραφέα, την ιδιομορφία του, τις εμμονές του- δεν τον κάνω να μιλάει καλύτερα, σωστότερα, πιο κατανοητά. Τον παρακολουθώ από πάρα πολύ κοντά, κάνοντας αισθητή την παρουσία μου, όπως όταν περπατάμε σχεδόν μέσα στο βήμα του άλλου, λίγα μέτρα ξοπίσω του.

 

papadima2

-Είναι εύκολο να συμμεριστεί ο μεταφραστής το πνεύμα, τη φιλοσοφία του δημιουργού, όταν απέχει πολύ από τη κουλτούρα του; Όταν δεν αντιλαμβάνεται επαρκώς το «πνευματικό» / πολιτισμικό περιβάλλον μέσα στο οποίο δημιουργείται το πρωτότυπο έργο;

Ένας μεταφραστής δεν μπορεί να είναι μεταφραστής αν δεν καταλαβαίνει πλήρως το πνεύμα, τη φιλοσοφία του δημιουργού (δεν λέω κατ’ ανάγκην να συμμερίζεται), αν δεν αντιλαμβάνεται επαρκώς το «πνευματικό» / πολιτισμικό περιβάλλον μέσα στο οποίο δημιουργείται το πρωτότυπο έργο. Αυτό επιτυγχάνεται με την ακαταπόνητη μελέτη ενός συγγραφέα, μιας εποχής, μιας κουλτούρας, με την ειδίκευση σε μια λογοτεχνία ή ένα συγγραφέα. Είναι προτιμότερο για τον μεταφραστή και για τον εκδότη να υπάρχει αυτή η άτυπη εξειδίκευση και όχι ο νεοελληνικός κανόνας «όλα τα σφάζω, όλα τα μαχαιρώνω» ακόμα κι αν μου λείπει το μαχαίρι. Για να μεταφράσω π.χ. σήμερα εγώ σύγχρονη γαλλική αστυνομική λογοτεχνία, όσο καλά γαλλικά και να ξέρω, όσο και να έχω σπουδάσει και ζήσει για χρόνια στη χώρα αυτή, θα έπρεπε να έχω ασχοληθεί συστηματικά με το συγκεκριμένο είδος. Αλλά δεν το κάνω γιατί ομολογώ πως δεν το γνωρίζω ιδιαίτερα, είναι άλλη η γλώσσα του κι άλλοι οι κανόνες του, δηλαδή άλλο το γλωσσικό και πολιτισμικό του περιβάλλον.

 

-Είναι κοινή η διαπίστωση ότι η μετάφραση που προέρχεται από ενδιάμεση γλώσσα μειώνει την αξία του πρωτοτύπου. Ποια είναι η δική σας άποψη και σε ποιο βαθμό πιστεύετε ότι «παραποιείται» το αυθεντικό κείμενο;

Σε όλους τους βαθμούς. Κάθε μετάφραση είναι ερμηνεία νοημάτων και γλωσσική προσαρμογή σε άλλους κανόνες, άρα είναι ήδη ένα είδωλο του πρωτοτύπου. Συνεπώς στην περίπτωση της διαμεσολαβημένης μετάφρασης μιλάμε για μετάφραση του ειδώλου. Επίσης κάθε μετάφραση υπόκειται στην υποκειμενικότητα του μεταφραστή, συνεπώς ο δεύτερος ή ο τρίτος μεταφραστής δεν επικοινωνεί πλέον με το συγγραφέα, αλλά με την υποκειμενικότητα ενός άλλου μεταφραστή.

Υπάρχουν βεβαίως περιπτώσεις που είναι αναγκαία, σε γλώσσες που δεν υπάρχει δυνατότητα πρόσβασης στο πρωτότυπο – π.χ. δεν υπάρχει έλληνας μεταφραστής για την τάδε σπάνια γλώσσα-, αλλά βλέπουμε να γίνεται το ίδιο και εκεί που δεν υπάρχει καμιά δικαιολογία. Και γίνεται για λόγους αδιαφορίας, φτήνιας, ευκολίας και φιλοδοξίας, με κοινή ευθύνη εκδότη και «μεταφραστή».

 

papadima5

 

-Τώρα μεταφράζετε και επιμελείστε εκ νέου τις μεταφράσεις του πορτογάλου ποιητή και συγγραφέα Φερνάντο Πεσσόα. Πώς είναι να ασχολείται κανείς με το έργο ενός τόσο σημαντικού και διεθνώς αναγνωρισμένου συγγραφέα; Τι είδους σχέσης αναπτύσσεται ανάμεσα σε ένα μεταφραστή που ασχολείται επισταμένα με το έργο ενός συγκεκριμένου συγγραφέα και του ιδίου;

Το έργο του Φερνάντο Πεσσόα και οι μεταφράσεις του είναι ένα σημαντικό μέρος της ζωής μου, της πνευματικής μου συγκρότησης και της συναισθηματικής μου πληρότητας. Έχω μια πολύ μεγάλη βιβλιογραφία την οποία εμπλουτίζω διαρκώς γύρω από το έργο του, που έχει εκδοθεί από διαφορετικούς επιμελητές, τις μελέτες γύρω από αυτό, τις μεταφράσεις του σε διάφορες γλώσσες. Διαβάζω διαρκώς, εμβαθύνω, αλλά είναι αστείρευτος. Υπάρχουν ετερώνυμά του ή πλευρές του που με δυσκολεύουν περισσότερο, παραδείγματος χάρη η ποίηση του Ρικάρντο Ρέις ή τα αποκρυφιστικά γραπτά του. Βλέπετε είναι σαν να μεταφράζω ταυτόχρονα όχι έναν αλλά πολλούς συγγραφείς. Θα μπορούσα να μην κάνω τίποτε άλλο παρά να μεταφράζω τον Πεσσόα για όλη μου τη ζωή και πάλι δεν μου έφτανε.

 

-Σύντομα θα εκδοθεί Βιβλίο σας με τίτλο «Πολίτες της Βαβυλωνίας», ένα βιβλίο με κείμενα που άπτονται της τέχνης της μετάφρασης και όχι μόνο. Θέλετε να μας πείτε δυο λόγια για τη «σύλληψη» της ιδέας και τι ακριβώς πραγματεύεται;

Θέλησα να δώσω το λόγο στους συναδέλφους μου μεταφραστές να μιλήσουν για τη δουλειά τους, τον λόγο αυτό που δεν τους δίνουν συχνά οι εκδότες ή που υπάρχει διάσπαρτος σε προλόγους και εφήμερος σε διάφορα έντυπα. Ζήτησα από τους σημαντικότερους μεταφραστές να γράψουν γύρω από ένα μεταφραστικό ζήτημα που τους απασχόλησε ιδιαίτερα, π.χ. μετάφραση και χρόνος, μετάφραση κλασσικών κειμένων, μετάφραση της ποίησης, συλλογική μετάφραση κλπ. Αρκετοί ανταποκρίθηκαν. Άλλα κείμενα είναι πιο θεωρητικά κι άλλα πιο βιωματικά. Συγκέντρωσα λοιπόν αυτά τα κείμενα σε ένα τόμο που ευελπιστώ να αποτελέσει ένα χρήσιμο υλικό για τους μελλοντικούς μεταφραστές και μεταφρασεολόγους, μια αποτύπωση για το πώς σκεπτόμαστε τη μετάφραση στον ελληνικό χώρο τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Το βιβλίο αυτό θα κυκλοφορήσει σε λίγους μήνες από τις εκδόσεις Gutenberg.

 

papadima1

 

-Τι άλλο μας ετοιμάζετε;

Τρία μυθιστορήματα ενός μεγάλου Βραζιλιάνου συγγραφέα, του Machado de Assis, για τη σειρά Orbis literae των εκδόσεων Gutenberg. Είναι ένα ευχάριστο διάλειμμα κλασικής λογοτεχνίας μέσα στον πεσσοϊκό μου λαβύρινθο του μοντερνισμού και της ετερωνυμίας.

 

-Σας ευχαριστούμε πολύ.

 

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Back to Top