Δοκίμιο: “Η Διοτίμα και ο ψυχογενής παράγοντας πρόσληψης του έρωτα στη φιλοσοφική λογοτεχνία του Πλάτωνα.”

Της Κωνσταντίνας Κοντοπούλου // *

To Συμπόσιο εκτελεί πραγματικά το χρέος μιας ολόκληρης εποχής απέναντι στη γυναίκα και τη σημασία της σκέψης της. Το είδος αυτό της φιλοσοφικής λογοτεχνίας έχει ιδιαίτερη σημασία εξαιτίας της πρωτογενούς πρόσληψης του “τι τελικά είναι ο έρωτας”.

Τα λόγια μιας γυναίκας η οποία επιλέχτηκε να μιλήσει για τον έρωτα δεν είναι τυχαία. Ούτε και η επιλογή του ίδιου του φύλου της είναι τυχαία. Αντίθετα είναι άρρηκτα συνδεδεμένα αυτά τα λόγια με την ευαισθησία και τη σοφία που έλειπε από τον αντρικό πληθυσμό. Η Διοτiμα γίνεται φορέας απόψεων επαναστατικών. Είναι το κύριο σημείο αναφοράς στο έργο και μάλιστα όχι αδικαιολόγητα αφού είναι αυτή που πρώτη μιλάει καθαρά για την εξιδανίκευση της ερωμένης μορφής. Ακολουθεί τη διαλεκτική του Σωκράτη αρνούμενη να μονολογήσει θεωρώντας το μάταιο και δίνει στον έρωτα την έννοια της επιθυμίας της απόκτησης της ευτυχίας. Η προσδοκία της ανθρώπινης φύσης εντοπίζεται στον ακατάσχετο πόθο του να αισθανθεί τον έρωτα έτσι ώστε μέσα απ αυτόν να ολοκληρώσει και να επιβεβαιώσει την ύπαρξη του. Ο συναισθηματισμός λοιπόν είναι το προνόμιο όσων αναζητούν τη λύτρωση μέσω αυτής της διαδικασίας της αναζήτησης της ομορφιάς και κατά συνέπεια και της μορφής, η οποία αποκτά ομορφιά όταν αγγιχτεί από τον έρωτα. «Και λέγεται μεν γε τις έφη, λόγος ως οι αν το ήμισυ εαυτών ζητώσιν ούτοι ερωσιν».Αυτή είναι μια πολύ βασική διαπίστωση καθότι γεννάει το ερώτημα¨άρα ο έρωτας είναι ένα απατηλό συναίσθημα το οποίο νιώθοντας την ανάγκη να το ζήσουμε καταφεύγουμε στην εξιδανίκευση η είναι κάτι το υπαρκτό αλλά μόνο για όσους το βλέπουν και το αντιλαμβάνονται; Η Διοτiμα με ποιητικό τρόπο εξηγεί τη βιολογική έκταση του έρωτα. Τη γέννηση την αποκαλεί ομορφιά, αιώνια και αθάνατη. Ο Έρωτας λοιπόν καταλήγει εκτός από θεός να είναι πηγή εξασφάλισης της αιωνιότητας. Αν αναλογιστούμε την ανάγκη των ανθρώπων για έρωτα κατανοούμε ότι αυτή στηρίζεται στην αδυναμία μας να δεχτούμε την ύπαρξη της φθοράς και του θανάτου. Είτε με την γέννηση είτε με τον προσωπικό εσωτερικό υπερβατισμό ο έρωτας επικροτείται από την αθανασία και είναι άρρηκτα συνδεδεμένος μαζί της. Η ψυχή αρνείται καθετί το γήινο και ενώνεται με μια άλλη . Εδώ κάπου αξίζει να σημειωθεί και η τριμερής διάκριση της ψυχής η οποία θα αναλυθεί περισσότερο όταν γίνει λεπτομερής αναφορά στο Φαίδρο. Η Διοτiμα αφήνεται να προσδιορίσει την πραγματικότητα και τις ιδέες της μέσα από το λόγο καθώς και την ανάγκη για ένωση, αρνούμενη όμως την αποξένωση του πάθους για το ιδεατό. Η αναζήτηση της ομορφιάς και η μανία της αναπαραγωγής της στον κόσμο είναι αποτέλεσμα του πάθους που καταλήγει στον έρωτα. «Πρωτον μεν αει ον και ουτε γιγνομενον ουτε απολλυμενον, ουτε αυξανομενον ουτε φθινον,επειτα ου τη μεν καλον, τη δ’ αισχρον, ουδε τοτε μεν τοτε δε ου, ουδε προς μεν το καλον, προς δε το αισχρον, ουδ’ ενθα μεν καλον, ενθα δε αισχρον, ως τισι μεν ον καλον,τισι δε αισχρον ΄΄ Αλλ’ αυτο καθ’ αυτο μεθ αυτου μονοειδες αει ον,τα δε αλλα παντα καλα εκεινου μετεχοντα τινα τροπον τοιουτον, οιον γιγνομενων τε των αλλων και απολλυμενων μηδεν εκεινο μητε τι πλεον μητε ελαττον γιγνεσθαι μηδε πασχειν μηδεν εκεινο μητε τι πλεον μητε ελαττον γιγνεσθαι μηδε πασχειν μηδεν. Οταν δη τις απο των δε δια το ορθως παιδεραστειν επανιων εκεινο το καλον αρχηται καθοραν,σχεδον αν τι απτοιτο του τελους.Τουτο γαρ δη εστι το ορθως επι τα ερωτικαιεναι η υπ’ αλλου αγεσθαι»

Η εξιδανίκευση της μορφής έχει να κάνει με την εμπειρική διαφορετικότητα και τη μανία για την ομορφιά που επιλέγουμε να καθρεφτίσει την ερωτική μας πλευρά. Το ανακάτεμα της σάρκας στον έρωτα είναι ένα είδος βλασφημίας απέναντι στον έρωτα και δεν λειτουργεί ως αυτοσκοπός. Η ομορφιά, αποξενωμένη από αυτήν την ανάμειξη του σαρκικού είναι αυτό που η Διοτίμα αποκαλεί έρωτα. Εκεί εντοπίζει δηλαδή την κυριότερη έννοια του. Η ομορφιά είναι το κύριο αίτιο του έρωτα «Ενταυθα του βιου, ω φιλε Σωκρατες,εφη η μαντινικη ξενη, ειπερ που αλλοθι, βιωτον ανθρωπω , θεωμενω, αυτο το καλον. Ο εαν ποτε ιδης, ου κατα χρυσιον τε και εσθητα και τους καλους παιδας τε και νεανισκους δοξει σοι ειναι, ους νυν ορων εκπλεπληξαι και ετοιμος ει και συ και αλλοι πολλοι, ορωντες τα παιδικα και συνενοντες αει αυτοις,ει πως οιον τ’ ην, μητ εσθιεειν μητε πινειν, αλλα θεασθαι μονον και συνειναι. Τι δητα,εφη, οιομεθα,ει τω γενοιτο αυτο το καλον ιδειν ειλικρινες, καθαρον, αμεικτον,αλλα μη αναπλεων σαρκων τε ανθρωπινων και χρωματων και αλλης πολλης φλυαριας θνητης,αλλ’ αυτο το θειον καλον δυναιτο μονοειδες κατιδειν; Τεκοντι δε αρετην αληθη και θρεψαμενω υπαρχει θεοφιλει γενεσθαι, και ειπερ τω αλλω ανθρωπων αθανατω και εκεινω;».

Η Διοτiμα διαπιστώνει ότι υπάρχουν δύο είδη κυοφορίας της ομορφιάς. O ένας είναι αυτός τον οποίο εντοπίζουμε στην αναπαραγωγή και την απόκτηση απογόνων, γεγονός το οποίο ναι μεν επιβεβαιώνει την ύπαρξη μας αλλά από την άλλη πλευρά η σχέση του με την αληθινή ομορφιά, την απαλλαγμένη από τα επίγεια την καθιστά κατώτερη μορφή ανάγκης για ένωση με την αιωνιότητα. Η κυοφορία της ομορφιάς στην ψυχή αντίθετα είναι αυτή που προσφέρει την ανάγκη για ωραίες πράξεις , γι’ αρετές, για τον πολιτισμό, για τη σοφία καθώς και για την τέχνη. Αυτά τα τέκνα είναι σαφώς ανώτερα από τα ανθρώπινα επειδή έχουν υπερβεί την γήινη έννοια. Είναι τα πνευματικά παιδιά λοιπόν που έχουν το προνόμιο της ομορφιάς. Μετά το λόγο της Διοτίμας γίνεται αντιληπτό το γεγονός ότι ο έρωτας είναι η πιο σημαντική έκρηξη συναισθημάτων και είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη φιλοσοφία και την ομορφιά καθώς εσωκλείει μέσα της πολύ ανώτερα νοήματα. Ο έρωτας είναι η αιτία όλων των αγαθών, μας οδηγεί στη αθανασία μέσω της ομορφιάς που εκπέμπει, και τέλος ο έρωτας είναι ο μεγαλύτερος και πιο αληθινός φορέας της αγάπης των ανθρώπων για την υπέρβαση του γήινου και την βαθύτερη αναζήτηση αληθειών και φιλοσοφικών συμπερασμάτων. «Ο ερως του το αγαθον αυτω ειναι αει» ,εδώ μιλάμε για την αιώνια κατάκτηση του καλού. Ο Ιrving Singer επισημαίνει «Μέσα σ αυτές τις λίγες λέξεις εδρεύει ολόκληρη η πλατωνική σοφία» . Είναι γεγονός λοιπόν οτι η συνεχής αναζήτηση για την κατάκτηση της ευδαιμονίας και για το καλό συσχετίζεται με την ερωτική ανάγκη. Αν η ερωτικά ανάγκη καλυφθεί και καλύπτεται μόνο όταν μέσα σ’ αυτή συμπεριληφθούν η θύμηση της ομορφιάς και η πνευματική υποτέλεια στο μακριά από το πραγματικό χωρίς να υποτιμάται τελείως ο ρόλος του μη πραγματικού αλλά απλώς να έγκειται στα όρια της απλής έμπνευσης, σε αρχικό στάδιο πολύ πριν την απόκτηση της ομορφιάς και του έρωτα , τότε ένα μέρος μας ανήκει στην αθανασία.

Η μορφή αυτή η οποία περιγράφεται από την Διοτίμα είναι μια μορφή η οποία μπορεί και « ίσως φτάσει σε μια τρελή, ψυχωτική εντονότητα που κοινώς θεωρείται παράξενη στον σεξουαλικό έρωτα»4 . «Σύμφωνα με την ερμηνεία του Βλαστού, το φαινόμενο είναι ένας τρόπος ερωτικής επένδυσης με μεταφυσική προέλευση…Ο πλατωνικός εραστής δεν ερωτεύεται τα πρόσωπα ως υποκείμενα, με τις πολλές ατελείς και τις συνήθως ελάχιστες τέλειες πλευρές, αλλά ως ατομικά εναύσματα αντικειμενικοποιήσεων της τελειότητας»5 Πρόκειται δηλαδή εξ’ ολοκλήρου για την ιδανική μορφή που υπάρχει μέσα μας και αναζητάει μια θέση στον κόσμο. Η Διοτiμα, αρχικά μιλάει για το αγαθόν και την κατάκτηση του μέσα από τον έρωτα. Συμφωνούν με το Σωκράτη ότι ο έρωτας είναι το ιδανικό. Όπως υπάρχει ο θνητός και ο ιδεατός κόσμος, έτσι ακριβώς υπάρχει και ο θνητός και ο αθάνατος έρωτας. Η λατρεία για την αθανασία μέσα από την ομορφιά και το αγαθό οδηγεί στον αληθινό έρωτα που δεν φθείρεται και ο οποίος έχει να κάνει σε μεγάλο βαθμό με την γνώση. Τέλος, χωρίζει τον έρωτα σε στάδια. Αρχικά, είναι αρκετά περιορισμένος στα πλαίσια του εγκόσμιου. Ύστερα αποκτά τη μαγεία του πνεύματος. Είναι ο έρωτας της γνώσης και της φιλοσοφίας. Αυτός μέσα από την εξαιρετικής μορφής ομορφιά του, εξιδανικεύει τη στιγμή και διατηρεί αυτήν την εξιδανίκευση στην αιωνιότητα. Αυτή η ιερότητα που λαμβάνεται, η «θεϊκή πορεία» δηλαδή προς τον έρωτα, δεν αναπαράγει τις επίγειες ηδονές και δεν τις εξυμνεί παρά μόνο χωρίς να τις καταδικάζει, τις διαπερνά, για να ερμηνεύσει το θείο και κατακτώντας το, ζει μέσα σ’ αυτό αιώνια.

Πλατων, Συμπόσιο, μετάφραση Ηλέκτρας Ανδρεάδη, Εκδόσεις Κάκτος, 1991, 30-148

Singer, Irving , The nature of love, University of Chicago press, November 1984 , 53

Vlastos, Gregory, Πλατωνικές Μελέτες , (Platonic Studies), μετάφραση Ιορδάνη Αρζόγλου, Αθήνα ΜΙΕΤ, 1994, σς. 27, 60-69

* Η Κωνσταντίνα Κοντοπούλου είναι γεννημένη το 1987 και είναι φοιτήτρια Ψυχολογίας και υποψήφια διδάκτωρ Φιλοσοφικής Σχολής. Διδάσκει ως βοηθητικό προσωπικό σε τμήμα της σχολής της ενώ έχει διδάξει στη δημόσια και ιδιωτική εκπαίδευση και έχει ολοκληρώσει μεταπτυχιακές σπουδές σε Ψυχολογία και Αγγλική Φιλολογία. Ποιήματα και κείμενα της έχουν δημοσιευτεί σε ηλεκτρονικά περιοδικά.