Fractal
Home / FRACT-ALL / Δοκίμιο: “Η Μεγάλη Ιδέα”
03/02/2016, 2:46 μμ

Δοκίμιο: “Η Μεγάλη Ιδέα”

του Κώστα Κυριάκη  // *

 

Με τον τεχνικό όρο «Μεγάλη Ιδέα» εκφράστηκε η εθνικ(ιστικ)ή πολιτική του ελληνικού κράτους στην περίοδο 1844-1922. Πρόκειται ουσιαστικά για ένα σύστημα πολιτικής πρακτικής, με το οποίο εκφράζονταν οι ελληνικές εθνικές αλυτρωτικές διεκδικήσεις – το όραμα της “εθνικής ολοκλήρωσης” – οι οποίες εκπορεύονταν τόσο από το ευρύτερο διεθνές συστημικό περιβάλλον της εποχής όσο και από την ιδεολογική αντίληψη του οικουμενικού και συνθετικού χαρακτήρα του ελληνικού πολιτισμού.

Μεγάλη-Ιδέα-2

 

Η Μεγάλη Ιδέα θα αποτελέσει τον τόπο συναίρεσης, απόκρυψης αλλά και όξυνσης των κοινωνικών, πολιτικών και πολιτισμικών αντιθέσεων και αντιφάσεων του ελληνικού κράτους. Σε αυτό το πλαίσιο, συγκροτήθηκαν τρία πολιτικά προγράμματα της Μεγάλης Ιδέας: α) η επαναστατική μέθοδος που έθετε ως στόχο την ανασύσταση της βυζαντινής αυτοκρατορίας, β) η εσωτερική ανάπτυξη του ελληνικού κράτους και γ) η εσωτερική διάβρωση του κατακτητή από τον κατακτημένο. Καθένα από αυτά τα πολιτικά αιτήματα εκφράζεται και με αντίστοιχες κρίσεις, όπως ο Κριμαϊκός πόλεμος, η έλευση του Γεωργίου, η ένωση των Επτανήσων και η κρητική επανάσταση, η κρίση του 1875-18781.

Τα πολιτικά προγράμματα της Μεγάλης Ιδέας

Η εξωελλαδική προοπτική του νεοσύστατου βασιλείου καθίσταται ως η βασική παράμετρος άσκησης εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής. Το πολιτικό πρόταγμα της εδαφικής επέκτασης θα παραμείνει στο κέντρο της πολιτικής διαπάλης, παίρνοντας τη μορφή διλήμματος ανάμεσα στην άμεση πολεμική σύγκρουση ή στην προτεραιότητα της οικονομικής και διοικητικής ανασυγκρότησης.

Α. Η ανασύσταση της βυζαντινής αυτοκρατορίας

Η υιοθέτηση του προτάγματος της άμεσης εφαρμογής επεκτατικής πολιτικής, τόσο από το θρόνο όσο και από ευρύτερα λαϊκά στρώματα, έθετε ως στόχο την πολιτική και γεωγραφική ενοποίηση των ελληνικών πληθυσμών έτσι ώστε να συμπεριληφθούν στα όρια ενός εθνικού κράτους, του οποίου το εδαφικό πρότυπο εφοδίαζε η βυζαντινή αυτοκρατορία των χρόνων της Μακεδονικής δυναστείας.

Το πρόταγμα της ανασύστασης της βυζαντινής αυτοκρατορίας έμελλε να καταρρεύσει με τα Ηπειροθεσσαλικά (1854) και κυρίως μετά την έκβαση του Κριμαϊκού πολέμου (1854-56) που ανέδειξε πως «η βεβαιότητα της εκπλήρωσης (της Μεγάλης Ιδέας) συνυπάρχει με την επίγνωση της αδυναμίας του ελληνικού κράτους να κάνει οτιδήποτε για την προώθησή της»2 και πως η υλοποίησή της σκοντάφτει στα αντιτιθέμενα συμφέροντα των μεγάλων δυνάμεων.

Τόσο η αποτυχία της οθωνικής πολιτικής στον Κριμαϊκό πόλεμο όσο και το δόγμα της “οθωμανικής ακεραιότητας” που διατυπώθηκε από τις μεγάλες δυνάμεις δημιούργησε ένα κλίμα αντιμεγαλοϊδεατισμού. Η κριτική, ωστόσο, που ασκήθηκε σε αυτό το αίτημα δεν ήταν απόλυτη (κυρίως είχε αντιοθωνική σκοπιμότητα). Έτσι, το περιεχόμενο του όρου θα προσαρμοστεί στις νέες συνθήκες (άλλωστε πρόκειται για όρο-λάστιχο).

Β. Η εσωτερική ανάπτυξη του βασιλείου

Η έλευση της νέας δυναστείας στην Αθήνα και η ένωση των Επτανήσων μετατόπισε το κέντρο βάρους της Μεγάλης Ιδέας προς τη «λιγότερο δημοφιλή προοπτική της βαθμιαίας εκπλήρωσης των εθνικών πόθων»3. Σε αυτή την προοπτική το δίλημμα που είχε εμφανιστεί ήδη από τη γέννηση της Μεγάλης Ιδέας4, ανάμεσα στην εσωτερική ανάπτυξη του ελληνικού κράτους και τον απελευθερωτικό του προορισμό, αποκτούσε τα χαρακτηριστικά μιας κύριας αντίφασης, αφού η μια κατεύθυνση ακύρωνε την άλλη5.

Η εγκατάσταση του Γεωργίου στην Αθήνα σηματοδότησε και την “αναπροσαρμογή” του εθνικού κέντρου. Η Αθήνα γινόταν η οριστική πρωτεύουσα ενός σύγχρονου κράτους και αποτελούσε νησίδα ρήξης με το παρελθόν. Το κράτος θα φρόντιζε για την εσωτερική του ανασυγκρότηση, απέχοντας από απελευθερωτικές ενέργειες για τη λύση του εθνικού ζητήματος και παράλληλα θα αναδείκνυε τον εκπολιτιστικό του

προορισμό, ο οποίος ήταν ο φωτισμός της Ανατολής. Αυτός ο θεωρητικός πυρήνας της Μεγάλης Ιδέας, που ενυπήρχε ήδη από την πρώτη διατύπωσή της, δηλαδή «η αναβίωση των κλασικών ελληνικών ιδεωδών και της παιδείας ως μέσο ανατροπής και εξάλειψης της τουρκικής παρουσίας»6 ήταν, ίσως, από τα μόνα στοιχεία της σκέψης του Διαφωτισμού που δεν αμφισβητήθηκαν ποτέ από τους φορείς της Μεγάλης Ιδέας.

Η νέα λογική, η οποία έβλεπε πως «οι εθνικές επιδιώξεις μπορούσαν να διατυπωθούν με βάση τις ελλαδικές ανάγκες»7, κατίσχυσε κατά τη διάρκεια της κρητικής επανάστασης8, με την υπερίσχυση της φιλειρηνικής τάσης που υπαγόρευε η εξάρτηση από τις μεγάλες δυνάμεις, η συνείδηση της ελλαδικής ανεπάρκειας και η ανάπτυξη του εθνικισμού των άλλων βαλκανικών κρατών.

 

Η εσωτερική διάβρωση της οθωμανικής αυτοκρατορίας

Στα τέλη της δεκαετίας του 1870 στην εφημερίδα της Κωνσταντινούπολης Νεολόγος δημοσιεύεται η διακήρυξη της Μεγάλης Ιδέας του ελληνικού έθνους εντός της οθωμανικής αυτοκρατορίας, δηλαδή η διάδοση της ελληνικής παιδείας και του ελληνικού πολιτισμού σε όλη την Ανατολή με την προστασία του οθωμανικού κράτους.

Η διακήρυξη προέβλεπε ότι σε πρώτη φάση θα βελτιωνόταν η θέση των χριστιανών στην οθωμανική αυτοκρατορία, σε δεύτερη θα χειραφετούταν το ελληνικό στοιχείο και σε τρίτη φάση η ελληνοτουρκική συνεργασία θα δημιουργούσε φράγμα στον Πανσλαβισμό. Έτσι, το νέο ελληνοοθωμανικό σχήμα σήμαινε την προοπτική συγκυριαρχίας Ελλήνων και Τούρκων, δηλαδή ουσιαστικά την ενσωμάτωση των Ελλήνων στον οθωμανικό κρατικό μηχανισμό και όχι την διάβρωση της αυτοκρατορίας εκ των ένδον9.

Οι κρίσεις του 1875-1878 και του 1885 που οδήγησαν σε ανάλογες ρυθμίσεις του Ανατολικού Ζητήματος από τις μεγάλες δυνάμεις, δεν είχαν ικανοποιήσει τους Έλληνες που συνειδητοποιούσαν ότι δεν ήταν οι μοναδικοί κληρονόμοι της καταρρέουσας οθωμανικής αυτοκρατορίας. Τα κερδισμένα εδάφη δεν είχαν προέλθει από ένοπλη σύγκρουση αλλά είχαν παραχωρηθεί με διπλωματική μεσολάβηση: Επτάνησα (1864), Θεσσαλία και Άρτα (1881). Παρόλα αυτά και λόγω του Κρητικού

Ζητήματος (1896-1897), το οποίο διερχόταν νέα φάση κρίσης, και λόγω της δράσης διαφόρων “εθνικών” εταιρειών, η Ελλάδα θα εμπλέξει – με την αγαστή σύμπνοια κυβέρνησης και αντιπολίτευσης – σε έναν πόλεμο με την Τουρκία. Η ήττα του 1897 θα αποτελέσει κλονισμό για τις συνειδήσεις και οι ιδεολογικές ανακατατάξεις που θα επακολουθήσουν της ήττας δεν θα επιφέρουν ωστόσο ανατροπές ή επαναστάσεις γιατί το αλυτρωτικό όραμα θα εξακολουθεί να κυριαρχεί, ώσπου να σβήσει στις φλόγες μιας άλλης, βαρύτερης ήττας, στη Σμύρνη το 1922.

Το ιδεολογικό αίτημα της Μεγάλης Ιδέας

Μέσα από αυτά τα πολιτικά προγράμματα της Μεγάλης Ιδέας εκδηλώθηκε το αίτημα της εθνικής ενότητας, στηριζόμενο στο δόγμα της αδιάσπαστης ιστορικής συνέχειας, η οποία εκφράστηκε με την πολιτική θεωρία του εθνικού κέντρου, δηλαδή το δίλημμα Αθήνα ως κράτος νεωτερικό και σύγχρονο ή Κωνσταντινούπολη ως πολυεθνικό μοντέλο αυτοκρατορίας10. Αυτό το δίλημμα έκρυβε μέσα του ένα δεύτερο δίλημμα, δηλαδή το ερώτημα αν η “εσωτερική ανάπτυξη θα θεμελιωνόταν σε μια οικονομία νεωτερική, κεφαλαιοκρατική […] ή θα στηριζόταν στο […] εμπορευματικό πρότυπο που βασιζόταν στις διεθνείς συγκυρίες”11.

Αυτά τα διλήμματα θα μείνουν άλυτα ως την οριστική δύση της αλυτρωτικής εθνικιστικής μεγάλης ιδέας και τη συρρίκνωση του ελληνικού έθνους στα εδαφικά, περίπου, όρια του ελληνικού κράτους.

 

  1. Ε. Σκοπετέα, Το “πρότυπο βασίλειο” και η Μεγάλη Ιδέα, Όψεις του Εθνικού Προβλήματος στην Ελλάδα (1830-1880), Αθήνα: Πολύτυπο 1988, σ. 270.  
  2. Ε. Σκοπετέα, ό.π., σ. 265.
  3. Στο ίδιο, σ. 289.
  4. Στην αντίθεση Μαυροκορδάτου-Κωλέττη.
  5. Ε. Σκοπετέα, ό.π., σ. 290. 
  6. Μ. Π. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Οι Πολιτικές και Κοινωνικές Ιδέες, μτφρ. Σ. Νικολούδη, Αθήνα: ΜΙΕΤ 1996, σ. 489.
  7. Ε. Σκοπετέα, ό.π., σ. 292.
  8. Στο ίδιο, σ. 304 κ.ε.
  9. Στο ίδιο, σ. 315. 
  10. Που μια ανασύστασή της θα σήμαινε και υποχώρηση του ελληνικού εθνικισμού, βλ. Α. Πολίτης, Ρομαντικά Χρόνια, Ιδεολογίες και Νοοτροπίες στην Ελλάδα του 1830-1880, ό.π., σ. 67.
  11. Στο ίδιο, σ. 137. 

 

 

* Ο Κώστας Κυριάκης έχει πραγματοποιήσει σπουδές στις επιστήμες της αγωγής, στην εκπαίδευση ενηλίκων, στον πολιτισμό και στις κοινωνικές επιστήμες. Όλα τα κείμενά του υπάρχουν στο προσωπικό του ιστολόγιο «Υπομνήματα» (http://constantinoskyriakis.blogspot.gr) 

  • Μοιραστείτε το άρθρο:
Ετικέτες:
ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Back to Top