Κατερίνα Τζαβάρα: «Για τα παιδιά η βιωματική επαφή και ενασχόληση με την τέχνη δημιουργεί έναν μαγευτικό, πολύχρωμο κόσμο»

Συνέντευξη στην Αργυρώ Μουντάκη //

Μια γιαγιά διαφορετική από τις περισσότερες – ή και όχι; – είναι η γιαγιά που εμπνεύστηκε η Κατερίνα Τζαβάρα, η πολυγραφότατη και πολυτάλαντη Θεσσαλονικιά συγγραφέας, που παρουσιάζουμε σήμερα στις Διαδρομές. «Το μαγικό καπέλο της γιαγιάς μου» είναι ένα χαρούμενο και διασκεδαστικό βιβλίο, που συνοδεύεται και από ένα cd. Μια πολύ ενδιαφέρουσα συζήτηση είχαμε με την Κατερίνα Τζαβάρα και σας κάνουμε κοινωνούς αυτής με τη χαρά της γνωριμίας της.

-«Το Μαγικό καπέλο της γιαγιάς μου» πώς το εμπνευστήκατε;

Όπως κάθε ιστορία μου που απλώνεται στο χαρτί, σε ανύποπτο χρόνο, σε κάποια στιγμή μιας τυχαίας μέρας που δεν «κάθισα να γράψω»… Τα τελευταία δύο χρόνια στριφογύριζε η σκέψη στο μυαλό μου και μια εσωτερική ανάγκη με «έσπρωχνε» να γράψω μια ιστορία που θα την αφιέρωνα στη μνήμη της αγαπημένης μου γιαγιάς. Πήρα όλη την αγάπη και την φροντίδα της στο «σακίδιο» των παιδικών μου χρόνων, αλλά και στα ενήλικα ταξίδια μου, αργότερα. Μετά την εφηβεία, συνειδητοποίησα και τον καταλυτικό της ρόλο στην πορεία της οικογενειακής συνοχής. Τώρα, που η ιστορία έχει εκδοθεί, καταλαβαίνω πως το έκανα και για την μητέρα μου που τη λάτρευε και της λείπει, ακόμη, πολύ…

Η γιαγιά Ηρώ του βιβλίου, βέβαια, δεν μοιάζει σε τίποτα με την δική μου, παραδοσιακή γιαγιά! Ήθελα να είναι μια προσωπικότητα έντονη, σύγχρονη, δυναμική, μοντέρνα. Το κοινό τους σημείο, αυτό που ενώνει μυστικά και όλες τις γιαγιάδες του κόσμου, είναι η μαγική τους ικανότητα να διηγούνται παραμύθια και να γλυκαίνουν τις παιδικές ψυχές. Αυτή τη «μαγεία» των παραμυθιών ήθελα να ζωντανέψω μπροστά στους μικρούς αναγνώστες μέσα από το παιχνίδι με τις λέξεις και το «κλείσιμο» του ματιού για το αν η γιαγιά ξέρει να κάνει κόλπα μαγικά… Και σ’ αυτή την προσπάθεια είχα μια εξαιρετική συνοδοιπόρο, την εικονογράφο του βιβλίου μου, Αιμιλία Κονταίου.

-Η εμπειρία σας ως Νηπιαγωγός πώς συμβάλλει στη λογοτεχνική σας διάσταση;

Έχουν περάσει πάρα πολλά χρόνια από τότε που έβλεπα τον εαυτό μου σαν «νηπιαγωγό» και μόνο. Ασχολούμαι σε καθημερινή βάση, για όλη την εβδομάδα και πάνω από 15 ώρες την ημέρα με δραστηριότητες που αφορούν τη δημιουργική προώθηση της φιλαναγνωσίας και της αισθητικής αγωγής στον τρόπο που χτίζουν τα μικρά παιδιά τη σχέση τους με το σχολείο, την οικογένεια, την κοινωνία και τον εαυτό τους. Για να είμαι ειλικρινής, δεν συμφωνώ και με τον τίτλο αυτό της επαγγελματικής μας ιδιότητας. Είμαστε παιδαγωγοί , λειτουργοί μιας σπουδαίας αποστολής και κοινωνικής ευθύνης, να συνδράμουμε με το πρότυπο και την καθοδήγησή μας στην ισορροπημένη ανάπτυξη των μαθητριών και μαθητών μας, με στόχο να βάλουμε τα θεμέλια ώστε να ενεργούν ευσυνείδητα και ομαδικά σαν πολίτες του κόσμου τα επόμενα χρόνια. Σε κάποιους η φιλοσοφία αυτή φαντάζει ρομαντική, σχεδόν ουτοπική. Είναι, όμως, η αλήθεια, είναι η πραγματικότητα. Αυτό που «μαθαίνεις» στο νηπιαγωγείο, είναι ο μελλοντικός τρόπος σκέψης και ενήλικης δράσης. Αυτόν τον παιδαγωγικό ρόλο, μακριά από διδακτισμούς, πιστεύω πως υπηρετεί ή θα έπρεπε να υπηρετεί κι ο συγγραφέας παιδικών βιβλίων.

Φυσικά, η σχολική καθημερινότητα, τα σχόλια, οι απορίες των παιδιών, οι δικές τους πρωτότυπες ιδέες διαχείρισης του κόσμου μας είναι πηγή έμπνευσης για όποιον γράφει. Αφουγκράζεσαι τον παλμό της εποχής, αντιμετωπίζεις κάθε μέρα προκλήσεις που οξύνουν την παρατηρητικότητά σου, εξάπτουν και αφυπνίζουν την έμπνευση και τις εσωτερικές σου ανησυχίες. Και, προσωπικά, η επαφή με τα παιδιά σε αυτό το οργανωμένο πλαίσιο με τροφοδοτεί με τεράστιες δόσεις αγάπης αλλά και ευθύνης για την επιλογή και την αισθητική των βιβλίων μου.

-Θεωρείτε ότι το παραμύθι μπορεί να διαπαιδαγωγήσει το παιδί;

Πρόσφατα, διάβασα ότι τα παλιά χρόνια οι ιδιοκτήτες των μεγάλων καραβιών μίσθωναν παραμυθάδες για να ψυχαγωγούν τους ναύτες στα μακρινά τους ταξίδια… Αν αναλογιστούμε την εκπαιδευτική και παρηγορητική αξία των λαϊκών παραμυθιών που μεγάλωσαν τόσες γενιές παιδιών και την μετεξέλιξή τους σε «παιδική λογοτεχνία», λόγω της αστικοποίησης των ανθρώπων, καταλαβαίνουμε και την βαθειά παιδαγωγική τους αξία στη διαμόρφωση κοινωνικής και πολιτιστικής συνείδησης . Το Παραμύθι, όπως και η Μουσική, όπως οι Τέχνες συνολικά, ανήκει στα πολιτιστικά αγαθά που προσφέρονται μέσα από μία παγκόσμια γλώσσα, την οποία κατανοούν και απολαμβάνουν διαισθητικά όλα τα παιδιά, σε όλο τον πλανήτη. Η αφήγηση μιας ιστορίας δημιουργεί κοινές εμπειρίες στα παιδιά και «ακουμπά» πάνω τους ένα μαγικό ραβδί, άλλοτε για να καθησυχάσει, άλλοτε για να προβληματίσει κι άλλοτε απλά για να ψυχαγωγήσει. Όπως και η διαμεσολάβηση του ενήλικα στην διαδικασία της αφήγησης, καθώς τα μικρότερα παιδιά δεν γνωρίζουν, ακόμη, ανάγνωση.

-Ποια παραμύθια αγαπούν περισσότερο τα παιδιά;

Τα παιδιά εξακολουθούν να αγαπούν τα κλασικά παραμύθια, είναι οι πρώτες αφηγήσεις, τα πρώτα τους ακούσματα συνήθως μέσα στην οικογένεια. Από κει και πέρα, κάθε εποχή διαμορφώνει τάσεις, ανάλογα με το ιστορικό πλαίσιο, τις κοινωνικές συνθήκες, τις εκπαιδευτικές ανάγκες. Τα παλιά παραμύθια μεταβλήθηκαν και προσαρμόστηκαν με το πέρασμα του χρόνου, φτάνοντας στο σύγχρονο παραμύθι του Χανς Κρίστιαν Άντερσεν. Τα παιδιά προσχολικής ηλικίας σκέφτονται, αισθάνονται κι εκφράζονται ως «αναγνώστες-παίκτες» μαζί με τους συμμαθητές τους. Τους ιντριγκάρει η περιπέτεια, οι διασκεδαστικές ανατροπές, τα ευφυή λογοπαίχνιδα , ταυτίζονται με οικείους ήρωες ή αγαπημένα ζώα, αποζητούν τα έντονα συναισθήματα, τη δικαίωση του Καλού, μέσα από μία ξεκάθαρη και απλή, στρωτή δομή αφήγησης. Η εικόνα, που συναρπάζει και συμπληρώνει ή «οδηγεί» την εξέλιξη της σκέψης και του συναισθήματος των παιδιών, έχει καταλυτικό ρόλο στον τρόπο αποδοχής ενός παραμυθιού από τα παιδιά, αν μιλάμε για τις σύγχρονες εικονογραφημένες μικρές ιστορίες.

-Έχετε γράψει πολλά βιβλία για την τέχνη, πώς τα υποδέχονται τα παιδιά, πώς οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί;

Οι εκπαιδευτικοί ξαφνιάστηκαν, τα παιδιά ενθουσιάστηκαν και οι γονείς απόρησαν με τις προοδευτικές αλλαγές που παρατηρούσαν στις δεξιότητες των παιδιών τους! Η σειρά βιβλίων «Μαγικές Διαδρομές στην Τέχνη» από τις εκδόσεις ΔΙΑΠΛΟΥΣ, στην οποία αναφέρεστε, προσπαθεί μέσα από μία μικρή εικονογραφημένη βιογραφία και πολλές ιδέες/προτάσεις για δημιουργικές δραστηριότητες να γνωρίσει τους σημαντικότερους Έλληνες ζωγράφους και ποιητές στα παιδιά. Η υποδοχή από τους αναγνώστες και τους κριτικούς ήταν θερμή και συγκινητική, τους ευχαριστώ θερμά. Για τα παιδιά η βιωματική επαφή και ενασχόληση με την τέχνη δημιουργεί έναν μαγευτικό, πολύχρωμο κόσμο. Φαντάζεστε την έκπληξη των γονέων, όταν 4χρονα παιδιά επιστρέφουν στο σπίτι τραγουδώντας το «Δελφινοκόριτσο» του Ελύτη ή ζητώντας να ζωγραφίσουν με το «μαγικό πινέλο» του Ιακωβίδη το πορτραίτο της μαμάς τους! Οι συνάδελφοι εκπαιδευτικοί, που συναντώ από κοντά στα επιμορφωτικά σεμινάρια που υλοποιούνται για τη διδακτική αξιοποίηση της σειράς στο σχολείο ,μου εκμυστηρεύονται πως τους ήταν απαραίτητο ένα τέτοιο συγκεκριμένο πλαίσιο μεθοδολογικής προσέγγισης για να «διδάξουν» τέχνη στους μαθητές τους μέσα στην καθημερινότητα και μου ζητούν συμπληρωματικές οδηγίες, έναν «μπούσουλα», ας πούμε, που θα τους διευκολύνει περισσότερο. Έχω πλήρη επίγνωση των δυσκολιών και της ελλιπούς παιδείας μας στον τομέα αυτό. Ξέρετε, δεν είναι εύκολο να μιλήσεις για τέχνη στα παιδιά. Εκείνα είναι που μας διευκολύνουν με τη φυσική τους περιέργεια και την καθαρή ματιά στα πράγματα.

-Ως παιδαγωγός ποια θεωρείτε την πιο δημιουργική δραστηριότητα στο σπίτι για ένα παιδί προσχολικής ηλικίας ;

Τα παιδιά αγαπούν τα καινούργια ερεθίσματα, να ανακαλύπτουν πράγματα, να «φτιάχνουν» με τα χέρια τους , να υποδύονται όσα φαντάζονται, να πειραματίζονται με υλικά, να κινούνται, να νιώθουν ότι «κατάφεραν» κάτι. Οποιαδήποτε απασχόληση συνδυάζει κάποια από τα παραπάνω στοιχεία, αν συνοδεύεται από την ενεργητική συμμετοχή του γονέα και οδηγεί το παιδί στην ελεύθερη έκφραση μέσα από νοητικές προκλήσεις και την κινητοποίηση των αισθήσεων ώστε να παράγει «έργο», είναι δημιουργικά απολαυστική. Εικαστικά παιχνίδια και κατασκευές, ενεργητική ακρόαση μουσικής , ακρόαση παραμυθιού και παιχνίδι ρόλων, ζαχαροπλαστική, κηπουρική, πηλοπλαστική, ό,τι εγείρει τη φαντασία και την αξιοποίηση των δεξιοτήτων κάθε παιδιού. Δοκιμάζουμε, μαθαίνοντας και το αντίστροφο!

-Ποια είναι τα θέματα που απασχολούν περισσότερο τα νήπια στην καθημερινότητά τους και πώς τα διαχειρίζεστε;

Τα τελευταία χρόνια παρατηρώ πως τα παιδιά στην προσχολική ηλικία εσωτερικεύουν άγχη και φόβους που, πιθανώς, πηγάζουν από τη γενικότερη αναταραχή και ανασφάλεια στην κοινωνία μας και μέσα στην ελληνική οικογένεια. Επίσης, εκφράζονται πολύ πιο επιθετικά. Τους λείπει αρκετά το ελεύθερο παιχνίδι και αγχώνονται για τις επιδόσεις τους, πριν ακόμη εισαχθούν σε αυτό που ονομάζουμε «σχολείο». Εδώ, οι γονείς φέρουν μεγάλη ευθύνη για τον τρόπο που μεταφέρουν τα δικά τους άγχη και φιλοδοξίες στα παιδιά τους. Η καλή συνεργασία με τους γονείς είναι το μεγαλύτερο δώρο που μπορούμε να κάνουμε στα παιδιά μας όταν αντιμετωπίζουν δυσκολίες. Ένα κλασικό θέμα που απαιτεί λεπτούς χειρισμούς στην διαχείρισή του από τους παιδαγωγούς είναι και η έκφραση ζήλειας και ανταγωνισμού μεταξύ των παιδιών. Με τα χρόνια έμαθα πως το χιούμορ και η ειλικρίνεια στον τρόπο που αντιμετωπίζεις τις αγωνίες και τις απορίες των παιδιών είναι οι καλύτεροι σύμμαχοι του εκπαιδευτικού. Συζητάω ισότιμα με τους μαθητές μου, ενισχύω την αυτοεκτίμησή τους, ενθαρρύνω κάθε προσπάθεια, γίνομαι «δική τους», συμμαχούμε απέναντι σε όλους τους φόβους και τους εγωισμούς, εφευρίσκουμε εναλλακτικούς τρόπους για να διώξουμε τις στεναχώριες μας, μοιράζομαι κι εγώ τις δικές μου ανησυχίες μαζί τους και προσπαθώ να δημιουργήσω συνθήκες ασφάλειας και ζεστασιάς. Στην τάξη μου δεν ακούγονται ποτέ οι λέξεις/φράσεις «είναι λάθος» και «τιμωρία». Και, φυσικά, παίζουμε πολύ και κάνουμε σκανταλιές!

-Ήταν όνειρο ζωής να γίνετε συγγραφέας;

Α, μακριά από μένα τα «όνειρα ζωής»! Η μοναδική μεγάλη μου επιθυμία ήταν, από μικρό παιδί, να γίνω δασκάλα και η αγωνία μου μέχρι και σήμερα, να είμαι χρήσιμη στους άλλους. Το πρώτο το κατάφερα εύκολα, το δεύτερο απαιτεί δια βίου προσπάθεια. Τον τίτλο της «συγγραφέως» τον αποδέχομαι και τον χρησιμοποιώ για την οικονομία της συζήτησης είναι μακρύς ο δρόμος της μελέτης, της τριβής, της αυτό-βελτίωσης ακόμη. Πάντως, για να σας απαντήσω ακριβώς στο ερώτημά σας, όχι, δεν υπήρχε ούτε σαν φευγαλέα σκέψη στο μυαλό μου. Γράφω από μικρό παιδί, είναι τρόπος και ανάγκη έκφρασης, επικοινωνίας και αυτοπραγμάτωσης. Γράφω πάντα αυτό που χρειάζεται να θυμάμαι, γράφω για να καταγράφω στιγμές και συναισθήματα, γράφω σημειώματα στους μαθητές μου, γράφω επιστολές στον αγαπημένο μου, γράφω όταν θυμώνω, όταν ταξιδεύω, γράφω ακόμα και διακόπτοντας τον ύπνο μου. Η συγγραφή και έκδοση βιβλίων προέκυψε όταν «ανακάλυψε» η εκδότριά μου Στέλλα Σαπουντζή τα θεατρικά έργα που έγραφα για τις σχολικές παραστάσεις και μου έκανε την τιμητική πρόταση να συνεργαστούμε.

-Είστε απόφοιτος μεγάλου ιδιωτικού σχολείου, διδάσκετε όμως σε δημόσιο. Πώς βλέπετε τη διαφορά ιδιωτικής και δημόσιας εκπαίδευσης;

Η διαφορά είναι τεράστια στη σύγκριση υποδομών, χώρων άθλησης και ψυχαγωγίας, εξοπλισμών εργαστηρίων και βιβλιοθηκών, αύλειου χώρου κλπ. Είχα την τύχη να φοιτήσω στα δύο καλύτερα ιδιωτικά σχολεία της εποχής και να απολαύσω το μεγάλο δώρο για ένα παιδί της πόλης να τρέχει και να παίζει καθημερινά μέσα σε καταπράσινες αυλές και τεράστια γήπεδα. Η μεγάλη τύχη, όμως, είναι η συνάντηση και η μαθητεία δίπλα σε εξαιρετικούς δασκάλους. Αυτή είναι και η «προίκα» μου. Αυτό επιδιώκω κι εγώ για τους μαθητές μου, να έχουν συντροφιά μόνο γλυκές και χαρούμενες αναμνήσεις από τα νηπιακά τους χρόνια και να μπορώ να στέκομαι υποστηρικτικά κοντά τους, όποτε με χρειαστούν. Έτσι αντισταθμίζουμε τα κακώς κείμενα στη δημόσια εκπαίδευση, με διπλό κόπο, διπλή δουλειά και πολλή αγάπη. Αυτόν που ο κόσμος αποκαλεί «καλό δάσκαλο», μπορείς να τον συναντήσεις παντού, και στο πιο απομακρυσμένο χωριό. Αυτό ήταν και το προσωπικό μου στοίχημα, όταν διορίστηκα στο δημόσιο, να ξεπεράσω τις ευκολίες που μου παρείχε το ιδιωτικό νηπιαγωγείο όπου εργαζόμουν και να εξελιχθώ ως παιδαγωγός.

-Ποια είναι τα πέντε πιο αγαπημένα σας βιβλία;

Θα σας πω όσα μου έρχονται στο μυαλό αυθόρμητα… αν σκεφτώ θα αδικήσω πολλούς συγγραφείς και τον εαυτό μου ως αναγνώστρια..λοιπόν, τα λέω γρήγορα : « Οι μικρές κυρίες» της Άλκοτ Λουΐζα Μέι, «Ένα παραμυθάκι για χειμώνα και καλοκαίρι» του Αλέξη Κυριτσόπουλου, «Το χρονικό ενός προαναγγελθέντος θανάτου» του Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες, όλα τα θεατρικά του Χάρολντ Πίντερ από το πρωτότυπο ( ξέρω… κλέβω…) και το πιο πρόσφατο που με συγκίνησε « Η διαθήκη της Μαρίας» του Κ. Τομπίν.

-Σας ευχαριστώ πολύ! Καλή και δημιουργική συνέχεια!