Fractal

✔ Μανόλης Πρατικάκης: «Η Κόλαση είμαστε εμείς που κατά βάθος είμαστε Άλλοι»

Συνέντευξη στην Ελένη Γκίκα //

 

 

Υπογράφει την «Κιβωτό» και τον «Λιθοξόο» και μαζεύει τα τιμαλφή μας. Είναι ο καθ’ ύλην αρμόδιος για τις ψυχικές νόσους της εποχής μας. Ο πολυβραβευμένος ποιητής και ψυχίατρος Μανόλης Πρατικάκης ρίχνει φως στο ιστορικό έρεβος της εποχής μας και μιλά στον Φιλελεύθερο για όλα: Για «τα μεγάλα κούφια λόγια της λεγόμενης αριστεράς» και «για την εξουσιομανία», για όσα χάθηκαν με την κρίση, «μαζί και οι αυταπάτες μας», για «το ηθικό πλεονέκτημα που έγινε ηθικό μειονέκτημα» και για «το μικροκομματικό συμφέρον πάνω από την κινδυνεύουσα πατρίδα», για την ιαματική δύναμη της ποίησης και την καθαρτήρια δυνατότητα των ενοχών, αναλύοντας για τους αναγνώστες το πιο αισιόδοξο και απαισιόδοξο σενάριο. Συνιστώντας μας στο μεταξύ «Υπομονή. Βαθιές αναπνοές. Αυτοκυριαρχία και αυτοέλεγχο» επειδή μπορεί να αργήσουν «αλλά νομοτελειακά θα έρθουν καλύτερες μέρες». Σε μια χειμαρρώδη συνέντευξη που ισοδυναμεί όσο τουλάχιστον δέκα συνεδρίες.

 

-Κύριε Πρατικάκη, έβλαψε την ψυχική μας υγεία η κρίση;

Την έβλαψε διπλά. Και γιατί αυτή καθ’ εαυτή η κρίση δημιούργησε προβλήματα παντός είδους (οικονομικά, εργασιακά, ανασφάλειες, εκπατρισμός, μεγαλύτερη αναξιοπιστία στο πολιτικό μας προσωπικό κ.λ.π) και γιατί αφ’ ετέρου μας έβγαλε από τις τεράστιες αυταπάτες μας, τα παντός είδους στερεότυπα μιας κοινωνίας που ζούσε εφησυχασμένη σε ένα είδος τεχνητής ευμάρειας, σε πλήρη αναντιστοιχία με την προσφορά του καθενός μας σε αυτό το κωμικοτραγικό πανηγύρι της ματαιοδοξίας μας. Άρα ήταν αναπόφευκτο να βλάψει σημαντικά και την ψυχική μας υγεία. Εδώ καταρρέει κάποιος μόνο αν χάσει τη δουλειά του. Και είναι κάπου δυο εκατομμύρια οι άνεργοι.

 

-Την… ποίηση;

Θα ‘λεγα πως όχι. Γιατί οι ψυχοτραυματισμοί, οι αναστατώσεις και γενικά οι έκρυθμες καταστάσεις, ατομικές ή συλλογικές, αποτελούν τροφή για την λογοτεχνία, και άρα και της ποίησης. Αν ο κόσμος ήταν τέλειος και ιδανικός ίσως να ήταν περιττή η τέχνη του λόγου. Η ποίηση δεν περιγράφει τον κόσμο. Αποτελεί κόσμον. Ένα παράπλευρο φραστικό σύμπαν, σε διαφυλετική σχέση πάντα με το θλιβερό υπάρχον, του οποίου αρνείται τη μοναδικότητα, προβάλλοντας τις άπειρες δυνατότητές του με φαντασία και όνειρο σε ένα ανοιχτό, διαρκώς μεταβαλλόμενο ορίζοντα. Σε μια διαρκή ανοιχτότητα. Ας μη ξεχνάμε ότι ο Ντοστογιέφσκι έγραψε τους εξόριστους στη Σιβηρία κάτω από βάρβαρες συνθήκες. Και πολλοί άλλοι.

 

-Μπορεί η ποίηση να είναι ιαματική; Και πότε;

Είναι, μπορεί να είναι λειτουργία ιαματική όπως η μουσική. Με την αισθητική της τελειότητα και αρμονία επιδρά στους αισθητικούς και αισθητηριακούς υποδοχείς του ανθρώπου διεγείροντάς τους και προκαλώντας συγκίνηση, γαλήνη, ευτυχία κτλπ. Αλλά και νοηματικά επιδρά στη σκέψη δημιουργώντας λυρικές ή επαναστατικές εξάρσεις, ανατροπές του θεσμοθετημένου λόγου και κόσμου που μας καταπιέζουν με τους αυταρχικούς νόμους και κώδικες. Ειδικά η επική ποίηση, η ποίηση της αμφισβήτησης, η αντεργκράουντ ποίηση, αλλά όπως είπαμε και η λυρική και η πένθιμη, κάθε μια με τον δικό της τρόπο. Συχνά η ποίηση διηγείται το άγνωστο έπος καθενός μας ή ενός λαού όταν είναι μεγάλη.

 

-Με την «Κιβωτό» σας και τον «Λιθοξόο» άλλαξε κάτι στην ποιητική σας φιλοσοφία;

Νομίζω πως όχι ως προς την ποιητική μου φιλοσοφία. Οι άξονες παραμένουν οι ίδιοι. Η φύση, στην οντολογική της διάσταση, η ανατολική φιλοσοφία σε συνδυασμό με τους προσωκρατικούς φιλοσόφους της Ιωνίας, η ψυχανάλυση, η αλλοτρίωση των καιρών μας και η εικονική πραγματικότητα που διαρκώς εκτοπίζει την απλή ζώσα πραγματικότητα έως την έκλειψη των αντικειμένων και την ψηφιοποίηση των αισθημάτων ως την τεχνητή νοημοσύνη που προαναγγέλλει ο μηχανοκίνητος πολιτισμός μας. Ίσως γίνει ζοφερό το μέλλον αν αφεθούν ανεξέλεγκτες αυτές οι εξελίξεις και τα ανθρώπινα δημιουργήματα δεν υπακούουν πια στους δημιουργούς τους (Το γεράκι δεν ακούει πια τον γερακάρη, γράφει ο Γέιτς). Το κάθε μηχανικό δημιούργημα πρέπει να είναι υπό έλεγχο ως προς την τοξικότητα και την καταστροφικότητα που εμπεριέχει και απειλεί το παγκόσμιο οικοσύστημα και την ίδια την ζωή του πλανήτη. Ο Αϊνστάιν το 1910 ρωτήθηκε για την διάσταση του ατόμου και τη δυνατότητα να κατασκευαστεί η ατομική βόμβα και είπε ότι εξαρτάται από το πώς θα τη χρησιμοποιήσει ο άνθρωπος, για παραγωγή ενέργειας κλπ ή φτιάχνοντας βόμβες. Και συμπλήρωσε: εκτός από την ατομική βόμβα η ανθρωπότητα απειλείται από δυο τουλάχιστον ακόμα βόμβες, την Γενετική βόμβα (κλωνοποιήσεις κτλπ) και την Πληροφορική που ήδη ακούμε τις εκρήξεις της στο μυαλό μας που μας τρελαίνει και μας κάνει να πιστεύουμε ότι δεν είναι ανάγκη να σκεφτόμαστε, αφού η πληροφορική πλημμυρίδα, σαν καταιγίδα δεν αφήνει χώρο για επιμέρους σκέψεις. Ο ίδιος ο Μπιλ Γκέιτς, νομίζω, είπε ότι η ίδια η ανεξέλεγκτη εξέλιξη οδηγεί στην απόλυτη καταστροφή.

Η «Κιβωτός» και ο «Λιθοξόος», λοιπόν, είναι ένα κάλεσμα να σωθεί ό,τι είναι αυθεντική πηγή ζωής, γνησιότητας και αυθεντικότητας. Είναι ένα κάλεσμα από τον «ασπρομάλλη Νώε που γεμάτος γνώση ακούει της αφθονίας και της αποξένωσης τον επερχόμενο κατακλυσμό».

 

-Είναι σα να συγκεντρώνετε για σας και για όλους μας τα τιμαλφή σας και τιμαλφή μας στον ορατό και αόρατο κόσμο, αλλάζει κάτι δραστικά στην εποχή μας και πρέπει να σώσουμε τα όσια και ιερά μας;

Όπως προκύπτει από τα παραπάνω πολλά αλλάζουν και για το άμεσο και για το απώτερο μέλλον. Καθένας οφείλει να διαφυλάξει τα ατομικά, οικογενειακά και κοινωνικά του τιμαλφή και όλοι μαζί τα τιμαλφή του λαού μας και οι λαοί τα τιμαλφή του κόσμου, σε μιαν άλλη πνευματική παγκοσμιοποίηση, όπου ποιητές, λογοτέχνες, μουσικοσυνθέτες, σκηνοθέτες, ζωγράφοι, ηθοποιοί, εκδότες και γενικά όσοι ασχολούνται με τα πνευματικά δρώμενα θα δημιουργήσουν αντιστικτικά με την υφιστάμενη παγκοσμιοποίηση (που είναι η παγκοσμιοποίηση της Αγοράς, έχοντας κύριο μέλημα το Κέρδος) ένα νέο φορέα που θα έχει ως κέντρο του τον Άνθρωπο και τις ανάγκες του. Που θα μπορεί να παρεμβαίνει, μπλοκάροντας αποφάσεις καταστροφικές και προτείνοντας μια πολυπολιτισμική αλληλεγγύη μεταξύ των λαών, πλουραλιστική, ανεξίθρησκη και απαλλαγμένη από αποκλεισμούς, φυλετισμούς και προκαταλήψεις, όπου οι νομπελίστες και οι διάσημοι Καλλιτέχνες θα είναι με το κύρος, οι πρεσβευτές μας. Χρειάζονται συλλογικές παρεμβάσεις για να βγει ο άνθρωπος της νεωτερικότητας από την ατομικότητα και την ιδιωτικότητά του όπου τον οδήγησε το πολιτικό σύστημα. Να γίνει όπως ο Αρχαίος Αθηναίος που «σήκωνε την πόλη στον ώμο του» για το Γενικό Καλό.

 

 

-Τι χάθηκε με την κρίση;

Σε πρώτο επίπεδο η εμπιστοσύνη μας προς το πολιτικό σύστημα και αυτούς που το εκπροσωπούν, δηλ. προς όλους. Σε δεύτερο επίπεδο η οικονομική και εργασιακή μας σιγουριά. Σε τρίτο, η εθνική βεβαιότητα ότι δεν θα χρειαστεί πια ποτέ να γίνουμε μετανάστες και να εκπατριστούμε δια τον επιούσιον, καθώς βλέπουμε με κάποια θλιμμένη περιφρόνηση τα κύματα μεταναστών να πλημμυρίζουν την «εύφορη» πατρίδα μας. Τι ειρωνεία, αυτοί να έρχονται και εμείς να φεύγουμε! Και προπάντων οι νέοι.

Σε τέταρτο επίπεδο το αξιακό μας σύστημα ως λαού: Βγήκαν στη φόρα όλα μας τα άπλυτα. Η διαφθορά, η έπαρση μαζί με την δουλοπρέπεια, σ’ αυτό το κωμικό παζάρι των συμβιβασμών. Η αρετή χέρι χέρι με την αχρειότητα. Το ηθικό πλεονέκτημα που έγινε ηθικό μειονέκτημα. Το μικροκομματικό συμφέρον πάνω από την κινδυνεύουσα πατρίδα. Όχι η αλήθεια αλλά η σκοπιμότητα, το συμφέρον, ο αθέμιτος ανταγωνισμός, η ίδια φαυλότητα. Όχι συναίνεση αλλά νείκος αν αυτό εξυπηρετεί τα ίδια συμφέροντα.

Και σε πέμπτο επίπεδο, δεν χάθηκε αλλά έγινε ορατή η πνευματική και ηθική μας γυμνότητα (ηθική με την έννοια του ήθους: «Ήθος ανθρώπω δαίμων» Ηράκλειτος).

Χάθηκε, στο βαθμό που υπήρχε, η Αυτεξουσιότητα. Και αυτός που δεν την έχει, την κάνει θεά του για να θεραπεύσει τα συμπλέγματά του, αποκτώντας ισχύ, δύναμη, κύρος, δια της Εξουσίας που του επιτρέπει να βασιλεύει, τρομάρα του. Αυτός που δεν έχει υπαρξιακή αυτεξουσιότητα δεν χρειάζεται, έχει το δικό του προσωπικό αγαθό βασίλειο, και αγνοεί κάθε άλλη μορφή εξουσίας.

Θα μου επιτρέψετε, κυρία Γκίκα, να παραθέσω λίγους στίχους που έχουν άμεση συνάφεια με τα παραπάνω:

«Το χαμένο βασίλειο που φανταστήκαμε πως είχαμε/ το κουβαλάει καθένας που δεν είναι αληθινός βασιλιάς./ Αυτός είναι ο τρόμος μας./ Και αυτός ο τρόμος μεταφράζει νύχτα μέρα το φθηνό/ περιπλανώμενο πένθος μας./ Το παράδοξο μαρτύριο του ξεπεσμού μας./ Αυτοί οι καιροί μας δίνουν εκείνο που αδειάζει/ όλη μας τη ζωή. Μας σπρώχνουν/ στης αφθονίας το βουλιμικό κάτεργο’ σε ένα συνεχές σηπτικό φαγοπότι./ Κι όλο ζητάμε’ κι όλο ψάχνουμε/ αυτό που λάμπει αχόρταγο στο βάραθρό μας./ Το μίσος είναι η αγάπη των ηττημένων./ Η φρικτότερη πείνα είναι η αφθονία» (από τη συλλογή «Λιθοξόος»)

 

-Και τι πρέπει να διασωθεί οπωσδήποτε για να αντέξουμε και να πάμε και παρακάτω;

Η ψυχραιμία μας. Η σοβαρότητά μας που με αναστοχασμό θα επαναπροσδιορίσει φανατισμούς, λανθασμένες προσκολλήσεις και ιδεοληψίες ώστε με διαύγεια να κάνει εκείνες τις επιλογές που συντείνουν στο γενικό καλό για την χώρα. Κυρίως όμως να συμμετάσχει στα κοινά ώστε από παθητικό ενεργούμενο της ιστορίας να γίνει ενεργός πολίτης, να βγει από την ιδιωτικότητα, τη «βολική θλίψη», να δρα και να αντιδρά σε επιλογές και συμβιβασμούς που έχουν δυσάρεστες επιπτώσεις. Έχοντας κατά νου ότι η ίδια η ζωή είναι μια διαρκής εκκρεμότητα και ότι δεν υπάρχουν κάθε μέρα Ελευθέριοι Βενιζέλοι. Μας διακατέχουν ακόμα πολλά σύνδρομα και είναι φυσικό ως εκ τούτου το κακό να είναι ο κανόνας και το καλό η εξαίρεση. Πού να βρεθεί σήμερα η ανιδιοτέλεια και η προσφορά στη χώρα και το λαό; Πρέπει να έρθουν «νέοι φρικιαστικοί εργάτες να συνεχίσουν από εκεί που γονατίσαμε εμείς» θα μας πει ο Ρεμπώ. Εργάτες με αυτεξουσιότητα και όραμα για ένα καλύτερο κόσμο. Όντας φύσει αισιόδοξος (μαχητικά, βασανιστικά αισιόδοξος) θα σας πω πώς αναπτέρωσε το καταρρακωμένο ηθικό των συμμάχων στο Β’ Παγκόσμιο πόλεμο, στην Αφρική, ο Τσώρτσιλ: «Στον πόλεμο όπως και στη ζωή πρέπει να είστε μαχητές, να πηγαίνετε από αποτυχία σε αποτυχία με αμείωτο ενθουσιασμό». Οι κρίσεις συχνά εμπεριέχουν και διέπονται από μια σκοτεινή εύνοια. Είναι οι άγνωστες, ασυνείδητες εφεδρείες που κοιμούνται μέσα μας και κάποια στιγμή θα πάψουν να στρατοπεδεύουν στα μετόπισθεν.

 

-Ο γενέθλιος τόπος, κύριε Πρατικάκη, κατά πόσο καθορίζει τη ζωή και τη διαδρομή μας; Τι είναι ο Μύρτος για σας;

Την έχει καθορίσει σε μεγάλο βαθμό. Αισθάνομαι τυχερός που γεννήθηκα σε έναν τέτοιο προνομιούχο τόπο. Το μπαλκόνι του σπιτιού μας ήταν το Λιβυκό πέλαγος. Το σπίτι χτισμένο πάνω στην άμμο, τα παράθυρά του ήταν φινιστρίνια και άρα διαρκώς ταξιδεύαμε. Στη φουρτούνα το παιδικό μας δωμάτιο με τον Νίκο και την Έλσα γέμιζε άμμο και φύκια και το πρωί τα έβγαζε με χαρά η Μητέρα μου. Από την ταράτσα φαινόταν το Γαϊδουρονήσι ως μικρή σκάλα της Αφρικής. Από το δυτικό παράθυρο σε μικρή απόσταση δυο λόφοι με προμινωϊκούς οικισμούς (στου Φούρνου την κορφή και ο Πύργος). Εκατό μέτρα απ’ το σπίτι η λίμνη, ένας μαγικός υδροβιότοπος με πελώρια τροπικά πουλιά- ακόμη φτερουγίζουν μέσα μου- από εκεί έλκει την καταγωγή της η αγάπη μου γι’ αυτά που τα θεωρώ ένα είδος ιπτάμενες Ουπανισάδες με όλη τη σοφία της Ανατολής στις σελίδες –φτερά τους. Τι να πω για το Μύρτος! Είναι το σπίτι του Είναι μου. Από εκεί πάντα φεύγω και εκεί πάντα έρχομαι. Όπου κι αν πάω με ακολουθούν τα πουλιά και τα περιβόλια. «Είναι ένα περιβολάκι που είχαμε ανέκαθεν στον ουρανό» μου έλεγε μικρό παιδάκι ακόμα η Μητέρα μου. Κι εγώ πώς να μη πιστέψω εκείνο που έλεγε εκείνη η Εράσμια μορφή που δεν ήξερε τι θα πει ψέμα, υποκρισία, μικρότητα, αγανάκτηση’ και τόσο ταπεινή μέσα στην απόλυτή της αθωότητα.

 

-Έχετε πει ότι ο Ντοστογιέφσκι συνέβαλε στο να γίνετε τελικά ψυχίατρος, υπάρχουν συγγραφείς, αναγνώσεις, βιβλία που μας καθορίζουν; Και ποια έχουν καθορίσει εσάς;

Όταν φοιτητής Ιατρικής διάβασα το «Έγκλημα και τιμωρία» έκανα τρεις μέρες να κοιμηθώ. Μου αποκάλυψε σκοτάδια μεσ’ στην ανθρώπινη ψυχή που μου ήταν αδύνατον να υποπτευθώ. Ήταν μια συναρπαστική περιπλάνηση στα βάθη των αχαρτογράφητων, ανθρώπινων ωκεανών. Αδιάβαστος όντας και αφελής στο νωχελικό- ηδονικό Μύρτος, ένοιωσα να μετεωρίζομαι συγκλονισμένος. Είναι ο αγαπημένος μου Συγγραφέας. Έσκαψε μέσα μου όπως κανένας άλλος. Δάσκαλος του ίδιου του Φρόυντ. Τον διαβάζω ακόμη. Επίκαιρος πάντα. Οι αδελφοί Καραμάζοφ και ο Ηλίθιος (και τόσα άλλα) είναι σύγχρονα μοντέρνα αριστουργήματα. Ακούστε μια αράδα του «Ναι, μπορεί κάποιος να είναι ευγενέστατος και να χαμογελά καλοσυνάτα και την ίδια στιγμή να είναι αχρείος».

Έγραψε τον «Σωσία» σε ηλικία μόλις 26 ετών. Ούτε ο ίδιος ο Φρόιντ δεν θα μπορούσε να περιγράψει την ψυχοπαθολογία του Γκολιάντκιν. Ξαναδιάβασα τον «Σωσία» του πριν από λίγα χρόνια, όντας πια έμπειρος ψυχίατρος. Και είπα αυτός ο άνθρωπος δεν ήταν καν γιατρός και ούτε θα είχε δει ποτέ το Σύνδρομο Σωσία. Εγώ έχω νοσηλεύσει τρεις περιπτώσεις Σωσία και έχω γράψει λεπτομερή ιστορικά… Πήγα και τα βρήκα… Έτσι γράφτηκε το «Σύνδρομο Fregoli» που είναι μια κλινική περίπτωση Σωσία. Κανείς δεν πιστεύει πως είναι πραγματικό, βιωμένο περιστατικό. Μπορεί να συμβεί να σε καθορίσουν κάποια βιβλία κάτω από έναν αστερισμό παραγόντων. Εμένα σαν συγγραφέα με επηρέασαν ο Σολομός, Κορνάρος, Όμηρος, Αισχύλος, Σοφοκλής, Ευριπίδης, Σεφέρης, Ελύτης, Καρούζος και από τους ξένους Σαίξπηρ, Ρεμπώ, Ντοστογιέφσκι, Κάφκα, Πάουντ, Έλιοτ κτλπ.

 

-Κύριε Πρατικάκη, αυτή η εποχή είναι η Κόλαση ή το Καθαρτήριό μας;

Ούτε το ένα ούτε το άλλο. Είναι μια πολύ δύσκολη εποχή για τον τόπο μας. Άνθρωποι χάθηκαν, ξενιτεύτηκαν αναπάντεχα, πτώχευσαν ξαφνικά. Όμως τι να σου πουν οι Παλαιστίνιοι, οι Σύριοι κτλπ. Αλλά ο λαός μας έχει περάσει από απίστευτες καταστροφές και δουλείες. Τετρακόσια χρόνια τουρκοκρατίας που μας στέρησαν την μόρφωση, την Αναγέννηση και τον γαλλικό Διαφωτισμό κι όμως δεν χάσαμε την γλώσσα και την Ιθαγένειά μας. Υπάρχει η αρχή της Ηρακλείτειας Εναντιοδρομίας, αυτό που φεύγει, έρχεται. Πίσω από κάθε καταστροφή καιροφυλακτεί μια αναγέννηση. Ο Ζαν Πωλ Σαρτρ είπε πως η Κόλαση είναι οι άλλοι. Όχι δεν είναι Κόλαση οι Άλλοι. Η Κόλαση είμαστε εμείς που κατά βάθος είμαστε Άλλοι. Η διαφθορά νομοτελειακά εντείνει την Αυτοκαταστροφικότητα.

 

– Κι αυτό που περισσότερο μας καταβάλει τι είναι; Το πικρό ζορισμένο παρόν ή η αμφιβολία μας για το μέλλον;

Και τα δυο μαζί, ανάλογα με το πρόβλημα που η κρίση προκάλεσε στον Καθένα. Ένας συνταξιούχος δεν επενδύει στο μέλλον. Ένας μεσήλικας (σχηματικά) στο υφιστάμενο ζόρισμα. Ένας νέος άντρας και στο ζόρισμα και στην αμφιβολία του για το μέλλον. Πάντως αυτό που καταβάλλει περισσότερο είναι η απουσία ελπίδας. Η έλλειψη πίστης και Ιστορικής συνείδησης. Πάντα ρει, πάντα χωρεί και ουδέν μένει…

 

-Ποιους «γονάτισε» πρώτους και περισσότερο η κρίση; Τους νέους που βλέπουν να γίνονται «η χαμένη γενιά» και να μην έχουν μέλλον ή τους μεσήλικες που αντικρίζουν ερείπια ό,τι πίστεψαν κι ό,τι έκτισαν;

Νομίζω πως γονάτισε πρώτους τους μεσήλικες που έχασαν τη δουλειά και το σπίτι τους, τρώνε στα συσσίτια και κοιμούνται στους δρόμους. Είναι ότι πιο ανατριχιαστικό μπορεί να συμβεί σε ένα ευνομούμενο κράτος. Είναι ντροπή για την πολιτεία και για όλους μας στον 21ο αιώνα να υπάρχει αυτό το ανόσιο θέαμα. Όντως οι νέοι αισθάνονται πως είναι «μια χαμένη γενιά» βλέποντας τα πτυχία και τα μάστερς τους να μην έχουν καμία αξία. Και φυσικά είναι πολύ οδυνηρό να βλέπεις να γκρεμίζεται αυτό που έκτισες με τόσο κόπο. Ας μη συμπεριλάβουμε αυτούς που έκτισαν με διεφθαρμένες ρεμούλες και βρώμικο χρήμα. Ένα καλό έκανε αυτή η γύμνια. Μας βοήθησε να χάσουμε τις αυταπάτες μας. Τη ματαιοδοξία του συσσωρευμένου πλούτου, την κάλπικη ευμάρεια. Το θρίαμβο της υλοφροσύνης σε σχέση με τα πνευματικά οικοδομήματα που δεν μπορεί να τα μειώσει καμιά κρίση.

 

-Η αρχική ενοχή μας; Διότι όταν ξεκίνησε η κρίση, αισθανθήκαμε ένοχοι, είχε κάποια βάση, φταίξαμε; ή η εποχή δημιουργεί ενόχους;

Αλίμονο αν δεν έχουμε αισθανθεί ενοχή. Η ενοχή είναι δύναμη καθαρτήρια όταν χρησιμοποιείται γόνιμα και δημιουργικά, μεγεθύνοντας την αυτοσυνειδησία και την αυτογνωσία μας ως άτομα και ως πολίτες του κόσμου. Βέβαια είμαστε λαός ετερομορφικός και προγονόπληκτος. Πάντα φταίνε οι άλλοι, πάντα έχουμε δίκιο και τα ξέρουμε όλα, τρομάρα μας. Γιατί ακριβώς είμαστε ανασφαλείς, εγωπαθείς, κληρονόμοι του μεγαλύτερου πολιτισμού, αλλά στην πλειοψηφία αμόρφωτοι, με αρκετή οίηση και κομπορρημοσύνη. Παρ’ ότι εμείς με ροπή στην επιδειξιομανία, τα παιδιά μας είναι πρώτα! μένουμε Εκάλη! Η κρίση έκοψε κάπως αυτά τα ψεύτικα φτερά από τους εχέφρονες. Μακάρι να αισθανόμαστε όλοι ένοχοι, γιατί είμαστε καθένας με τον τρόπο του. Προσωπικά η κρίση μου έκανε αρκετό καλό. Με έκανε πιο ταπεινό. Μου έμαθε ότι το ελάχιστο είναι πιο νόστιμο από το πολύ. Ότι τίποτα δεν είναι δεδομένο και αμετάβλητο. Ότι η αφθονία είναι η μεγαλύτερη πείνα. Ότι η βιασύνη και η απληστία είναι καταστροφικά αμαρτήματα. Εξαιτίας της βιασύνης, λέει ο Κάφκα, μας διώξανε από τον Παράδεισο (το γήινο). Και εξ αιτίας της βιασύνης δεν επιστρέφουμε. Όσο για την απληστία του ξέφρενου κόσμου της κατανάλωσης, είναι αυτή που μας έκανε τοξικομανείς. Ναι τοξικομανείς της κατανάλωσης που αν και χρεωμένοι ως το λαιμό, δανειζόμαστε για να πάρουμε τη δόση μας. Διότι αν δεν την πάρουμε παθαίνουμε στερητικό σύνδρομο και πρέπει να πάμε στα επείγοντα για σόπιν θέραπι. Οι νέοι που κάνουν χρήση τοξικών ουσιών είναι παιδιά μας, παιδιά γονέων τοξικομανών που δεν μπορεί να μας θεραπεύσει καμία μεθαδόνη. Η ενοχή λοιπόν σε κατάλληλες δόσεις είναι φάρμακο και αντίδοτο στην απληστία λίαν ιαματικό.

 

– Αυτή η αίσθηση του χαμένου παραδείσου που έχουμε σχεδόν όλοι μας από πού πηγάζει;

Από μια πελώρια αυταπάτη. Που όμως δημιουργεί μια αέναη νοσταλγία, συχνά δημιουργική, που είναι μια λεωφόρος για να επιστρέψουμε εκεί που δεν πήγαμε ποτέ μας. Είναι μια πρώτης τάξεως ορυκτή ύλη για την τέχνη, και κάπως παρηγορητική για το κενό ή ανολοκλήρωτο της ζωής που αρέσκεται να ζει με παραμυθίες. Ο μόνος αληθινός παράδεισος είναι τα παιδικά μας χρόνια. Αμέριμνα. Αυθεντικά. Απροκατάληπτα. Σε χρόνο πάντα Ενεστώτα. Αυτό τον παράδεισο αναπολούμε. Και γι’ αυτό πάλι ο Ηράκλειτος είπε… παιδός η βασιλεία στο βαθμό που επιζεί κάτι από εκείνα τα παιδιά που υπήρξαμε, έχουμε λαμβάνειν κάτι «απ’ αυτό το βασίλειο πλάι στη θάλασσα». Ο Ενεστώτας είναι η αιωνιότητα. Και αυτή η αιωνιότητα, η χωρίς χρονικούς προσδιορισμούς, συμφέροντα και κάθε είδους σκοπιμότητες είναι ο χαμένος μας παράδεισος. Δηλαδή μπορεί να τον ξαναβρεί κανείς.  Μέσα στην απόλυτη και αγία αθωότητα. Άλλο, πώς που
«ανακαλώ τη λάμψη των ματιών και τις φωνούλες/ των μικρών αγοριών που προχωράνε/ πλάι στου παραδείσου τα νερά κι ύστερα γέρνουν/ μέσα σε σκοτεινούς και κουρασμένους άντρες».

 

– Από τις «Αναμνήσεις ενός ψυχιάτρου» ως το «Σύνδρομο Fregoli», υπάρχουν μυστικά και μυστήρια για έναν ψυχίατρο; Και τι είναι η πεζογραφία για έναν γεννημένο ποιητή και δη πολυβραβευμένο;

Κυρία Γκίκα, μα δεν υπάρχουν παρά μόνο μυστικά και μυστήρια. Η ανθρώπινη ψυχή είναι ανεξερεύνητη. Το ποσοστό που έχει εξερευνηθεί δεν υπερβαίνει φαντάζομαι το 10-20%. Τα άλλα κρύβονται μέσα στα σκοτάδια τους. Κι όσο ο μηχανοκίνητος πολιτισμός μας (που είναι και πηγή δυστυχίας κατά Φρόυντ) εξελίσσεται στρεβλά, υποκριτικά, θεατρικά σ’ αυτή τη σύγχρονη εποποιία της σύγχρονης καθημερινότητας, μεσ’ στο μοχθηρό παζάρι των συμβιβασμών και τους υποκριτικούς μηχανισμούς άμυνα του υπερτροφικού μας Εγώ, τόσο θα γεννούνται καινούργια απωθημένα, νοσηρές εξιδανικεύσεις και ψυχοδιασχισμικές προσομοιώσεις εκεί κάτω στο μηχανουργείο του ερέβους, όπως το έχω ονομάσει σε ένα μου δοκίμιο. Η εξέλιξη της διάνοιας και η γενικότερη εξέλιξη οδηγεί σε πλήρη διαστροφή της πρωταρχικής μας φύσης. Η έπαρση της διάνοιας είναι το αναποδογυρισμένο μας βάραθρο. Η προς τα κάτω και προς τα πάνω σύγχρονη Βαβέλ.

Τα βραβεία δεν έχουν καμία σχέση με τη βαθύτερη ποιότητα της δημιουργίας. Εκεί είναι κρυμμένο όλο το χρυσάφι. Και την πεζογραφία την αντιμετωπίζω σαν ποιητική πρόζα.

 

Μανόλης Πρατικάκης

 

– Κύριε Πρατικάκη, ποια θεωρείτε ως ψυχική νόσο της εποχής μας;

Στην εποχή της δικής μας κρίσης οι ψυχικές νόσοι που αυξήθηκαν είναι οι κρίσεις πανικού, οι Γενικευμένες αγχώδεις διαταραχές και οι καταθλίψεις που σε ένα ποσοστό οδηγούν σε αυτοκτονίες. Γενικότερα τώρα, την εποχή της ξέφρενης αδράνειας και του καταναλωτισμού και της απληστίας είναι η Εγωπάθεια. Αυτή είναι η διανοητικοψυχική ασθένεια των καιρών μας. Ναρκισσισμός, ματαιοδοξία, φθόνος, απληστία, εύκολος και αθέμιτος ανταγωνισμός και πλουτισμός διέφθειραν το αξιακό σύστημα του ανθρώπου της νεωτερικότητας που έγινε θλιβερό θύμα της υλοφροσύνης (το φρόνημα της ύλης). Όλος ο δυτικός πολιτισμός (και δυστυχώς όχι μόνο) είναι εξελιγμένος πάνω στην υποκρισία και το ψεύδος, θα μας πει ο σπουδαίος πορτογάλος ποιητής Φερνάντο Πεσσόα. Για να συμπληρώσει ο Όσκαρ Ουάιλντ ότι «η πλειοψηφία των ανθρώπων είναι άλλοι άνθρωποι». Είναι ελάχιστοι, κυρία Γκίκα, που μένουν στο σπίτι τους. Στον εαυτό τους.

 

-Είμαστε κάπως καλύτερα τώρα; Γιατί πάψαμε να αντιδράμε;

Δε νομίζω ότι είμαστε καλλίτερα. Πάψαμε να αντιδρούμε στο βαθμό που πάψαμε, γιατί δεν αντέχεται να είναι η εξαθλίωση διαρκώς στο κόκκινο. Ακόμη και το πένθος μας από την απώλεια της μητέρας μας με τον καιρό ξεθυμαίνει. Ακόμη και το κάτεργο συνηθίζεται, γιατί λειτουργεί ο νόμος της επιβίωσης. Αν και στην περίπτωση της κρίσης δεν ήταν η απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου αλλά η απώλεια της ίδιας της πίστης, του ίδιου του αξιακού και ιδεολογικού κατηγορήματος, του κόσμου μας και της ζωής. Δεν είναι ένα απλό πένθος αλλά ένα επιπεπλεγμένο πένθος από πολλούς ταυτόχρονα θανάτους που στοιχειώνουν το παρόν και κάνουν δυσοίωνο το μέλλον. Υπήρχε αγάπη και μίσος σε αυτά που απωλέσαμε. Αγάπη και μίσος για τους ίδιους μας τους εαυτούς και προ πάντων για τους κύριους υπεύθυνους, δηλαδή προς εκείνους που μας κυβερνούν μέχρι σήμερα. Υπάρχει πολύ πίκρα και μίσος γι’ αυτούς γιατί κατέστρεψαν τα οράματα ενός ολόκληρου λαού. Και το μίσος είναι η αγάπη των ηττημένων. Γι’ αυτό αυτή η φυσική απέχθεια γι’ αυτούς και η παράδοξη απέχθεια για τους εαυτούς μας, φυσικά μιλάω γι’ αυτούς που έχουν ενσυναίσθηση.

Μια από τα ίδια και η λεγόμενη αριστερά. Μεγάλα κούφια λόγια, κι αυτή. Κι ατέλειωτα ψέματα σε τούτο το απέραντο παζάρι των συμβιβασμών. Κι εδώ η εξουσία αυτοσκοπός. Τα ίδια τερτίπια με τους άλλους προς τους οποίους δεν τρέφω καμία εκτίμηση. Δεν είμαι αφελής να πιστεύω ότι μπορούσαν να γίνουν θαύματα. Αλλά περίμενα να πρυτανεύσει το ήθος, η αξιοπρέπεια και όχι τα ίδια αξιοθρήνητα πολιτικά τερτίπια, τα ίδια απονενοημένα μέσα για το κράτημα της Εξουσίας. Θα μου πουν αυτά παραλάβαμε, θα τους απαντήσω γιατί τόσα χρόνια που η χώρα βρίσκεται στο χείλος της καταστροφής δεν προτείνατε μια οικουμενική διακυβέρνηση παρά κοιτάζατε τα μικρομάγαζά σας; Θα ήταν εντελώς διαφορετικό να αντιμετώπιζαν οι δανειστές μας την Ελλάδα ενωμένη σαν μια γροθιά από το να αντιμετωπίζουν κάθε κόμμα ξεχωριστά με όλες τις ανασφάλειές του και τον φόβο απώλειας της εξουσίας. Και το πιο τραγελαφικό συνεργάστηκαν με ένα ακροδεξιό μόρφωμα , δηλαδή με τον διάολο που ήταν χρόνια ο ταξικός τους εχθρός αλλά για να κυβερνήσουν τον έντυσαν φίλο. Οι ξένοι είναι τόσο ηλίθιοι νομίζετε να μην εντοπίσουν την ανάγκη σας για Εξουσία και να το εκμεταλλευτούν στο έπακρο; Μας πονάει η αριστερά γιατί με την πρώτη της διακυβέρνηση έριξε μια τεράστια σκιά στη λαμπρή της ιστορία. Ακόμα πιστεύω σε μια οικουμενική πάνδημη διακυβέρνηση. Είναι νομίζω το μικρότερο κακό έστω και καθυστερημένα. Ανεξαιρέτως όλα τα κόμματα στάθηκαν κατώτερα των περιστάσεων. Δυστυχώς δεν υπάρχουν σήμερα Ελευθέριοι Βενιζέλοι…

 

-Οι νέοι και πιο μορφωμένοι φεύγουν, οι έλληνες γιατροί στο εξωτερικό είναι περιζήτητοι, σας ανησυχεί αυτό το φαινόμενο;

Φυσικά και με ανησυχεί και με θλίβει βαθύτατα αυτή η απρόβλεπτη μετανάστευση του πιο υψηλού μορφωτικού επιπέδου, και όχι μόνο που θα βοηθούσε στην πρόοδο του τόπου μας. Μπορεί εκεί να αποκτήσουν επιπλέον προσόντα και δεξιότητες. Αρκεί να έχουν στο μυαλό τους την επιστροφή στη χειμαζόμενη χώρα τους. Τους χρειαζόμαστε όσο ποτέ άλλοτε, γιατί συν Αθηνά η κρίση έχει ημερομηνία λήξης.

 

– Αλήθεια τι θα λέγατε σε έναν νέο που ασφυκτιά, αγωνιά και θέλει να φύγει;

Θα του έλεγα να κάνει αυτό που αισθάνεται. Με λογισμό να βρει το μικρότερο κακό αφού δεν υπάρχει το βέλτιστο. Αν ασφυκτιά άνεργος, να φύγει αλλά για να μπορεί να επιστρέψει. Θα του έλεγα το κοινότοπο «ό,τι δεν σε σκοτώνει σε δυναμώνει που είπε ο Νίτσε και όχι ο Κοέλιο, όπως νομίζουν πολλοί.

 

– Η πιο αισιόδοξη και η πιο απαισιόδοξη εκδοχή σας για το μέλλον;

Όταν διαθέτεις δημιουργικό πνεύμα τίποτα δεν μπορεί να είναι απαισιόδοξο. Η απαισιοδοξία είναι μια μορφή παραίτησης. Η αποτυχία και η χασούρα είναι αντιστικτικά το αντίπαλο αναπόσπαστο δέος της επιτυχίας και του κέρδους. Η αποτυχία σε σκάβει, σε σμιλεύει, βγάζει στην επιφάνεια ακόμη κάτι από τον ορυκτό σου πλούτο. Αρκεί να το δεις μέσα στη διαλεκτική της ζωής. Χωρίς αυτό τον παράγοντα θα μπατάριζε η γη. Είναι μια φωτεινή δυσμένεια ή σωστότερα μια σκοτεινή εύνοια.

Το ανεξέλεγκτο είναι η παγκόσμια τεχνολογική εξέλιξη, η πληροφορική, η γενετική και η διαδικτυακή βόμβα με την εικονική πραγματικότητα και τον ψηφιακό ψυχισμό που είναι πέραν της βουλήσεως του οποιουδήποτε.

 

– Απλές πρακτικές για να αντέξουμε επί του παρόντος;

Υπομονή. Βαθιές αναπνοές. Αυτοκυριαρχία και αυτοέλεγχος. Θα αργήσουν αλλά νομοτελειακά θα έρθουν καλύτερες μέρες. Γίνεται κανείς πιο ανθεκτικός κι ανθρώπινος στην υστέρηση από την αφθονία αγαθών.

 

– Ψυχιατρική και ποίηση: Κατά πόσο επιδρά το ένα στο άλλο;

Φαινομενικά είναι λειτουργίες αντιφατικές αλλά στην ουσία υπάρχουν έντονοι δεσμοί αλληλοπεριχώρησης. Και οι δυο δουλεύουν, κυρίως, με τα ασυνείδητα περιεχόμενα, τα όνειρα, τους συμβολισμούς, και τις παραδρομές της γλώσσας. Και οι δυο έχουν ως πρωταρχικό εργαλείο τον Λόγο. Η Ψυχιατρική ανεβάζει στο φως της συνείδησης μπερδεμένα συναισθήματα, αδιαφοροποίητες ενοχές, αντιφάσεις (είμαστε οι αντιφάσεις μας) και ασυνείδητη αυτοκαταστροφικότητα κτλπ. Με αυτό τον τρόπο προσπαθεί να μας απαλλάξει από φοβίες και φαντασιακές απειλές, βρίσκοντας τι συμβολίζουν τα συμπτώματα και τα κρυμμένα τους αίτια. Σε ένα δοκίμιό μου γράφω «Τα συμπτώματα είναι τα φυσιολογικά γνωρίσματα των ανθρώπων (λέω αυτή την παραδοξότητα). Τα συμπτώματα είναι μια μεταγλώσσα του σώματος και της ψυχής. Είναι ένα φυσικό ανθρώπινο ράγισμα μπρος στη συνωμοσία του αδιάλλακτου και πανούργου Εγώ που ζητά διαρκώς συσκότιση και επικυριαρχία. Κρύψιμο των ελαττωμάτων και προβολή της εξιδανίκευσης. Τα συμπτώματα είναι η κατακραυγή της απονενοημένης μας μέριμνας για εξαπάτηση, παραποίηση του φόβου και της μικρότητας που κρύβεται στα μέσα μας σκοτάδια. Και τέλος είναι η αποκάλυψη της Αναυθεντικότητας και του κάλπικου πορτρέτου μας στην καθημερινή μας συναλλαγή».

Εκεί που διαφέρουν: Η ψυχιατρική αναλύει, ερμηνεύει, νουθετεί, απομαγεύει, στηρίζεται στην ορθοφροσύνη, στο αίτιο και το αιτιατό.

Αντίθετα η ποίηση παραμένει αρχέγονη, μαγική, απευθύνεται σε ολόκληρη την ύπαρξη, στην οντολογική και αισθητική της διάσταση. Είναι ανατρεπτική (όπως η ψυχιατρική, καθώς συχνά πίσω από έναν φόβο κρύβεται μια επιθυμία) καθώς δεν είναι ενεργούμενο κανενός συστήματος που καταπιέζει τον άνθρωπο με τους αυταρχικούς και υποκριτικούς του κώδικες. Αντιστρατεύεται τον θεσμοθετημένο λόγο και την γλωσσική άρχουσα τάξη που φιμώνει καταστατικά και ανεπαισθήτως τη δημοκρατία του ελεύθερου λόγου και των εφαρμοσμένων ιδεών.

Δεν προσπαθεί να αποδείξει καμία αλήθεια. Δεν περιγράφει τον κόσμο. Αποτελεί κόσμον. Ένα δικό της αισθητικό Σύμπαν, παράπλευρο με το υπαρκτό, το οποίο αντιμάχεται, αν και βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση μαζί του. Λατρεύει τη μεταφορά και την παραδοξότητα. Είναι ελλειπτική, συμπυκνώνει και προσπαθεί να μιλήσει μέσα από την πρωταρχική μας φύση. Έτσι το ποίημα είναι το εκφραστικότερο, το δραστικότερο πρόσωπό μας.

Και η γλώσσα; Θα μπορούσα να σας μιλάω μέρες. Η γλώσσα αποτελεί την ιστορία μας. Το περιβάλλον μας. Το πνευματικό μας οικοσύστημα που οφείλουμε να διαφυλάξουμε όπως το φυσικό. Ο Πιαζέ είπε ότι περισσότερο από μια χώρα, κατοικούμε μια γλώσσα. Με αυτήν επιβιώσαμε της τουρκοκρατίας. Και μόλις προχθές άκουγα μια βουλευτίνα της ελληνικής μας βουλής να πετάει προκλητικά και ανόητα, κάθε τρίτη ελληνική λέξη μια ξενόφερτη., για να μας δείξει την αξιοθρήνητή της πολυμάθεια.

 

– Είναι αδιακρισία να ρωτήσουμε τι γράφετε σήμερα; Ειδικά αυτή την εποχή, Κύπρος, αφιερώματα, υπάρχει μια κινητικότητα, έτσι δεν είναι; 

Προσπαθώ να γράψω το τρίτο μέρος της τριλογίας που άρχισε με  την «Κιβωτό» και τον «Λιθοξόο». Συναντώ δυσκολίες γιατί θέλω την μέγιστη αλληλοπεριχώρηση μορφής και περιεχομένου, που να μοιάζει με συμφωνικό έργο. Με περισσότερα στοιχεία της Ανατολής και της Δύσης, αλλά παρ’ όλα αυτά να τείνουν σε ένα πάντρεμα. Σε ένα γλωσσοδιανοητικό Σατόρι. Ίσως να μην το μπορέσω.

Παράλληλα τα τρία τελευταία χρόνια δουλεύω ένα φιλόδοξο «μυθιστόρημα» σε τέσσερα διαφορετικά φινάλε, που και στα τέσσερα γίνονται θεμελιώδεις ανατροπές που λυτρώνουν τους ήρωες από τις αυταπάτες μιας ζωής, αφού πρώτα τους έχουν σπρώξει σε ένα τραυματικό και αξιοθρήνητο περιθώριο. Οι συμβολισμοί του και οι παραδοξότητές του είναι ψυχαναλυτικοί και ο βασικός ήρωας έχει μια μακρινή συγγένεια με τον Ντοστογιεφσκικό πρίγκιπα Μίσκιν, από τον «Ηλίθιο» του Ντοστογιέφσκι. Με τη διαφορά ότι το έργο δεν τελειώνει με ένα φόνο αλλά με έναν μεγαλειώδη έρωτα με ταπεινότητα, ευαισθησία, ερωτισμό, απέραντη καλοσύνη και ευγένεια. Καθώς το ζευγάρι έχει τρυπήσει το σκοτεινό δίχτυ του κόσμου, όπου είμαστε πιασμένοι σαν τ’ αγρίμια. Υπάρχουν σελίδες σκοτεινές που απηχούν την βαναυσότητα των καιρών και σελίδες γεμάτες λυρισμό και τρυφερότητα που διαβάζονται σαν ποιητική πρόζα. Ελπίζω να είναι έτοιμο ως το τέλος του χρόνου.

 

 

Μέρος της δημοσιεύθηκε στον Φιλελεύθερο.

 

 

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Back to Top