Το αέναο παιχνίδι της έρευνας και της φαντασίας

Γράφει ο Νίκος Τσούλιας // *

Γιώργος Γραμματικάκης, “Η κόμη της Βερενίκης”, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης

The Starry Night, Van Gogh, 1889

«Μα όταν εσύ, βασίλισσα, κοιτάζοντας τ’ αστέρια
λατρεία στην Αφροδίτη θα προσφέρεις με λαμπάδες
και με σπουδές μυρωδικών για με που ήμουν δική σου,
χωρίς φειδώ τα δώρα σου να ‘ναι παρακαλώ.
Τι θέλω εγώ στους ουρανούς; Μαλλί της Βερενίκης πάλι ας γίνω
και ο Ωρίων ας πάει να λάμπει πλάι στον Υδροχόο».

Από τη μυθολογία στην ποίηση και από εκεί στην επιστημονική γνώση και στις φιλοσοφικές αναζητήσεις και πάλι από την αρχή. Αυτό το αέναο παιχνίδι της έρευνας και της φαντασίας, της δημιουργίας και των ερωτημάτων, του στοχασμού και της διαίσθησης περικλείει τελικά το «περιεχόμενο του μπουκαλιού», που ρίχνεται στη θάλασσα καταπώς το θέλουν οι ναυτικές ιστορίες, στο βιβλίο του πρύτανη (τότε) του Πανεπιστημίου Κρήτης Γ. Γραμματικάκη, Η κόμη της Βερενίκης.

Η σημερινή εικόνα του Σύμπαντος – σχήμα λόγου αφού ό,τι παρατηρούμε σήμερα έχει συμβεί στο απώτερο παρελθόν – συζητιέται μέσα από την ανασύνθεση των εποχών όπου ο αρχαιολόγος της γνώσης αναζητεί τα κομμάτια τα οποία δεν έχασαν την αξία τους στο διάβα του πανδαμάτορα χρόνου. Θρησκείες, πολιτισμοί, ο Λόγος, οι αρχαίοι Έλληνες, ο Πτολεμαίος, ο Αυγουστίνος, η Αναγέννηση, ο Αϊνστάιν, ο St. Hawking καταθέτουν απόψεις και προβληματισμούς, αναζητούν τους νόμους και την αισθητική του κόσμου και του Σύμπαντος. Το Big Bang, η έκρηξη και η δημιουργία, η ύπαρξη και η εξέλιξη. «Είμαστε όλοι εκεί», λέει ο Ίταλο Καλβίνο. Όλη η ύλη των γαλαξιών, του βιβλίου, του αναγνώστη, ο χώρος και ο χρόνος δημιουργούνται εκείνη τη στιγμή. «Η σκηνή του δράματος γίνεται ταυτόχρονα με τα δράμα»! Αρχίζουν τα παιχνίδια της ύλης με την ενέργεια. Η καταστροφή και η δημιουργία παίζουν τις νότες της ανάδυσης της ύλης και της αντι-ύλης. Τα άστρα γεννιούνται και εξαφανίζονται μαζί με την ανάπτυξη νέων χημικών στοιχείων. Τα ηλεκτρόνια προστίθενται στις χάντρες της ύλης διατηρώντας όμως την όψη της ενέργειας. Το φως ξεκινάει για το κοσμικό ταξίδι του μεταφέροντας τις πληροφορίες, μέχρις ότου βρουν αποδέκτη (τον άνθρωπο), αφού ούτως ή άλλως δια του ανθρώπου η φύση συνειδητοποιεί τον εαυτό της.

Αλλά δεν υπάρχει μόνο ένα Σύμπαν. Ίσως να φτάνουν τον αριθμό 10⁷⁸. Και μάλιστα δεν υπάρχει δυνατότητα επικοινωνίας μ’ αυτά. Εκτός, αν μέσα από μια «μαύρη τρύπα» οδηγηθούμε σ’ αυτά ή στο παρελθόν… Και ενώ δημιουργούνται μαθηματικές ανωμαλίες με τα καμώματα του χωροχρόνου, κάπου λαμβάνει χώρα η σιωπηλή γένεση της ζωής. Το DNA αποθηκεύει τις πληροφορίες της έμβιας ύλης και αναλαμβάνει αυτό την αιχμή των γεγονότων με τη βιολογική εξέλιξη. Τα γονίδια νιώθουν αφεντικά των πρωτοποριακών διεργασιών της ύλης, μέχρις ότου η γλώσσα (ο Λόγος) πάρει τη σκυτάλη για την ανέλιξη του ανθρώπου και η τέχνη περιορίσει τον κόσμο της ανάγκης. Τώρα το Σύμπαν υπάρχει ουσιαστικά. Ο Roger Penrose είναι απόλυτος. «Είναι η συνείδηση που επιτρέπει τη γνώση αυτής καθ’ εαυτής της ύπαρξης του Σύμπαντος. Ένα Σύμπαν κυβερνώμενο από νόμους που δεν επιτρέπουν καθόλου τη συνείδηση δεν αποτελεί καθόλου Σύμπαν». Αφού η ζωή αποτελεί το ανώτερο στάδιο στην εξελικτική οργάνωση της ύλης, τότε η ζωή είναι τόπος κοινός στο Σύμπαν. Άλλωστε ο Λ. Γραμματικάκης έχει έναν επιπρόσθετο λόγο. «Η πιθανότητα ότι η Γη είναι το μόνο σημείο σ’ ένα απέραντο Σύμπαν που ανθίζει ή άνθισε η ζωή, έχει μια διάσταση μοναξιάς ανυπόφορης˙ διότι όπως κάθε μοναξιά επιτείνει την αίσθηση για το παράλογο και το τυχαίο της ύπαρξής μας».

Αν όμως η ανάπτυξη της τεχνολογίας και της επιστήμης είναι μονόδρομος για κάθε πολιτισμό, η μοίρα μας θα είναι η αυτοαναίρεση. Αν η νόηση οδηγεί στην κοινωνική οργάνωση και αυτή μονομερώς στην τεχνολογία απ’ όπου προκύπτει τελικά το αδιέξοδο, τότε μιλάμε για μια ατέλειωτη διαδοχή πολιτισμών του Σύμπαντος, στην οποία εμπεριέχεται και η ασήμαντη στιγμή του δικού μας πολιτισμού;

Ο μετέωρος άνθρωπος της οικολογικής κρίσης ξαναζεί το δράμα της ύπαρξης και της ανυπαρξίας. Ο συγγραφέας θέτει έναν στοχαστικό προβληματισμό. «Ο μετέωρος “άνθρωπος. Έποικος ενός ιδιόμορφου πλανήτη ανήκει σ’ έναν ασήμαντο γαλαξία, γνώστης της ακραίας ήττας – “δεν γνωρίζω τίποτα”, θα πει ο Μπόρχες, “ούτε καν την ημερομηνία του θανάτου μου” – αυτός ο άνθρωπος τολμά εντούτοις να θέτει ερωτήματα που αγγίζουν την ίδια του την ύπαρξη και την ύπαρξη του Κόσμου. Αν αυτό συνιστά το μεγαλείο ή τη Σισύφεια μοίρα του, είναι μια απάντηση που ξεπερνά κατά πολύ την επιστήμη».

Περιοδικό «ΚΛΠ», τ. 2, Σεπτέμβριος 1993

Σύνοψη του βιβλίου «Η Κόμη της Βερενίκης»

Το βιβλίο αυτό αφορά σε ένα πείραμα που έγινε πριν από 15 περίπου δισεκατομμύρια χρόνια. O επιστήμονας που το σχεδίασε δεν είναι πια τριγύρω για να μας εξηγήσει τι ακριβώς έκανε και κυρίως, τι σκοπό εξυπηρετούσε. Ήταν δε τέτοιες οι συνθήκες και η θερμοκρασία του πειράματος, που καθιστούν ανέφικτη την επανάληψή του στα γήινα εργαστήρια. O Γιώργος Γραμματικάκης, ανασυνθέτοντας με τρόπο ποιητικό και γλαφυρό τις σύγχρονες επιστημονικές απόψεις για τη γένεση του Σύμπαντος και την εμφάνιση της ζωής, αναφέρεται στην κορυφαία εκδήλωση αυτής της ζωής, τον άνθρωπο, και υπογραμμίζει τους κινδύνους που απειλούν τη Γη και τον πολιτισμό μας. Bιβλίο βαθύτατα φιλοσοφικό και με έντονο λογοτεχνικό χαρακτήρα, H Kόμη της Bερενίκης ανοίγει νέους δρόμους στη σύγχρονη πολυδιάστατη θεώρηση της Eπιστήμης αλλά και του Aνθρώπου: καθώς ο εικοστός αιώνας πλησιάζει στο τέλος του, και ο άνθρωπος μένει ολοένα και πιο μετέωρος, μήπως είναι καιρός να ξανασκεφτούμε πάνω σε έναν άλλο πολιτισμό, πάνω σε μια νέα αντίληψη του ανθρωπισμού;

Περιεχόμενα:

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: H ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΣΥΜΠΑΝΤΟΣ

Aπό τον μύθο στην επιστήμη

Tο άπειρα μικρό και το απέραντα μεγάλο

Mοναχικά αστέρια και κοινωνικοί γαλαξίες

Δύο παράλληλες που συγκλίνουν

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: H ΕΚΡΗΚΤΙΚΗ ΓΕΝΕΣΗ ΤΟΥ ΣΥΜΠΑΝΤΟΣ

H διαστολή του Σύμπαντος

H Mεγάλη Έκρηξη

Ένα σύντομο χρονικό του Σύμπαντος

Γιατί πιστεύουμε στη Mεγάλη Έκρηξη

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΥΛΗ ΚΑΙ ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΣΤΟ ΠΡΩΤΟΓΕΝΕΣ ΣΥΜΠΑΝ

Oι θεμελιώδεις δυνάμεις του κόσμου

Oι δομικοί λίθοι του Σύμπαντος

H ενοποίηση των αλληλεπιδράσεων

Oι πρώτες στιγμές της κοσμογονίας

Tο πληθωρισμικό Σύμπαν, ή η διαστολή της διαστολής

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: H ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΣΥΜΠΑΝΤΟΣ ΚΑΙ Ο ΠΟΛΥΤΑΡΑΧΟΣ ΒΙΟΣ ΤΩΝΑΣΤΕΡΩΝ

O σχηματισμός των γαλαξιών

Ένα αστέρι γεννιέται

O θερμός βίος των αστέρων

Tο ερυθρό προστάδιο του θανάτου

O ήρεμος θάνατος ενός μικρού άστρου

Oι εκρηκτικοί θάνατοι των μεγάλων αστεριών

O θάνατός τους, η ζωή μας

Oι σκοτεινές προοπτικές ενός πολύ μεγάλου άστρου

Tο παρόν του Σύμπαντος προοιωνίζεται το μέλλον του

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: H ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΕΝΕΣΗ ΤΗΣ ΖΩΗΣ

O σχηματισμός του ηλιακού συστήματος, ή η δημιουργία του σκηνικού της ζωής

H Γη, ένας ιδιόμορφος αλλά κατάλληλος πλανήτης

H εμφάνιση της ζωής

H ζωή διδάσκεται από τα λάθη της

H εξέλιξη των ζωικών ειδών

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: O ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΠΑΡΩΝ ΣΤΟ ΚΟΣΜΙΚΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ

O μηχανισμός της εξελίξεως

H ιδιαιτερότητα του ανθρώπου

O ανθρώπινος πολιτισμός

H συνείδηση του εαυτού μας και του Όλου

Eξωγήινες υποθέσεις

H ανθρωπική αρχή, ή η ύπαρξη σκοπιμότητας στο Σύμπαν

Tο Σύμπαν ενός ανώνυμου συγγραφέα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7: H ΓΗ ΚΑΙ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΣΕ ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ

H θεότητα Γαία και οι εφιάλτες της

H πυρηνική απειλή

O υπερπληθυσμός της Γης

Eνεργειακή κρίση, ή ενεργειακή ακρισία

H ανάγκη ηπιότητας

Aπειλές στην ατμόσφαιρα

Aσφυξία στις θάλασσες και τη στεριά

O θάνατος της ζωής

H δοκιμασία ενός πολιτισμού

Βιογραφία συγγραφέα:

Ο Γιώργος Γραμματικάκης γεννήθηκε και πέρασε τα παιδικά του χρόνια στο Ηράκλειο της Κρήτης το 1939. Διέγραψε στη συνέχεια έναν μεγάλο κύκλο σπουδών και επιστημονικής έρευνας, για να επιστρέψει το 1982 στα πάτρια εδάφη ως καθηγητής στο Τμήμα Φυσικής του Πανεπιστημίου Κρήτης. Ενδιάμεσοι σταθμοί ήταν το Πανεπιστήμιο Αθηνών και το Imperial College του Λονδίνου, ο «Δημόκριτος» και το Ευρωπαϊκό Κέντρο Πυρηνικών Ερευνών (CERN) στη Γενεύη. Τα επιστημονικά του ενδιαφέροντα στρέφονται γύρω από τη δομή της ύλης και την κοσμολογία, ενώ ως επισκέπτης καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Harvard ασχολήθηκε επίσης με την ιστορία της επιστήμης. Συμμετείχε από την αρχή στο πείραμα «Νέστωρ», που προσπαθεί να ανιχνεύσει τα φαντασματικά νετρίνα στα θαλάσσια βάθη της Πύλου. Εξελέγη δύο φορές (1990-1996) Πρύτανης του Πανεπιστημίου Κρήτης, ενώ για μια τετραετία διετέλεσε Πρόεδρος του Ιονίου Πανεπιστημίου. Υπήρξε μέλος του Δ.Σ. της ΕΡΤ, και έχει συμμετάσχει σε επιτροπές εμπειρογνωμόνων για τις προοπτικές της παιδείας και της έρευνας στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Υπήρξε επίσης Προέδρος του Μουσείου «Νίκος Καζαντζάκης» στην Κρήτη, ενώ πρόσφατα ορίσθηκε Αντιπρόεδρος στο Δ.Σ της Λυρικής Σκηνής. Έχει συγγράψει τα βιβλία: «Η κόμη της Βερενίκης» – στο οποίο και βασίσθηκε η τηλεοπτική σειρά «Αναζητώντας την Βερενίκη» στην ΕΤ1, «Κοσμογραφήματα» και «Η αυτοβιογραφία του φωτός», «Συνομιλίες με το φως», «Ένας αστρολάβος του ουρανού και της ζωής», ενώ άρθρα του έχουν δημοσιευθεί παλαιότερα στην εφημερίδα «Το Βήμα» και στη συνέχεια στην «Ελευθεροτυπία». Σήμερα είναι συνεργάτης του διαδικτυακού Protagon. Τα τελευταία χρόνια ασχολείται ιδιαίτερα με τη σύνδεση της Επιστήμης με τη Μουσική. Οι σχετικές εκδηλώσεις, με τη συνεργασία κορυφαίων μουσικών, έχουν παρουσιασθεί σε πολλά μέρη της Ελλάδος, αλλά και στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών και Θεσσαλονίκης. Έχει τιμηθεί με ποικίλες διακρίσεις, και πρόσφατα από την Ένωση Ελλήνων Φυσικών για τη συμβολή του στην Παιδεία και την Επιστήμη.

Van Gogh, Starry Night over the Rhone, 1888