Η Ελλάδα στη δεκαετία του 1980: Κοινωνικό, Πολιτικό και Πολιτισμικό Λεξικό

της Μαρίας Ψαρά //

Το εξώφυλλο της επανέκδοσης του Λεξικού

Η πρόσφατη ιστορία με 264 λήμματα μέσα από 140 βλέμματα.

Μιλούν οι δυο πρωταγωνιστές του πρωτότυπου εγχειρήματος.

Τι ήταν τελικά για την Ελλάδα η δεκαετία του 1980; Ήταν «χρυσή» ή «χαμένη» εποχή; Ποιος ήταν ο ρόλος των πρωταγωνιστών της; Και τελικά, κατά πόσο αυτά που συνέβησαν τότε καθόρισαν αυτό που ζούμε σήμερα;

Σε αυτά τα ερωτήματα, αλλά και σε πολλά ακόμη, απαντά το λεξικό των κοινωνικών επιστημόνων Παναγή Παναγιωτόπουλου και Βασίλη Βαμβακά με τίτλο «Η Ελλάδα στη δεκαετία του 1980: Κοινωνικό, Πολιτικό και Πολιτισμικό Λεξικό».

Οι δυο τους, επίκουροι καθηγητές κοινωνιολογίας στο Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης αντίστοιχα, επιμελήθηκαν την έκδοση 730 σελίδων που επανεκδόθηκε πριν από λίγες μέρες από τις εκδόσεις «Επίκεντρο» (πρώτη έκδοση 2010, εκδόσεις Πέρασμα).

Για την περιγραφή και τη «σκιαγράφηση» της ενδιαφέρουσας αυτής δεκαετίας, χρειάστηκαν 264 λήμματα, 770 τεκμήρια που αποτελούνται από φωτογραφίες, δημοσιεύματα, κείμενα, διαφημίσεις της εποχής και πάνω από 150 λημματογράφοι, εκ των οποίων 46 γυναίκες.

Λήμματα όπως «Εκλογές 1985: Πλαστικές σημαίες και η κορύφωση της δεξιάς-αντιδεξιάς διαίρεσης», «Ανδρικές ταυτότητες:Η αμφισβήτηση του “άντρα-αγωνιστή” και του “άντρα-κουβαλητή” στον περιοδικό Τύπο», αλλά και «Καμάκια:Τουρισμός, γραφικότητα και κρίση ανδροπρέπειας» ή «Σκυλάδικα: Η επικράτηση της «λαϊκής πίστας» και της καψούρας» αναλύονται από πανεπιστημιακούς , δημοσιογράφους, καλλιτένχες και κριτικούς. Επιπλέον, 300 ακρωνύμια αποκωδικοποιούνται…

Το Λεξικό στην πρώτη έκδοσή του (2010)

«Η δεκαετία του ’80 απέχει πλέον αρκετά από τη δεύτερη δεκαετία του 21ου αιώνα που διανύουμε, αλλά είναι ενεργή σε πολλά επίπεδα και ιδιαίτερα στη χώρα μας», δηλώνει ο Παναγής Παναγιωτόπουλος.

«Ο απόλυτος εκδημοκρατισμός σε επίπεδο ηθών και πράξεων που σηματοδοτεί η Ελλάδα στη δεκαετία του ’80 αποτέλεσε το πεδίο μεγάλων δυνατοτήτων για τους σύγχρονους Ελληνες να αποκτήσουν πρωτόγνωρα μέσα αυτοδιαμόρφωσης της ζωής τους, να γίνουν πολύ πιο ανοιχτοί στη δυτική κουλτούρα, να σπάσουν παραδοσιακούς ρόλους και ταμπού, να εκσυγχρονιστούν. Ταυτόχρονα ,όμως, αυτός ο εκδημοκρατισμός δεν άγγιξε σημαντικές ιδιομορφίες της ελληνικής κοινωνικής και πολιτικής πραγματικότητας, δεν τις διέλυσε, αντίθετα τις διέχυσε σε ακόμη μαζικότερο επίπεδο -π.χ. πελατειακές σχέσεις, συντεχνιακή νοοτροπία κτλ-, δημιούργησε νέες αντιδραστικότητες», συμπλήρωσε ο Βασίλης Βαμβακάς.

Η γέννηση της ιδέας

Μέσα από την συνέντευξη που μας παραχώρησαν (πρωτοδημοσιεύτηκε στην κυπριακή εφημερίδα ΦΙΛΑΛΕΥΘΕΡΟΣ), οι δύο καθηγητές εξήγησαν τα χαρακτηριστικά της δεκαετίας του ’80, που εξηγούν σε μεγάλο βαθμό «γιατί φτάσαμε ως εδώ».

Ο Παναγής Παναγιωτόπουλος

– Λεξικό για τη δεκαετία του ’80. Πώς προέκυψε ως ιδέα σε δύο μη ιστορικούς;

Παναγής Παναγιωτόπουλος: Ανήκουμε σε μια επιστημονική παράδοση που δεν θεωρεί ότι η μελέτη του κοινωνικού παρελθόντος είναι μονοπώλιο της ιστοριογραφίας και ταυτόχρονα ότι η μελέτη του παρόντος είναι υπoχρεωμένη – και οφείλει να αναδείξει- το ιστορικό φορτίο των φαινομένων, το βάρος ιστορίας που κουβαλούν. Από την άλλη, η δεκαετία του ’80 απέχει πλέον αρκετά από τη δεύτερη δεκαετία του 21ου αιώνα που διανύουμε αλλά είναι ενεργή σε πολλά επίπεδα και ιδιαίτερα στη χώρα μας.
Με λίγα λόγια θα έλεγα ότι ο σύγχρονος καταναλωτικός τρόπος ζωής, η διεύρυνση των σεξουαλικών προσανατολισμών, ο πλουραλισμός στην τέχνη, η κυριαρχία της εικόνας, όλα αυτά στο πλαίσιο της ανάπτυξης της μεσαίας τάξης μπορεί να μην γεννήθηκαν στη δεκαετία του ’80, αλλά σε εκείνη την περίοδο στερεώθηκαν ως πυλώνες της κοινωνικής και εθνικής μας ταυτότητας. Από την άλλη αρκετοί φαντασιώνονται μια επανάληψη του ’81 και της ανάληψης της εξουσίας από το ΠΑΣΟΚ του Ανδρέα- χωρίς να αλλοιωθούν οι στρατηγικές επιλογές της χώρας. Αυτή, η υπερπολιτικοποιημένη ανάγνωση των σημερινών συνθηκών – που παρακάμπτει πλήρως την οικονομία- μέσα από μια απλοϊκή ανάγνωση του ’81 δεν έχει κανένα νόημα. Σκοπός του βιβλίου μας είναι να υπάρχει ένα γνωστικό απόθεμα που θα αποτρέπει τόσο την ρομαντική εξιδανίκευση της εποχής που «έτρωγε ο λαός με χρυσά κουτάλια», όσο και την δαιμονοποίηση της ως «απαρχή όλων των δεινών».

Γιατί είναι χρήσιμο;

Ο Βασίλης Βαμβακάς

Βασίλης Βαμβακάς: Ένα λεξικό όπως αυτό της δεκαετίας του ’80 είναι μια συνηθισμένη και δόκιμη επιστημονική μέθοδος καταγραφής σύνθετων και απλωμένων στο χρόνο θεμάτων, απλά στην Ελλάδα δεν είχε δοκιμαστεί στο χώρο των κοινωνικών επιστημών. Η γαλλική κυρίως «σχολή» επιδίδεται πολύ συχνά στη μέθοδο της λεξικογράφησης τέτοιων θεμάτων -όπως για παράδειγμα το λεξικό του Αιώνα των Ανατροπών, της Πορνογραφίας κτλ. Αυτή η επιλογή έχει το προσόν ότι δεν συγκροτεί ένα μονοδιάστατο έργο (ενός συγγραφέα), ότι μπορεί να εντάξει διαφορετικά θεωρητικά και κοινωνικοπολιτικά πρίσματα, ότι μπορεί να αφήσει στον αναγνώστη την ελευθερία στη ανάγνωση των πληροφοριών ανάλογα με τα ενδιαφέροντά του. Επίσης του δίνει ακόμη περισσότερο τη δυνατότητα να κάνει τη δική του γνωστική σύνθεση για το ζήτημα που μελετάται.
Η δική μας επιλογή να μελετήσουμε τη δεκαετία του ’80 με αυτή τη μορφή κυρίως αποσκοπούσε στο να μην τραβήξουμε εκ των προτέρων εννοιολογικές κατηγοριοποιήσεις μεταξύ του πολιτικού, κοινωνικού και πολιτισμικού γιατί θεωρούσαμε ότι οι αναμείξεις που προκύπτουν σε αυτά τα έτσι και αλλιώς συσχετιζόμενα πεδία, τη συγκεκριμένη περίοδο, είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσες

“Τώρα είναι καταλληλότερη η στιγμή για αυτή την έκδοση απ’ ότι η πρώτη το 2010. Βλέποντάς αυτήν την εποχή από απόσταση πλέον, μου δίνει την αίσθηση ενός φρενοκομείου, με την ιστορία να τρέχει. Σαν κινηματογραφική παρακολούθηση των γεγονότων μέσα από τα λήμματα που όλα είναι και προσωπικά μου βιώματα” (Πόπη Διαμαντάκου στην παρουσίαση της δεύτερης έκδοσης του Λεξικού)

 

Χαρακτηριστικά της δεκαετίας

– Πρόκειται για την πρώτη δεκαετία της Μεταπολίτευσης. Ποια είναι τα βασικά χαρακτηριστικά της;

Π.Π: Είναι η πρώτη ολοκληρωμένη και πλήρης δεκαετία της Μεταπολίτευσης και της μεσοστρωματικής Γ’ Ελληνικής Δημοκρατίας πράγματι- διότι ας μην το ξεχνάμε η Χούντα τελείωσε το ’74. Θα λέγαμε ότι αποτελεί μια μεταβατική και αντιφατική εποχή. Αναπτύχθηκαν τα σύγχρονα πολιτισμικά χαρακτηριστικά μιας σύγχρονης μεσαίας τάξης, αλλά αυτό γινόταν μέσα από την επέκταση του κράτους-εργοδότη και τον αναδιπλασιασμό του παλαιού πελατειασμού και την δημιουργία νέων ομάδικων ειδικών συμφερόντων πλάι στις παλιές. Η χώρα πέρασε στην καταναλωτική εποχή και στον εκσυγχρονισμό των κοινωνικών σχέσεων από τη μια, δεξιώθηκε τα σύγχρονα πολιτισμικά ρεύματα και την μαζική κουλτούρα πράγματι από την άλλη. Ομως το πολιτικό σύστημα, οι κρατικές δομές -με κάποιες σημαντικές εξαιρέσεις όπως ήταν η δημιουργία του ΕΣΥ- και ο πολιτικός λόγος παραπέμπουν στον αρχαϊσμό και στον λαϊκισμό.

– Τι σηματοδότησε η δεκαετία του ’80?

Β.Β: Αυτό που νομίζω ότι χρησιμεύει κυρίως το λεξικό είναι να μας κάνει να καταλάβουμε ότι η δεκαετία του ’80 δεν σηματοδοτεί ένα πράγμα. Αν σηματοδοτεί κάτι που πρέπει να το συνοψίσουμε σε μια φράση είναι η σύνθεση, συνεύρεση και συμβίωση πολύ διαφορετικών, σε ορισμένες περιπτώσεις μάλιστα συγκρουόμενων, πραγμάτων -πρακτικών, ιδεολογικών σχημάτων, θεσμών.

Ένα παράδειγμα: την ίδια εποχή που στην τηλεόραση παίζονται τα σήριαλ της Αλλαγής με αισθητική σοσιαλιστικού ρεαλισμού, παίζονται ταυτόχρονα αμερικανικές σαπουνόπερες και λίγο αργότερα ανοίγεται το φιλοθεάμον κοινό στην παγκοσμιότητα του MTV και στην υπερκαταναλωτική και αντισυμβατική -μεταξύ των άλλων- κουλτούρα του. Είναι μια εποχή απολύτως ρευστή και μεταβατική, μια περίοδος καταφανούς κινητικότητας σε όλα τα πεδία αλλά και μερικής-υπόγειας ακινησίας κυρίως στο πολιτικό φαντασιακό.

Μια από τις πολλές αφίσες-τεκμήρια στο Λεξικό. Απόπειρα του ΠΑΣΟΚ ν΄ αποκαλύψει το θατσερικό – νεοφιλελεύθερο πρόσωπο του Κ. Μητσοτάκη και της ΝΔ

Το πρόσημο ως κληρονομιά

-Ήταν τελικά χρυσή ή χαμένη δεκαετία;

Π.Π: Για το κράτος πρόνοιας και την κοινωνική δομή της χώρας, την εδραίωση των μεσαίων στρωμάτων δηλαδή, για την ελευθερία του ατόμου και των ηθών, για την εμπέδωση της δυτικής ταυτότητας του ατόμου ήταν μια πολύ σημαντική δεκαετία. Για την κρατική δομή, το πολιτικό και κομματικό σύστημα, τον λόγο του πολιτικού προσωπικού η λαϊκιστική κηδεμονία μάλλον δίνει ένα αρνητικό πρόσημο.

Όσο για την οικονομία, νομίζω ότι ήταν μια χαμένη δεκαετία πράγματι. Μεγάλωσε η κρατική δαπάνη, μειώθηκε η παραγωγή, φτιάχτηκαν νέες εξαρτημένες μερίδες. Ε, σε καμία περίπτωση πάντως δεν μπορούμε να λειτουργήσουμε με αυτό το δίπολο: χρυσή ή καταστροφική δεκαετία. Το βιβλίο μας νομίζω ότι δείχνει επιτυχώς ότι εκτός από την πολιτική συνθηματολογία μπορούμε και να γνωρίσουμε με έγκυρο τρόπο μια σύνθετη και πλούσια εποχή.

– Τελικά, «πώς φτάσαμε ως εδώ».

Β.Β: Δεν φτάσαμε ως εδώ τυχαία. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι επιβεβαιώνονται όλες οι συνωμοσιολογικές θεωρίες για την κατάστασή μας ή ότι μόνο η κοινωνικοπολιτική ελίτ φταίει για ότι μας συμβαίνει -αν και οι ευθύνες της είναι συνολικά τεράστιες. Ο απόλυτος εκδημοκρατισμός σε επίπεδο ηθών και πράξεων που σηματοδοτεί η Ελλάδα στη δεκαετία του ’80 αποτέλεσε το πεδίο μεγάλων δυνατοτήτων για τους σύγχρονους Ελληνες να αποκτήσουν πρωτόγνωρα μέσα αυτοδιαμόρφωσης της ζωής τους, να γίνουν πολύ πιο ανοιχτοί στη δυτική κουλτούρα, να σπάσουν παραδοσιακούς ρόλους και ταμπού, να εκσυγχρονιστούν. Ταυτόχρονα όμως αυτός ο εκδημοκρατισμός δεν άγγιξε σημαντικές ιδιομορφίες της ελληνικής κοινωνικής και πολιτικής πραγματικότητας, δεν τις διέλυσε, αντίθετα τις διέχυσε σε ακόμη μαζικότερο επίπεδο (π.χ. πελατειακές σχέσεις, συντεχνιακή νοοτροπία κτλ), δημιούργησε νέες αντιδραστικότητες.

“Διαβάζοντάς το, συνθέτουμε πράγματα. Θα ήθελα να ήμουν δεκαοχτάρης σε άλλη δεκαετία, όχι το ’80. Βλέπουμε τη γελοιότητα αλλά και την αθωότητα τού κιτς τής εποχής, τής εποχής των Duran Duran… Βλέπουμε και πολλές ομοιότητες με το σήμερα, τόσο πολλές που λειτουργούν ως καμπανάκι ανησυχίας”. ( Ο Π. Παγουλάτος στην παρουσίαση της δεύτερης έκδοσης)

Τα κριτήρια και οι συντάκτες

– Με ποιο κριτήριο επιλέξατε τα λήμματα;

Β.Β: Το βασικό μας κριτήριο ήταν τα θέματα με τα οποία θα ασχοληθούμε να έχουν σημαδέψει με τον πιο διευρυμένο τρόπο την περίοδο της δεκαετίας του ’80. Ελάχιστα από τα λήμματά μας αφορούν εκλεπτυσμένα ενδιαφέροντα ενός «ειδικού» (και ως εκ τούτου «ανώτερου») κοινού. Τα φαινόμενα (πρόσωπα, γεγονότα, σύμβολα) που μελετήσαμε με τους συνεργάτες μας θέλαμε να έχουν τη μεγαλύτερη δυνατή επιρροή στην κοινωνική, πολιτική και πολιτισμική ζωή της Ελλάδας εκείνη την εποχή. Εάν μάλιστα αφορούσαν ταυτόχρονα και τις τρεις σφαίρες, τότε ήμασταν ακόμη πιο ευτυχείς. Ίσως είναι η πρώτη φορά που τόσοι πολλοί κοινωνικοί επιστήμονες ασχολούνται στην Ελλάδα με τα «mainstream» φαινόμενα (ακόμη και αν αυτά δεν τους άρεσαν) και όχι μονάχα με εκείνα του κοινωνικού περιθωρίου, τα οποία τυγχάνουν μεγάλης αναγνώρισης στην κοινότητά μας.

– Πώς διαλέξατε τους συντάκτες τους;

Π.Π: Είναι πάνω από 150 οι συνεργάτες και χωρίς την συνεισφορά ενός εκάστου, το έργο αυτό δεν θα είχε δει το φως. Όπως και εμείς, οι συντάκτες εργάστηκαν χωρίς αμοιβή, πολλές φορές επί μήνες για να συντάξουν ένα λήμμα. Βλέπετε πίσω από τις 1000 ή 1500 λέξεις υπάρχει επίπονη έρευνα. Μεγάλη χαρά μας έδωσε ότι συνεργαστήκαμε με όλες τις γενιές ερευνητών και πανεπιστημιακούς απ’ όλες τις βαθμίδες. Για τα θέματα που είχαν ήδη χαρτογραφηθεί στο επιστημονικό πεδίο ζητήσαμε την συνδρομή των πλέον αρμοδίων και ειδικών. Για καινούργια πεδία και θέματα οι συνεργάτες έπρεπε να πιάσουν το νήμα από την αρχή.

– Ασκείται κριτική μέσα από τα λήμματα;

Β.Β: Κάθε συγγραφέας είχε τη δυνατότητα εκτός από τα «σκληρά δεδομένα» πληροφορίας που έπρεπε να κομίσει για το θέμα του, να προτείνει και μια πρώτη ερμηνεία του. Οι κοινωνικές επιστήμες έχουν το φοβερό πλεονέκτημα μέσα από τις ερμηνευτικές τους μεθόδους να έχουν σχεδόν πάντα κριτική διάσταση. Το κακό είναι ότι πολλές φορές –και ειδικά στην περίοδο της κρίσης- αγνοούν τα πραγματικά δεδομένα που δυστυχώς είναι πάντα «σκληρά», πέρα από κάθε ερμηνεία…

Από τότε ως σήμερα

– Το λεξικό πρωτοκυκλοφόρησε το 2010. Σήμερα θα συμπεριλαμβάνατε διαφορετικά λήμματα, θα προσθέτατε ή θα αφαιρούσατε κάποια;

Π.Π: Δεν θα αφαιρούσαμε τίποτα. Θα προσθέταμε όμως περισσότερα λήμματα για τα δημόσια οικονομικά και το κρατισμό. Η χρεοκοπία αποκάλυψε σε όλους διαστάσεις που δεν είχαμε εκτιμήσει σωστά. Πράγματι λοιπόν αυτό το πεδίο, της σχέσης οικονομίας και θεσμών αλλά και της οικονομικής πολιτικής θα μπορούσαμε σήμερα να το αναπτύξουμε περισσότερο. Ωστόσο, κάθε βιβλίο ιστορίας μιλάει εξίσου για την εποχή που μελετάει και για εκείνη στην οποία γράφεται. Είναι κάτι που δεν μπορείς να το αποφύγεις.

– Ποια είναι τα «αγαπημένα» σας κομμάτια του βιβλίου και για ποιο λόγο;

Β.Β: Ο κάθε ένας έχει το δικό του αγαπημένο λήμμα προφανώς. Για ‘μένα «αγαπημένο» είναι το πρώτο λήμμα που γράφτηκε για το λεξικό, ο Γκάλης, μια και αποτελεί χαρακτηριστικότατο παράδειγμα του τι θέλαμε να κάνουμε και γιατί. Υπάρχουν όμως ολόκληρες κατηγορίες «αγαπημένων» που ουσιαστικά προδιαγράφουν και εκκινούν μια έρευνα σε αχαρτογράφητα πεδία στις κοινωνικές επιστήμες στην Ελλάδα, όπως οι φυσικές καταστροφές (σεισμοί, πυρκαγιές), οι μυθοποίηση εγκλημάτων και πρωταγωνιστών τους (Παπαχρόνης, Ρωχάμης κ.α.), οι μαζικές εκδηλώσεις (συναυλίες, διαδηλώσεις)

– Χρησιμοποιήσατε το facebook. Πώς και γιατί;

Π.Π: Ξεκινήσαμε να εργαζόμαστε για το Λεξικό το 2006, το ίντερνετ ήταν τότε φτωχό σε σχέση με σήμερα. Όταν ήρθε το φεισμπουκ το είδαμε σαν μια καταπληκτική δυνατότητα να ζητήσουμε την βοήθεια ανθρώπων που δεν θα είχαμε γνωρίσει αλλιώς. Φτιάξαμε τότε λοιπόν ένα γκρουπ όπου ζητήσαμε την συμμετοχή και την βοήθεια των νέων φίλων μας. Και η ανταπόκριση υπήρξε σημαντική. Η γραφίστρια μας, άνθρωποι που μας βοήθησαν στην επεξεργασία και την αποκατάσταση του φωτογραφικού υλικού, άλλοι που πρόσφεραν τις ιδιωτικές τους συλλογές, νεότεροι φίλοι που συνέδραμαν στα ευρετήρια του βιβλίου, με όλους αυτούς ο συντονισμός έχει χάρη στα κοινωνικά δίκτυα.

– Τελικά σε ποιον απευθύνεται το λεξικό;

Β.Β: Το λεξικό απευθύνεται κατά την άποψή μου σε τρεις κατηγορίες αναγνωστικού κοινού που μπορεί να είναι αλληλεπικαλυπτόμενες: α) τους κοινωνικούς επιστήμονες, β) τους ενδιαφερόμενους για τη σύγχρονη ιστορία της ελληνικής κοινωνίας και γ) αυτούς που θέλουν να μετατρέψουν τη νοσταλγία τους σε συγκροτημένη μνήμη, αυτούς δηλαδή που θέλουν να καταλάβουν το παρόν χωρίς να δαιμονοποιούν άλλα ούτε να εξιδανικεύουν το παρελθόν τους.