ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΙΣ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑΣ: Κανόνας σε κρίσιμες περιόδους

του Τάκη Κατσιμάρδου //

Γαλλικό σκίτσο για τις εκλογές και την έξωση του Όθωνα

Μύθος ότι αποτελούν εξαίρεση στα χρονικά του νεοελληνικού κοινοβουλευτισμού και ότι συγκροτούνται μόνο ή συνήθως από συγγενείς ιδεολογικά κομματικούς σχηματισμούς.

Η κατάρρευση της κυρίαρχης μεταπολιτευτικής πολιτικής «κουλτούρας της αυτοδυναμίας» και των ισχυρών μονοκομματικών κυβερνήσεων οδηγεί το τελευταίο διάστημα σε νέες αναγνώσεις των νεοελληνικών κυβερνήσεων συνεργασίας.

Σύμφωνα με μια απ΄ αυτές στις κρισιμότερες καμπές της πολιτικής ιστορίας μας στην εξουσία βρέθηκαν, με τον ένα ή άλλο τρόπο, κυβερνητικά σχήματα «εθνικής ενότητας»:

• Το 1843-44 μετά την επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου και τη μετάβαση από τη μοναρχία στη βασιλεία
• Το 1862-63 με την «Οκτωβριανή επανάσταση» και την έξωση του Όθωνα
• Το 1877-78 σε μια κρίσιμη φάση του ανατολικού ζητήματος και την τύχη του υπόδουλου ελληνισμού
• Το 1909-1910 μετά το «Κίνημα στο Γουδί» και μέχρι την άνοδο στην πρωθυπουργία του Ελ. Βενιζέλου
• Το μεσοπόλεμο μετά τη μικρασιατική καταστροφή του 1922, αλλά και τη χρεοκοπία του 1932
• Το 1944 λίγο πριν κι αμέσως μετά την απελευθέρωση της χώρας από τους Γερμανούς.
• Το 1974 μετά την πτώση της χούντας ως την πρώτη μεταπολιτευτική κυβέρνηση Καραμανλή.
• Το 1989-1990 με την κυβέρνηση Ζολώτα
• Οι δυο πρόσφατες κυβερνήσεις του 2011 – 2014

Ανάληψη πρωθυπουργίας από τον Κουμουνδούρο στην παλιά Βουλή

Η αξιολόγησή τους είναι μια πολυσύνθετη υπόθεση και έχουν διατυπωθεί κατά καιρούς αντιφατικές κρίσεις. Το βέβαιο είναι ότι κάθε περίπτωση απ΄ αυτές είναι μοναδική και ως τέτοια απαιτείται ν΄ αντιμετωπίζεται. Παρά το γεγονός αυτό υπάρχει ένας κοινός τόπος . Σε κρίσιμες μεταβατικές περιόδους συνήθως αναδεικνύεται κάποια κυβέρνηση συνεργασίας. Είτε επί τούτω είτε εξ ανάγκης

Ανεξαρτήτως του ακριβούς χαρακτηρισμού με τον οποίο έχει περάσει καθεμιά στην ιστορία, του θετικού ή όχι έργου της και των διαφορετικών εξελίξεων οι οποίες ακολούθησαν αυτό το γεγονός δεν αλλάζει…

Λόγω της τρέχουσας κυβέρνησης συνεργασίας ΣΥΡΙΖΑ και ΑΝΕΛ ας επισημανθεί μια ιστορική ανακρίβεια, που διακινείται .

Αντιθέτως, με όσα υποστηρίζουν μερικοί, κάθε άλλο παρά συγγενείς ιδεολογικά ήταν σε πολλές περιπτώσεις οι κομματικοί φορείς που συνομολόγησαν, με τον ένα ή άλλο τρόπο κατά το παρελθόν, για να σχηματιστούν κυβερνήσεις συνεργασίας. Τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι οι κυβερνήσεις Τζανετάκη, Ζολώτα και Παπαδήμου. Αλλά και η κυβέρνηση Σαμαρά, τουλάχιστον στην πρώτη φάση της, όταν συμμετείχε η Δημοκρατική Αριστερά.

Η τελευταία επισήμανση δεν αναιρεί τον πρωτόγνωρο χαρακτήρα της τρέχουσας αριστερής ή και αντιμνημονιακής κυβέρνησης. Ούτε τη μοναδικότητα ότι πρώτη φορά στην ιστορία μας κορμός μια κυβέρνησης είναι η Αριστερά.

Στη Βουλή του 1910

«Κυβέρνησις εξ όλων…»

Πρώτο μειονέκτημα στον κατάλογο των αρνητικών που προσάπτεται στις κυβερνήσεις συνεργασίας ή εθνικής ενότητας είναι η «ακυβερνησία». Πρώτη από τις αιτίες της στον υποκατάλογο της ακυβερνησίας η υπονόμευση του έργου της από τα κόμματα που συμμετέχουν σ΄ αυτή. Τουτέστιν οι πολιτικοί και κομματικοί υπολογισμοί για την «επόμενη μέρα».

Σ΄ αρκετές περιπτώσεις κατά το 19ο αιώνα αυτό το υπαρκτό καθόλα και διαχρονικό ζήτημα επιχειρήθηκε να λυθεί μ΄ ένα πολύ απλό τρόπο: τη συμμετοχή προσωπικά των ίδιων των πολιτικών αρχηγών σε κυβερνήσεις συνεργασίας! Ο πρώιμος και «καθυστερημένος» νεοελληνικός κοινοβουλευτισμός μερικές φορές ήταν πιο …προχωρημένος από κατοπινές εποχές.

Εδώ, όμως, ας περιοριστούμε, στην πολιτική πραγματικότητα του παρελθόντος.

Από την εποχή του Όθωνα

Ο κοινοβουλευτικός βίος άρχισε το 1843-44 τα χρόνια του Όθωνα με κυβέρνηση συνεργασίας όλων των τότε πολιτικών δυνάμεων.

Τα τρία άτυπα και υπό διαμόρφωση, ακόμη, κόμματα (Ρωσικό, Γαλλικό και Αγγλικό ) συμπράξανε στην πρώτη κυβέρνηση, που αναγκάστηκε να διορίσει ο μονάρχης αμέσως κατά την επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου. Μετείχαν σ΄ αυτή και οι τρεις αρχηγοί τους (Α. Μεταξάς, Αλ. Μαυροκορδάτος και Ι. Κωλέττης). Από τότε, λοιπόν, υπήρχε διακομματική συμφωνία. Ανεξαρτήτως αν ήταν ευκαιριακή και θνησιγενής λόγω διαφορετικών στοχεύσεων κι άλλων αγεφύρωτων κομματικών και προσωπικών συμφερόντων.

Το φαινόμενο δεν θα είναι μοναδικό κατά το 19ο αιώνα. Θα επαναληφθεί κατά την έξωση του Όθωνα στο διάστημα της μεσοβασιλείας (1862-63).

Διακομματική σύνθεση είχε τότε και η «Προσωρινή Κυβέρνησις» υπό τον Δ. Βούλγαρη. Σ΄ αυτή μετείχαν, πάλι, όλοι οι επικεφαλής των υπαρκτών πολιτικών ομάδων και ρευμάτων της εποχής, που πήραν μέρος στην αντιδυναστική εξέγερση.

Παραλίγο, μάλιστα, ο αποκλεισμός του αρχηγού της αθηναϊκής «Χρυσής Νεολαίας» Επ. Δεληγιώργη ν΄ αναδειχθεί σε μείζον ζήτημα και να υπονομεύσει την «σύστασιν υπουργείου εξ όλων», όπως ήταν η εκφρασμένη λαϊκή απαίτηση .

Αρχικώς, οι υπουργικές θέσεις δεν επαρκούσαν για όλους και ο Βούλγαρης τον άφησε εκτός ( με τη σύμφωνη γνώμη των άλλων πολιτικών αρχηγών). Αν και είχε πρωτοστατήσει στα γεγονότα, που οδήγησαν στην ανατροπή του Οθωνα.

Αλλά η νεολαία «εθορύβη απειλητικώς. Προ της στάσεως αυτής διηρέθη το υπουργείον Εκκλησιαστικών και της Εκπαιδεύσεως, εκ των οποίων εν έλαβεν ο Δεληγιώργης….»

Το «υπουργείον Βούλγαρη, Κανάρη, Ρούφου», όπως ονομαζόταν, θα κυβερνήσει εν μέσω περιπετειών, παραιτήσεων, παύσεων και διορισμών υπουργών. Θα το διαδεχθεί, με απόφαση της Εθνοσυνέλευσης, το σύστημα της «κυβερνώσης βουλής». Το Κοινοβούλιο, πρωτοτυπώντας, ανέλαβε και την εκτελεστική εξουσία.

Το προηγούμενο με τον Κανάρη

Η πιο χαρακτηριστική περίπτωση, όμως, συνεργασίας τον ίδιο αιώνα είναι το «μέγα Υπουργείου» του Κ. Κανάρη το 1877. Η πρώτη κυβέρνηση, που ονομάστηκε «Οικουμενική». Επιβλήθηκε στο βασιλιά Γεώργιο Α και τα κόμματα μετά από δυναμικές λαϊκές διαδηλώσεις.

Στη μεγάλη τους πλειοψηφία οι πολίτες απαυδισμένοι από τις συνεχείς πολιτικές κρίσεις (πέντε κυβερνήσεις σ΄ ένα χρόνο και δυο δεκάδες από το 1866! ) ζητούσαν συλλογική διακυβέρνηση για την αντιμετώπιση της κρίσης. Στην αιχμή των αιτημάτων βρισκόταν η θέση της χώρας στο Ανατολικό Ζήτημα και η στρατιωτική προετοιμασία της για την απελευθέρωση των «υπόδουλων αδελφών».

Αποκορύφωμα των κινητοποιήσεων, που είχαν τη στήριξη οργανώσεων, εταιρειών και του μεγαλύτερου μέρους του Τύπου, αποτέλεσε παλλαϊκό συλλαλητήριο στο Παναθηναϊκό Στάδιο (22 Μαίου 1877). Το ψήφισμα που εγκρίθηκε ζητούσε όχι μόνο «κοινοπραξία» των κομμάτων, αλλά και την προσωπική συμμετοχή των αρχηγών τους σ΄ αυτή. Οι συγκεντρωμένοι με πομπή παραδώσανε τα αιτήματά τους στα σπίτια των ίδιων πολιτικών αρχηγών.

Έτσι, άνοιξε ο δρόμος για την τη συγκρότηση της οικουμενικής, υπό την προεδρία του γηραιού ναυάρχου.

Μετά το θάνατο του Κανάρη οι αρχηγοί παρέμειναν στις θέσεις τους. Οπίων επιλέγανε ως πρόεδρο θα τον αναγνώριζε αμέσως ως πρωθυπουργό ο βασιλιάς.

Συμφωνία δεν επήλθε κι έτσι αποφασίστηκε η εκ περιτροπής πρωθυπουργία. Μετά τη διάλυσή της, μάλιστα, σχηματίστηκε μεν μονοκομματική κυβέρνηση από τον Κουμουνδούρο, αλλά διατηρήθηκε στην αρχή με την ψήφο ανοχής των Τρικούπη και Ζαίμη, ενώ στην κυβέρνηση μετείχε και ο Δηληγιάννης. Η κοινοβουλευτική ανοχή θα διαρκέσει περίπου ένα χρόνο. Παρά τις οξύτατες κομματικές αντιπαραθέσεις…

Κυβέρνηση Διομήδη, ένα από τα πολλά μεταπολεμικά κυβερνητικά σχήματα συνεργασίας μετά την απελευθέρωση

Τα παραδείγματα του 1910 και 1963

Στον 20ο αιώνα, σ΄ αρκετές περιπτώσεις, μετά από εκλογές δεν είχαν αναδειχτεί αυτοδύναμα κόμματα. Πάντα, όμως, συγκροτούνταν κυβερνητικά σχήματα, που γρηγορότερα ή αργότερα οδηγούσαν σε νέες εκλογές ή και σε σχηματισμό κάποιου είδους κυβερνήσεων.

Απ΄ αυτές με χρονολογικό άλμα ξεχωρίζουν δυο:

– Η πρώτη ήταν το 1910, με την «εισβολή» του Ελ. Βενιζέλου στην πολιτική σκηνή. Από τις εκλογές του Αυγούστου εκείνης της χρονιάς, στη σκιά του Στρατιωτικού Συνδέσμου, δεν είχε προκύψει απόλυτη πλειοψηφία στη Βουλή. Ο δικομματισμός της προηγούμενης περιόδου είχε καταρρεύσει και ο Βενιζέλος διέθετε μια μικρή ομάδα 15 βουλευτών. Πήρε ψήφο εμπιστοσύνης από τα κόμματα του Θεοτόκη και Μαυρομιχάλη και σχημάτισε την πρώτη εφταήμερη κυβέρνησή του. Έμεινε στην εξουσία μόλις μια βδομάδα (6-12 Οκτωβρίου) και προκήρυξε εκλογές (28 Νοεμβρίου).

Τυπικά η Α Διπλή Αναθεωρητική Βουλή είχε ζωή από 1 Σεπτεμβρίου μέχρι 12 Οκτωβρίου. Δηλαδή, μόλις 42 ημέρες.

– Η δεύτερη ήταν το 1963, με την πρώτη κυβέρνηση της Ενωσης Κέντρου. Ο Γ. Παπανδρέου είχε κατακτήσει τη σχετική πλειοψηφία στις εκλογές του Νοεμβρίου της ίδιας χρονιάς. Σχημάτισε κυβέρνηση μειοψηφίας, αλλά μετά από ένα μήνα αποφάσισε να παραιτηθεί και να προκηρύξει νέες εκλογές. Ήταν μια «κυβέρνηση 50 ημερών», όπως ονομάστηκε τότε.

Η Ζ βουλευτική περίοδος τυπικά ξεκίνησε στις 3 Νοεμβρίου 1963 και έληξε στις 8 Ιανουαρίου 1964. Ήταν μια βουλή 2 μηνών και 5 ημερών.

Τόσο στην περίπτωση Βενιζέλου το 1910, όσο και του Παπανδρέου το 1963 το βραχύβιο της Βουλής ήταν επιλογή των δυο ηγετών κι όχι η αδυναμία σχηματισμού κυβέρνησης. Ο μεν πρώτος δεν είχε κάποιο κοινοβουλευτικό πρόβλημα να συνεχίσει να κυβερνά, ο δε δεύτερος μπορούσε να κάνει το ίδιο στηριζόμενος στις ψήφους ή και την ανοχή της αριστερής ΕΔΑ. Προτίμησαν, όμως, να διαλύσουν τη Βουλή, εκτιμώντας ότι θα κατακτήσουν άνετες πλειοψηφίες σε νέες εκλογές. Όπως κι έγινε…

Οι αρχηγοί των κομμάτων με τον πρωθυπουργό Ζολώτα το 1990

Ο κατάλογος από το 1926

Εκτός από το 1910 και 1963 παρόμοιες κυβερνήσεις καταγράφονται:

-To 1926 μεταξύ βενιζελικών και αντιβενιζελικών υπό τον Αλ. Ζαίμη. Από τις εκλογές (7 Νοεμβρίου) δεν είχε προκύψει απόλυτη πλειοψηφία. Ο Ζαίμης (δεν είχε τότε τη βουλευτική ιδιότητα), παρέμεινε στην εξουσία 18 μήνες.

-To 1932 ο Π. Τσαλδάρης, μετά από τις εκλογές (25 Σεπτεμβρίου), σχημάτισε κυβέρνηση συνασπισμού των αντιβενιζελικών, μ΄ ανοχή της αντιπολίτευσης. Η κυβέρνησή του καταψηφίστηκε στις 12 Ιανουαρίου 1933.

-To 1935 ο Κ. Δεμερτζής σχηματίζει κυβέρνηση, με αντιπρόεδρο τον Ι. Μεταξά, με ευρύτερη κοινοβουλευτική στήριξη. Από τις εκλογές (26 Ιανουαρίου ) είχε προκύψει ισοψηφία μεταξύ δημοκρατικών και βασιλικών κομμάτων. Ο Δεμερτζής πέθανε μετά από ένα μήνα και ανέλαβε ο Μεταξάς, επιβάλλοντας τελικά δικτατορία (6 Αυγούστου 1936).

-Το 1946 με την υποστήριξη των δεξιών κομμάτων αναδείχτηκε κυβέρνηση υπό τον δικαστικό Π. Πουλίτσα. Ήταν ολιγοήμερη (4 – 18 Απριλίου), μέχρι να συγκροτηθεί η Βουλή, να εκλεγεί αρχηγός του Λαϊκού Κόμματος ο Τσαλδάρης και ν΄ αναλάβει ο ίδιος την πρωθυπουργία

-To 1950 ο Σ. Βενιζέλος συγκροτεί κυβέρνηση κεντροδεξιού συνασπισμού (από τις εκλογές της 5ης Μαρτίου είχε προκύψει πολυκομματική Βουλή χωρίς απόλυτη πλειοψηφία). Παρέμεινε στην εξουσία ένα περίπου μήνα και τον διαδέχτηκε κυβέρνηση συνασπισμού του Ν. Πλαστήρα

-To 1951 ο Ν. Πλαστήρας σχηματίζει κυβέρνηση συνασπισμού των κεντρώων κομμάτων (από τις εκλογές της 9ης Σεπτεμβρίου) είχε προκύψει σχετική πλειοψηφία του δεξιού Ελληνικού Συναγερμού του Αλ. Παπάγου ). Παρέμεινε στην εξουσία περίπου ένα χρόνο (Οκτώβριος 1951-1952)

-Το 1989 με τη στήριξη ΝΔ και Συνασπισμού της Αριστεράς υπό τον Τζ. Τζανετάκη (2 Ιουλίου – 12 Οκτωβρίου)

-Το 1989 και 1990 με τη στήριξη ΝΔ, ΠΑΣΟΚ και Συνασπισμού υπό τον Ξ. Ζολώτα (23 Νοεμβρίου – 8 Απριλίου)

-Το 2012 μέχρι το 2014 με τη συμμετοχή ΝΔ, ΠΑΣΟΚ και ΔΗΜΑΡ (σε πρώτη φάση).