Αναζήτηση του Αληθινού Κόσμου, Μέσω της Τέχνης. Γιατί ο Πλάτωνας είχε καταδικάσει την τέχνη;

Του Κώστα Βουλαζέρη // *

Ο Πλάτωνας θεωρούσε πως οι καλλιτέχνες είναι επικίνδυνοι, και, γενικά, δεν είχε καθόλου καλή άποψη για τις τέχνες.

Σύμφωνα με τη φιλοσοφία του, ο κόσμος μας είναι μια παραίσθηση, ένα θέατρο. Είναι το Σπήλαιο των Σκιών. Όλα όσα βλέπουμε είναι σκιές· δεν είναι η πραγματικότητα: είναι απλώς αντανακλάσεις αυτής. (Και, βέβαια, δεν είναι μόνο η φιλοσοφία του Πλάτωνα που υποστηρίζει κάτι τέτοιο· πολλές φιλοσοφίες και θρησκείες το υποστηρίζουν.) Πρόκειται για μια, κατά βάση, γνωστικιστική προσέγγιση της πραγματικότητας, πολύ πριν από το επίσημο ξεκίνημα του Γνωστικισμού (αν και κανείς δεν είναι απόλυτα σίγουρος πότε ακριβώς ξεκίνησε ο Γνωστικισμός· ίσως να ήταν εδώ από πάντα).

Ο Πλάτωνας πίστευε ότι πρέπει να επιδιώκουμε να υπερβούμε την παραισθητική πραγματικότητα – πίστευε ότι αυτός είναι ο σκοπός του ανθρώπου. Οι καλλιτέχνες, σύμφωνα με τον Πλάτωνα, δεν προσπαθούν να το κάνουν αυτό, ούτε βοηθούν και τους υπόλοιπους να το κάνουν. Απλώς οικοδομούν περισσότερες παραισθήσεις.

Δηλαδή, είναι σαν ο Πλάτωνας να ισχυρίζεται: Ζούμε που ζούμε μέσα σε μια πελώρια παραίσθηση· είναι ανάγκη κι αυτοί οι απατεώνες να φτιάχνουν επιπρόσθετες παραισθήσεις; Να μπλέκουν ακόμα περισσότερο τα πράγματα σε τούτο τον ήδη μπερδεμένο κόσμο;

Αυτή είναι η βασική άποψή του για τους καλλιτέχνες. Υπό μια μεταφυσική έννοια, βέβαια.

Αλλά, από εκεί, προχωρά το θέμα και το πηγαίνει και στην πολιτική, και στην κοινωνία γενικότερα. Οι καλλιτέχνες μπορούν να βλάψουν την κοινωνία, ισχυρίζεται ο Πλάτωνας.

Η τέχνη φέρνει τους ανθρώπους σε μια κατάσταση έκστασης, μια κατάσταση μέθης. Αυτή η μέθη θολώνει το μυαλό· δημιουργεί πολλές φορές, μάλιστα, ψευδείς εντυπώσεις. Ο Πλάτωνας δεν συμφωνεί καθόλου μ’αυτό. Σου λέει να είσαι γαλήνιος, χωρίς εξάρσεις, απλός. Να κοιτάζεις τη φύση όπως είναι, χωρίς άλλα φίλτρα. Να είσαι νηφάλιος.

Η τέχνη σε οδηγεί μακριά από τη νηφαλιότητα· άρα, η τέχνη είναι βλαπτική.

Επίσης, προκαλεί πολιτικά προβλήματα. Για παράδειγμα, μέσω μιας θεατρικής παράστασης, ίσως να δημιουργηθούν στο κοινό ψευδείς εντυπώσεις για την πολιτική πραγματικότητα οι οποίες μπορεί να το στρέψουν εναντίον ενός πολιτικού προσώπου ή μιας πολιτικής παράταξης, ή να το βάλουν να υποστηρίξει κάποιον που είναι απατεώνας.

Η τέχνη δημιουργεί ακόμα και ψευδείς εντυπώσεις για τη θρησκεία και τους θεούς. Οι μύθοι που πλάθει ο Όμηρος και άλλοι ποιητές αναφέρονται στους θεούς σαν να έχουν ανθρώπινα πάθη. Ουσιαστικά, τους δυσφημούν, σύμφωνα με τον Πλάτωνα.

Η τέχνη είναι επικίνδυνη. Δεν χρειάζεται. Στον δικό μου κόσμο, λέει ο Πλάτωνας,θα την είχα εξορίσει και θα είχαμε ησυχάσει, γαμώ το κέρατο του Διός!

Είχε ο Πλάτωνας δίκιο;

Προφανώς, ως συγγραφέας φανταστικών ιστοριών (ναι, όλα παραισθήσεις!), δεν μπορώ να συμφωνήσω μαζί του. Όχι τελείως. Αλλά οφείλω να παραδεχτώ ότι, όντως, είχε κάποιο δίκιο. Η τέχνη είναι επικίνδυνη. Ή, τουλάχιστον, μπορεί να γίνει επικίνδυνη. Δε νομίζω ότι είναι εξορισμού επικίνδυνη. Ωστόσο δεν υπάρχει αμφιβολία ότι μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να επηρεάσει την κοινωνία.

Το βλέπουμε και σήμερα, άλλωστε. Ρίξε μόνο μια ματιά στον Χολιγουντιανό κινηματογράφο. Νομίζεις ότι δεν έχει επηρεάσει τις ζωές όλων μας; Τις έχει επηρεάσει, όσο κι δεν θέλουμε να το παραδεχτούμε. Δημιουργεί αντιλήψεις για τη ζωή. Για το τι είναι αποδεκτό και τι όχι, μέσα στην κοινωνία.

Αυτός είναι και ο λόγος που πολλοί διαμαρτύρονται έντονα για διάφορα πράγματα που παρουσιάζονται στον κινηματογράφο (που είναι η τέχνη η οποία έχει τη μεγαλύτερη απήχηση σήμερα· επηρεάζει πάρα πολύ κόσμο). Για παράδειγμα, όσοι είναι εναντίον της απελευθέρωσης της γυναίκας δεν θέλουν να παρουσιάζονται δυναμικές γυναίκες στις ταινίες. Όταν παρουσιάζεις δυναμικές γυναίκες στις ταινίες, δημιουργείς την εντύπωση στους θεατές ότι είναι φυσικό οι γυναίκες να είναι δυναμικές. Το μυαλό αρπάζει την πληροφορία. Ακόμα κι αν διαφωνεί, εκείνη την ώρα που παρακολουθεί την ταινία βιώνει την πραγματικότητα της ταινίας ως αληθινή. Αυτό, σιγά-σιγά, περνά στην κοινωνία. Αρχίζει η κοινωνία να μην παραξενεύεται από δυναμικές γυναίκες που κάνουν ό,τι κάνουν και οι άντρες.

Παρομοίως για τις δυνάμεις ασφαλείας: Όταν μια ταινία παρουσιάζει την αστυνομία ως διεφθαρμένη, περνά στα μυαλά των θεατών μια τέτοια πιθανή αντίληψη και για την πραγματική αστυνομία. Όταν μια ταινία παρουσιάζει τον στρατό ως σωτήρες, τότε πάλι περνά μια τέτοια αντίληψη στους θεατές. Και αυτά, σταδιακά, ποτίζουν την κοινωνία.

Θα μου πεις Ποιος παίρνει στα σοβαρά τις ταινίες; Ένα παραμύθι είναι· όλοι το ξέρουν! Πράγματι, όλοι το ξέρουν. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν δημιουργούνται πολύ ισχυρές εντυπώσεις. Το μυαλό αρπάζει πληροφορίες είτε το θέλει είτε όχι, και μόνο που έρχεται σε επαφή με κάτι. Για να μη συμβεί αυτό σε κάποιον, πρέπει να είναι πολύ συνειδητοποιημένος σε τέτοια θέματα.

Επομένως, από αυτή την άποψη, μπορείς να πεις ότι η τέχνη είναι, όντως, επικίνδυνη. Αυτό που λέει ο Πλάτωνας δεν είναι αβάσιμο.

Επίσης, η τέχνη σίγουρα μπορεί να δημιουργήσει καταστάσεις εκστατικές και καταστάσεις μέθης – αν όχι οι ταινίες, τότε η μουσική δίχως αμφιβολία – ή μπορεί να οδηγήσει το μυαλό σε μονοπάτια (επικίνδυνα, πιθανώς) όπου αλλιώς δεν θα ταξίδευε – τα βιβλία κάνουν ακριβώς αυτό το πράγμα.

Ναι, η τέχνη είναι επικίνδυνη. Αλλά αυτό είναι μέρος της γοητείας της. Ο κόσμος μας θα ήταν πολύ βαρετός αν τίποτα επικίνδυνο δεν υπήρχε. Σε τελική ανάλυση, κι ένα πιρούνι είναι επικίνδυνο – μπορείς να σκοτώσεις κάποιον χρησιμοποιώντας το – όμως δεν θα ήθελα να ζω σ’έναν κόσμο χωρίς πιρούνια.

Επιπλέον, η επικινδυνότητα της τέχνης μπορεί να μετατραπεί και σε χρησιμότητα. Κάποια κακώς κείμενα στην κοινωνία ίσως να πρέπει ν’αλλάξουν. Ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος για να τα αλλάξεις; Να πάρεις τσεκούρι και πιστόλι και να κάνεις επανάσταση, ή να στήσεις πολλά θέατρα και άλλους χώρους τέχνης και να κάνεις έτσι την επανάσταση; Είμαι υπέρμαχος της δεύτερης προσέγγισης. Η πρώτη είναι μόνο για ακραίες περιπτώσεις.

Η CIA από παλιά το εφαρμόζει αυτό, παρεμπιπτόντως. Διαβάστε το εδώ. Δεν είμαι καθόλου υπέρ της CIA· απλά το αναφέρω. Και είμαι σίγουρος πως και πολλές άλλες μυστικές υπηρεσίες και οργανώσεις χρησιμοποιούν την τέχνη για παρόμοιους σκοπούς.

Και, ναι, συχνά αυτό καταντά επικίνδυνο. Ειδικά όταν μία μυστική οργάνωση αρχίζει να έχει τον απόλυτο έλεγχο επάνω στο τι προωθείται στην τέχνη και τι όχι.

Ωστόσο, αν δεν είχαμε την τέχνη, αυτοί οι καλοί άνθρωποι θα είχαν βρει άλλους τρόπους – πολύ χειρότερους, πιθανώς – για να προωθούν τα συμφέροντά τους. (Όχι πως και τώρα δεν χρησιμοποιούν αρκετούς τέτοιους τρόπους.)

Η τέχνη δεν είναι παρά ένα εργαλείο, σε πολλές περιπτώσεις, όπως και διάφορα άλλα πράγματα. Όπως ένα κατσαβίδι – που κι αυτό μπορεί να είναι επικίνδυνο.

Δεν θα ήθελα να ζω σ’έναν κόσμο χωρίς τέχνη, ή όπου η τέχνη λογοκρίνεται.

Η τέχνη, επιπλέον, δεν έχει μόνο τη δυνατότητα να επηρεάσει την πολιτικοκοινωνική κατάσταση· έχει, επίσης, τη δυνατότητα να σε κάνει να δεις μια πολύ ευρύτερη πραγματικότητα και να σου ανοίξει δρόμους που πριν ήταν κλειστοί για το μυαλό σου. Κι αυτή θεωρώ, προσωπικά, πως είναι η σημαντικότερη λειτουργία της.

Ο Πλάτωνας λέει πως ζούμε σ’έναν παραισθητικό κόσμο σκιών, και πιστεύει ότι πρέπει να τον υπερβούμε και ότι η τέχνη δεν μπορεί να αποτελέσει μονοπάτι προς αυτό τον σκοπό. Είμαι της τελείως αντίθετης άποψης: Η τέχνη μπορεί, κάλλιστα, να αποτελέσει μονοπάτι προς αυτό τον σκοπό.

Η τέχνη δημιουργεί κι άλλες παραισθήσεις αλλά, μέσα από τις παραισθήσεις αυτές, βρίσκεις τον δρόμο σου προς τον έναν πραγματικό κόσμο. Είναι όπως στο Amber του Roger Zelazny. Περνάς από Σκιές για να φτάσεις στον έναν αληθινό κόσμο του Amber. Οι σκιές το ξέρεις ότι είναι σκιές, δεν το αμφιβάλλεις· αλλά, συγχρόνως, καταλαβαίνεις ότι όλες μαζί διαγράφουν το περίγραμμα ένα άλλου σχήματος που είναι ο αληθινός κόσμος – ο κόσμος που αναζητούσε ο Πλάτωνας, ο κόσμος πίσω από τις παραισθήσεις, ο κόσμος που ρίχνει τις σκιές τις οποίες βλέπουμε. Με την τέχνη, βέβαια, ίσως να μην φτάνεις στον ίδιο τον αληθινό κόσμο αλλά τον προσεγγίζεις· διακρίνεις το περίγραμμά του. Ύστερα από τόσες Σκιές που έχεις διασχίσει, αρχίζεις να καταλαβαίνεις το είδος της πραγματικότητας που ίσως να κρύβεται από πίσω.

Σκέψου το εξής: Διαβάζεις βιβλία, κι άλλα βιβλία, κι άλλα βιβλία, κι άλλα βιβλία. Βλέπεις ταινίες, κι άλλες ταινίες, κι άλλες ταινίες. Το καθένα είναι μια διαφορετική παραίσθηση, ένας διαφορετικός νοητικός μικρόκοσμος. Αλλά, έχοντας βιώσει όλες αυτές τις παραισθήσεις, συνειδητοποιείς κάποια πράγματα: πρώτον, ότι όλα είναι κατά βάση σχετικά· δεύτερον, ότι όλα είναι σχετιζόμενα μεταξύ τους – μπορεί το ένα να διαφέρει από το άλλο αλλά κάπου βαθιά υπάρχει κάτι το κοινό – κάτι προερχόμενο από τον έναν αληθινό κόσμο.

Ο Πλάτωνας δεν το έβλεπε έτσι το θέμα. Και απορώ γιατί. Είχε μια τελείως διαφορετική προσέγγιση της πραγματικότητας. Λογική, αναμφίβολα, αλλά καθόλου περιπετειώδης.

Επιπλέον, ήταν εναντίον της μέθης που μπορεί να προκαλέσει η τέχνη. Αποζητούσε, πάντοτε, πλήρη νηφαλιότητα. Η νηφαλιότητα είναι καλή, και πρέπει πάντα νηφάλιοι να παίρνουμε σημαντικές αποφάσεις στη ζωή μας. Αλλά και η μέθη μπορεί να σου φανερώσει δρόμους που η νηφαλιότητα σ’τους κρύβει. Μπορεί να σηκώσει πέπλα που αλλιώς δεν ήξερες καν ότι ήταν εκεί. (Βλ. Heavy Metal, William Burroughs, και Ψυχοτρόποι Ήχοι.)

Είναι γνωστό, άλλωστε, πως σε πολλές κοινωνίες οι σαμάνοι έρχονταν σε εκστατικές καταστάσεις προκειμένου να τους αποκαλυφθούν ανώτερες αλήθειες, μυστικά, και άμεσες γνώσεις. Δεν είναι παρατραβηγμένο· όντως συμβαίνει. Ακόμα και από την απλή ενασχόληση με την τέχνη – χωρίς να φτάνεις σε καταστάσεις μέθης – ανακαλύπτεις πράγματα που αλλιώς δεν θα ανακάλυπτες. Προσωπικά, αν δεν έγραφα λογοτεχνία, δεν θα είχα ποτέ παρακινηθεί να ερευνήσω πολλά θέματα που μου χρειάστηκαν στα βιβλία μου: από πολιτικοκοινωνικά και στρατιωτικά μέχρι μαθηματικά και βιολογικά.

Πέρα από όλα αυτά, όμως, η μέθη που μπορεί να επέλθει από την τέχνη έχει και μια πολύ απλή αξία. Σε κάνει να περνάς καλά. Και γιατί όχι; Τι είδους ζωή θα έκανε ο άνθρωπος χωρίς την τέχνη; Μια ζωή καθημερινής γκριζάδας, όπου το μόνο που τον απασχολεί είναι οι καθημερινές, κοινότοπες εργασίες του και η αναπαραγωγή; Δεν είναι ζωή αυτή. Η τέχνη τού προσφέρει μια διέξοδο, έστω και για λίγο. Κάποιος που ανέκαθεν ήταν ένας υπάλληλος μπορεί, διαβάζοντας ένα βιβλίο, να ταυτιστεί για μερικές ώρες με έναν ιππότη και να ζήσει περιπέτειες σε έναν αρχαίο κόσμο. Κάποιος που κάνει μια ανιαρή επαναλαμβανόμενη δουλειά ακούει μουσική και, προς στιγμή, είναι ελεύθερος, το μυαλό του ταξιδεύει.

Γιατί αυτό είναι κακό; Απλά γίνεται η ζωή των ανθρώπων πιο υποφερτή.

Ίσως μόνο να μπορούσε να θεωρηθεί κακό από την άποψη ότι τους «μαστουρώνει». Τους δίνει την πρόσκαιρη πρέζα τους ώστε να συνεχίσουν να ζουν τις ίδιες ανούσιες ζωές, αντί να προσπαθούν να κάνουν κάτι για να τις καλυτερέψουν. (Και αυτό ίσως να είναι όντως ένα πρόβλημα της σύγχρονης κοινωνίας.)

Ωστόσο, μέσα από την τέχνη, μπορεί κιόλας να ξυπνήσεις. Μπορεί η τέχνη να σε κάνει να σκεφτείς ότι ίσως, τελικά, θα έπρεπε να αναζητήσεις μια καλύτερη ζωή, ενώ χωρίς την τέχνη πιθανώς να μην το είχες ποτέ σκεφτεί αυτό. Η τέχνη οδηγεί τη σκέψη σου σε μονοπάτια που αλλιώς δεν θα πήγαινε, όπως γράφω και πιο πάνω.

Το λεπίδι αυτό είναι δίκοπο. Όπως και πολλά άλλα πράγματα, η τέχνη μπορεί να κάνει καλό αλλά μπορεί να κάνει και κακό. Η αξία της, όμως, είναι πολύ μεγάλη για να την καταδικάσεις. Και δεν νομίζω ότι η ζωή μας θα ήταν καθόλου καλύτερη χωρίς την τέχνη. Αν μη τι άλλο, μάλλον χειρότερη θα ήταν. Αμφιβάλλω αν η κοινωνία, εν γένει, θα αναζητούσε τον νηφάλιο δρόμο της λογικής του Πλάτωνα. Κατά πάσα πιθανότητα, απλά θα βάδιζε επάνω στον δρόμο της ομιχλώδους δουλικής αποχαύνωσης, με καμία αμφισβήτηση για τα εκάστοτε κοινωνικά δεδομένα.

Πολεμάς τη φωτιά με τη φωτιά. Και τις σκιές με τις σκιές.

* Ο Κώστας Βουλαζέρης γράφει φανταστικές, μαγικές, και παράξενες ιστορίες, καθώς και διάφορα άρθρα. Δίνει επίσης πολλά από τα βιβλία του δωρεάν. Βρείτε τον στο www.kostasvoulazeris.eu