ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 1974: Αρχέτυπο εκλογικών εκβιασμών το περίφημο δίλημμα “Καραμανλής ή τανκς”

του Τάκη Κατσιμάρδου //

Σαράντα χρόνια συμπληρώνονται από τις ιστορικές, ούτως ή άλλως, εκλογές της 17ης Νοεμβρίου 1974. Η πρώτη δημοκρατική αναμέτρηση των κομμάτων, μετά τη μακριά νύχτα της δικτατορίας και δέκα χρόνια από την τελευταία φορά που είχαν ψηφίσει οι Έλληνες, αποτέλεσε έναν από τους σημαντικούς σταθμούς της σύγχρονης εποχής για πολλαπλούς λόγους.

Καραμανλής με Γκιζίκη. Υπό το άγρυπνο βλέμμα του “Προέδρου” Γκιζίκη έγιναν όλα από τον Ιούλιο του 1974 και μετά.

Από τότε ως σήμερα, εκτός των άλλων, κατέχουν μια εμβληματική θέση: αποτελούν ένα “αρχέτυπο” εκλογικών διλημμάτων.

Αρκετές φορές στο παρελθόν και το μέλλον, με πιο πρόσφατα παραδείγματα τη διπλή εκλογική αναμέτρηση του 2012, έχουν τεθεί ακραία διλήμματα μπροστά στις κάλπες. Παρόλα αυτά εκείνο το “Καραμανλής ή τανκς” συνιστά υπόδειγμα εκβιασμού. Από την ίδια τη φύση του, όταν η χώρα μόλις απελευθερωνόταν από τη χούντα. Από το τρόπο που προ-καλλιεργήθηκε και τέθηκε σε κυκλοφορία . Κυρίως όμως από την επιτυχία του εκ των αποτελεσμάτων, που διαμόρφωσε.

Αυτονόητο είναι ότι ο κίνδυνος εκτροπής εκείνο το Νοέμβριο , όπως και την ευρύτερη περίοδο, ήταν υπαρκτός. Η επίκληση αυτής της πραγματικότητας, όμως, συνήθως γίνεται για να δικαιολογηθεί το δίλημμα. Παρακάμπονται τόσο οι αιτίες, που έτρεφαν τον κίνδυνο, όσο και , κυρίως, οι δυνατότητες αντιμετώπισής του.

Το 1974 δεν ήταν 1967 για να ξεκινήσουν τα τανκς και να …κάνουν βόλτες. Η αντίσταση ήταν δεδομένη και η έκβαση κάθε άλλο παρά δεδομένη. Αλλά αυτή η διάσταση ανήκει σε άλλο θέμα. Εδώ ας προστεθεί ότι χειροπιαστό δείγμα λαϊκής αντίδρασης ήταν η πρωτοφανής, απ΄ όλες τις απόψεις δημοκρατικές κινητοποιήσεις στην πρώτη επέτειο του Νοέμβρη μια βδομάδα μετά τις εκλογές.

Είναι ένα ζήτημα αν την περίοδο εκείνη ο λαός φοβόταν τα τανκς ή τα τανκς (συμβατικά) το λαό….

Ανεξαρτήτως όλων αυτών και άλλων σχετικών παραμέτρων στις 17 Νοεμβρίου 1974, οι Έλληνες πολίτες στις πρώτες εκλογές μετά τη δικτατορία, καλούνταν να ψηφίσουν «Καραμανλή ή τανκς». Φυσικά, οι περισσότεροι προτίμησαν να θριαμβεύσει ο πρώτος – οι άλλες πολιτικές αναλύσεις της εποχής και οι διαφορετικές εκτιμήσεις για το αποτέλεσμα είναι απλώς συμπληρωματικές. Όπως η εξωτερική απειλή από την επιθετικότητα της Άγκυρας και η αποφυγή πολεμικής εμπλοκής, η αιφνιδιαστική και εσπευσμένη προκήρυξη των εκλογών, οι άνιση όροι διεξαγωγής της αναμέτρησης, το εκλογικό σύστημα, οι υποσχέσεις για ανόρθωση χώρας κλπ.

Ο Κ. Καραμανλής στην κάλπη της 17ης Νοεμβρίου. Όλα συνηγορούσαν για το θρίαμβο του.

Η λήψη της απόφασης

Η συζήτηση για τη διενέργεια των εκλογών ξεκίνησε στα μέσα Σεπτεμβρίου 1974. Πριν ακόμη ιδρυθεί η ΝΔ. Πρώτα αποφασίστηκαν οι εκλογές και μετά συγκροτήθηκε το κόμμα.

Ο Γ. Ράλλης είναι σαφής στις «Πολιτικές εκμυστηρεύσεις» του: «Ο Καραμανλής μου δήλωσε ότι πρέπει να προχωρήσουμε το ταχύτερο σε εκλογές… Να ιδρύσουμε ένα καινούργιο κόμμα, γιατί η ΕΡΕ δεν μπορεί πλέον να ανανεωθεί…» Προς τα τέλη του μήνα ο Κ. Καραμανλής έχει ξεκαθαρίσει ότι η νέα Βουλή θα είναι αναθεωρητική κι όχι συντακτική. Ετσι , οι εκλογές αποσυνδέονται από το πολιτειακό ζήτημα. Η τύχη του βασιλιά παραπεμπόταν τη μετεκλογική περίοδο.

Καταρχήν έγιναν σκέψεις να διεξαχθούν το πρώτο δεκαήμερο του Νοεμβρίου. Τελικά, ο Καραμανλής αποφάσισε να συμπέσουν με την επέτειο της πρώτης εξέγερσης του Πολυτεχνείου στις 17 Νοέμβρη.

Υποτίθεται για να τιμηθεί καλύτερα η επέτειος! Στην πραγματικότητα επεδίωκε ν΄ αποφύγει τις μαζικές δημοκρατικές δυναμικές κινητοποιήσεις σε μια περίοδο ιδιαίτερα φορτισμένη. Για τους χουντικούς μηχανισμούς, που έμειναν ανέπαφοι (και απειλούσαν μ΄ εκτροπή!). Για την τιμωρία των χουντικών (ουδείς εκ των πρωταιτίων είχε ακόμη συλληφθεί!) . Την αυταρχική δημοκρατία που οικοδομούνταν στη βάση του συμβιβασμού για την ιουλιανή μεταβίβαση της εξουσίας ( ο Γκιζίκης εξακολουθούσε να είναι Πρόεδρος!) Το πολιτειακό (ακόμη και για τη βασιλεία ήταν θολή η θέση Καραμανλή!), την εξάρτηση και την αμερικανοκρατία…

Οι εκδηλώσεις για την επέτειο μετατέθηκαν από τους μαζικούς φορείς και τα κόμματα της Αριστεράς για την επόμενη βδομάδα (στις 24 Νοεμβρίου πάνω από 1 εκ. θα διαδηλώσει για αποχουντοποίηση και ανατροπή της αμερικανοκρατίας).

Τελικά, με το καλπονοθευτικό σύστημα της ενισχυμένης αναλογικής εξαγγέλλονται στις 3 Οκτωβρίου. Ο Καραμανλής προχώρησε σ΄ ανασχηματισμό της κυβέρνησης «εθνικής ενότητας» και τη συγκρότηση μιας ιδιότυπης «υπηρεσιακής».

Στις 16 Οκτωβρίου τα κόμματα καλούσαν όλες τις πλευρές να καταβάλουν προσπάθειες «ώστε η άσκηση του υπέρτατου δικαιώματος του κυρίαρχου λαού να πραγματοποιηθεί σε ατμόσφαιρα υπεύθυνου διαλόγου και να αποφευχθούν οι εντάσεις…».

Χουντική στρατιωτική ηγεσία. Η ηγεσία του στρατού (μ΄ εξαίρεση τον Ιωαννίδη που κυκλοφορούσε ελεύθερος) πριν και μετά την πολιτική αλλαγή παρέμενε η ίδια. Αυτή ήταν ο “εγγυητής” της μεταβίβασης της εξουσίας.

Επίσημο χρίσμα στον εκβιασμό

Tρεις μέρες πριν από τις εκλογές ο ιδρυτής και αρχηγός της ΝΔ (είχε ιδρυθεί στις 29 Σεπτεμβρίου) , επιχειρούσε να διασκεδάσει τις καταγγελίες της αντιπολίτευσης για τον εκβιαστικό χαρακτήρα των εκλογών. Αρνήθηκε ότι το σύνθημα ήταν δικό του, αναρωτήθηκε ρητορικά γιατί αναφέρονται σ΄ αυτό οι αντίπαλοί του και κατέληξε: «Μήπως γιατί υποπτεύονται ότι το δίλημμα υφίσταται στην συνείδηση του λαού και μάλιστα εξ αιτίας αυτών των ίδιων;»

Έτσι, με μια έξυπνη προεκλογική τοποθέτηση και το υιοθετούσε και απέδιδε τους κινδύνους για εκτροπή όχι στη δική του τακτική και τις παραλείψεις του από τη μέρα της μεταπολίτευσης (24 Ιουλίου 1974) ως τότε. Aλλά σαφώς στην Αριστερά (ΠΑΣΟΚ και Ενωμένη Αριστερά). Μια μέρα μετά το τηλεοπτικό του μήνυμα και στην τελευταία προεκλογική συγκέντρωση της ΝΔ στο Σύνταγμα θα προχωρήσει ένα ακόμη βήμα ο Κ. Καραμανλής: «Η δημοκρατία δεν κινδυνεύει μόνο από τα τανκς. Κινδυνεύει περισσότερο από τη δημαγωγία που οδηγεί στα τανκς…»

Με τον τρόπο αυτό απαντούσε στον Α. Παπανδρέου, που στις προεκλογικές ομιλίες του διακήρυσσε σ΄ όλους τους τόνους ότι το δίλημμα «Καραμανλής ή τανκς είναι ψεύδος». Αλλά και τις καταγγελίες της παραδοσιακής Αριστεράς ότι «κρέμεται σαν δαμόκλειος σπάθη ο κίνδυνος της φασιστικής υποτροπής».

Ο Γ. Μαύρος, αρχηγός της ΕΔΗΚ, στο εκλογικό κέντρο. Αργότερα θα προσχωρήσει στο ΠΑΣΟΚ.

Πρωταγωνιστής ο Θεοδωράκης

Παραδόξως, πρωταγωνιστικό ρόλο στις εκλογές του 1977 έπαιξε ο Μίκης. Όχι ως υποψήφιος της Ενωμένης Αριστεράς, όπως θα ήταν φυσικό, αφού από τις τάξεις της πρωτοστατούσε στον προεκλογικό αγώνα, αλλά με το δίλημμα «Καραμανλής ή τανκς». Μια φράση που αποδόθηκε απλουστευμένα, κωδικοποιήθηκε με τη μορφή αυτή και προσλήφθηκε , τελικά, έτσι.

Ο ίδιος θα επανέλθει πολλές φορές αργότερα στο «δίλημμα» με επεξηγήσεις ή και αυτοκριτικά.

Ο πατέρας του διλήμματος Μ. Θεοδωράκης , από «καπρίτσιο» της ιστορίας, πρωτοστατεί εκείνες τις μέρες για την ενιαία εκλογική κάθοδο της παραδοσιακής Αριστεράς (ΚΚΕ, ΚΚΕ εσ., ΕΔΑ κι άλλες προσωπικότητες ). Είναι ένας από τους βασικούς διαμεσολαβητές για να βρεθεί μια «χρυσή τομή» για την ενιαία κάθοδο. Το ΚΚΕ εσωτερικού υπό την αμετακίνητη θέση του Χ. Φλωράκη «ένα είναι το Κόμμα», θα ενσωματωθεί στην ΕΔΑ του Η. Ηλιού και η συμφωνία θα συναφθεί μεταξύ της τελευταίας και του ΚΚΕ (8 Οκτωβρίου 1974). Οι επαφές για συνεργασία ΠΑΣΟΚ και Ενωμένης Αριστεράς δεν θ΄ αποδώσουν, κυρίως λόγω της άρνησης του Α. Παπανδρέου, ενώ η Ένωση Κέντρου του Γ. Μαύρου θα συμπτύξει εκλογικό μέτωπο, με τις νεοσύστατες Νέες Δυνάμεις.

Όταν συμπτύσσεται το εκλογικό σχήμα της Ενωμένης Αριστεράς ο Μίκης πρωτοστατεί στην προεκλογική εκστρατεία.

Από την κεντρική προεκλογική συγκέντρωση του Ανδρέα Παπανδρέου. Καταγγέλλεται με δριμύτητα η αυταρχική δημοκρατία που οικοδομεί ο Κ. Καραμανλής.

Από τη σύλληψη ως τη γέννηση

Στον ιστορικό Π. Πετρίδη («Ο πολιτικός Θεοδωράκης 1940-1996») διηγείται σχετικά με το δίλημμα:

«Είναι αλήθεια πως από τον Ιανουάριο του 1973 είχα δημόσια προτείνει «λύση Καραμανλή». Αλλά το «Καραμανλής ή τανκς» έμεινε στην ιστορία. Φυσικά συμφωνούσα με τη μεταβατική λύση Καραμανλή, αλλά σαν σύνθημα «Καραμανλής ή τανκς» προέκυψε ως εξής: Έκανα τις πρόβες μου στο «Ζουμ»…για να πραγματοποιήσουμε τις περίφημες συναυλίες, τις ιστορικές στο Καραϊσκάκη. Και είχαμε προγραμματίσει μετά, τις συναυλίες μας στην Αθήνα και το Πειραιά, να πάμε στην επαρχία… Την ώρα που τελείωνα την πρόβα, ήμουν έτοιμος να κάνω την πρες-κόνφερανς και να αναγγείλω το πρόγραμμα. Εκείνη τη στιγμή χτύπησε το τηλέφωνο και ήταν νομίζω ο κ. Μολυβιάτης ή κάποιος απ’ το γραφείο του κ. Καραμανλή. Μου είπε «ο κ. Πρόεδρος θα σας παρακαλέσει να περιορίσετε τις συναυλίες σας μόνο στην Αθήνα». Βέβαια, απάντησα και γω, ξαναμμένος από την πρόβα και τον ενθουσιασμό του κόσμου, πολύ άσχημα ξεκινάει η κυβέρνηση Καραμανλή. Δηλαδή μου απαγορεύει να κάνω συναυλίες; Κι αν τις κάνω τι θα γίνει; «Ναι, είπε, το απαγορεύουμε. Υπάρχουν λόγοι που δεν πρέπει να πάτε έξω»… Αγρίεψα και δήλωσα στους δημοσιογράφους: «Αυτή τη στιγμή τηλεφώνησαν εκ μέρους του κ. Καραμανλή και μου απαγορεύουν να βγω έξω απ’ την Αθήνα. Αρχίζει πολύ άσχημα τη διακυβέρνηση της χώρας με απαγορεύσεις. Και μπορεί αυτή τη στιγμή να είμαστε σε πολύ άσχημη κατάσταση και να έχουμε απ’ τη μια τον Καραμανλή κι απ’ την άλλη τα τανκς, αλλά όμως δεν δικαιούται να αρχίζει με απαγορεύσεις». Δηλαδή ήταν μια καταγγελία του Καραμανλή, διότι ξεκίνησε άσχημα απαγορεύοντας να κάνω συναυλίες.

Και την άλλη μέρα η «Βραδυνή» είχε τίτλο «Καραμανλής ή τανκς». Να το διαψεύσω αυτό; να πω ότι δεν είναι δικό μου; αφού στη βάση συμφωνούσα, διότι είχα προτείνει εγώ λύση Καραμανλή. Δεν ήταν όμως αυτό το σύνθημά μου…»

Ο Θεοδωράκης έχει δώσει και άλλες εξηγήσει για το περίφημο δίλημμα. Η πιο αυτοκριτική είναι σε συνέντευξή του στο δημοσιογράφο Κ. Ρεσβάνη (1998). Εκεί εξηγεί τη θέση του για τη «λύση Καραμανλή» (στόχος να «διαιρέσει», τη χούντα κι αυτή να πέσει «εσωτερικά»): «Ηταν πολύ -πολύ μεγάλο λάθος. Και το πλήρωσα. Διότι από τη μια στιγμή στην άλλη άλλαξαν όλα. Σε κάθε πόλη συντεταγμένες ομάδες αριστερών και ιδιαίτερα αριστεριστών με έβριζαν δημόσια, πετούσαν προκηρύξεις, βάζοντας όλους σε υπόνοιες.

Και τα πράγματα δεν σταματούν εδώ. Σαν συνέχεια της προηγούμενης στάσης μου έρχεται η χρέωση του “Καραμανλής ή τανκς”. Και δικαίως ήθελα να ήμουν συνεπής. Δεν πολιτικάντιζα. Δεν διέψευσα τον εαυτό μου. Αλλά καταλαβαίνεις αυτό τι μου στοίχισε. Ο κόσμος θεώρησε ότι είμαι αποστάτης, προδότης του μεγαλύτερου ιδανικού. Αυτό, λοιπόν, για εμένα ήταν το πιο μεγάλο λάθος…»

Ο Η. Ηλιού και ο Χ. Φλωράκης μαζί στο βραχύβιο εκλογικό σχήμα της Ενωμένης Αριστεράς.

Η παραλλαγή “τα τανκς ή εγώ…”

Έτσι κι αλλιώς το «Καραμανλής ή τανκς» αντικατόπτριζε πραγματικούς φόβους του λαού. Ήταν η συνισταμένη των λαϊκών ανησυχιών για το παρόν και το μέλλον. Προφανώς, αν δεν διατυπώνονταν, όπως διατυπώθηκε, από τον Θεοδωράκη, πάλι θα λειτουργούσε. Άλλωστε ουσιαστικά το είχε θέσει ο ίδιος ο Καραμανλής και τα επιτελεία του με τον τρόπο τους. Οι βασικοί συνεργάτες του θα το παραδεχτούν στα χρόνια που μεσολάβησαν, καταθέτοντας τις μαρτυρίες τους για τον υπαρκτό κίνδυνο να κατέβουν ξανά τους τανκς στους δρόμους. Βεβαίως, τον επικαλούνται για να εξάρουν το ρόλο του «εθνάρχη» και «σωτήρα», αλλά από την άλλη αποκαλύπτουν και τον ιστορικό συμβιβασμό Καραμανλή με τη χούντα Ιωαννίδη – Γκιζίκη. Τα επίχειρα του τρόπου μεταβίβασης της κυβέρνησης τον Ιούλιο του 1974 …

Ο Στ. Ψυχάρης («Οι 70 κρίσιμες μέρες») χρονολογεί το δίλημμα, στη συγκεκριμένη του μορφή, από τον Αύγουστο του 1974 και το αποδίδει στον ίδιο τον Καραμανλή:

-“Ή τα τανκς ή εγώ…” είπε ο Κωνσταντίνος Καραμανλής το μεσημέρι της Κυριακής της 11ης Αυγούστου 1974 στους τέσσερις τότε επικεφαλής των ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων, τους οποίους είχε καλέσει “επειγόντως” σε σύσκεψη, στο γραφείο του Προέδρου της Δημοκρατίας(Φ. Γκιζίκης)…

Από την ώρα που ορκίστηκε πρωθυπουργός της Ελλάδος ο K. Καραμανλής, τα ξημερώματα της 24ης Ιουλίου 1974, για να αρχίσουν έτσι τα πρώτα βήματα της δημοκρατίας, ως την Κυριακή 17 Νοεμβρίου 1974, που με τη διενέργεια των βουλευτικών εκλογών έληξε και τυπικά η “παρένθεση” της δικτατορίας, πολλά συνέβησαν. Αλλά τα γεγονότα της Κυριακής 11 Αυγούστου(τις μέρες εκείνες άλλαξε η ηγεσία των Ενόπλων Δυνάμεων) καθόρισαν σε μεγάλο βαθμό την πορεία της Ελλάδος…»

Σύμφωνα μ΄ άλλες μαρτυρίες εκείνες τις μέρες , αλλά και τις επόμενες ως τις εκλογές, ο Καραμανλής απειλούσε τη στρατιωτική ηγεσία με το λαό που θα «κατέβαζε στο Σύνταγμα». Έτσι , ο μεν λαός απειλούνταν με τα τανκ , ενώ τα τανκς με το λαό!

Στις συνθήκες αυτές δεν απέσπασε μόνο τη συντριπτική πλειοψηφία του ριζοσπαστικοποιημένου λαού, αλλά ακόμη και την ψήφο των έντρομων χουντικών. Οι βασιλικοί ψήφισαν ΝΔ, ελπίζοντας σε μια θετική λύση του ανοιχτού ακόμη πολιτειακού. Ο ακροδεξιός Στ. Στεφανόπουλο, που θα μπορούσε να εκφράσει τις χουντικές δυνάμεις απείχε. Το ίδιο και ο «δοτός πρωθυπουργός Σπ. Μαρκεζίνης. Ένας εσμός χουντικών, υπό τον Π. Γαρουφαλιά, που αποτόλμησε να καταγραφεί στις κάλπες απέσπασε μόλις το 1%.

Ο υπαρκτός κίνδυνος φασιστικής υποτροπής στη μεταπολιτευτική πορεία της χώρας ήταν ευθέως ανάλογος με την εκλογική δύναμη της καραμανλικής ΝΔ. Αν μπορούμε σήμερα, με τη χρονική απόσταση που χωρίζει, να μιλήσουμε για κάποια «τραγική αντίφαση» αυτή ήταν ότι ο Καραμανλής όσο εξουδετερώνονταν οι κίνδυνοι εκτροπής, τόσο αποδυναμώνονταν εκλογικά. Το 54% του 1974 θα πέσει στο 41% το 1977 για να κατρακυλήσει στο 35% το 1981…

Ο Μίκης Θεοδωράκης στη συναυλία στο γήπεδο Καραϊσκάκη το 1974.

Από την τεράστια προεκλογική συγκέντρωση της ΝΔ στη Θεσσαλονίκη.

24 Νοεμβρίου 1974. Ο λαός της Αθήνας στους δρόμους για την πρώτη επέτειο της εξέγερσης.