Ανεκπλήρωτοι έρωτες και οράματα στην προεπαναστατική Ρωσία

Του Γεωργίου Νικ. Σχορετσανίτη //

Ιβάν Τουργκένιεφ, «Καπνός», Μετάφραση: Ανδρέας Σ. Σαραντόπουλος. Εκδόσεις Σ. Ι. Ζαχαρόπουλος, 2015

Ο ‘Καπνός’ είναι ένα μυθιστόρημα, του 1867, του Ρώσου συγγραφέα Ιβάν Τουργκένιεφ (1818-1883), που αφηγείται την ιστορία της ερωτικής σχέσης ανάμεσα σε ένα νεαρό Ρώσο άνδρα και μια Ρωσίδα παντρεμένη γυναίκα, μέσα στο οποίο  παράλληλα παρέχεται κριτική από τον συγγραφέα και των Ρώσων πολιτών εκείνης της  περιόδου. Η ιστορία διαδραματίζεται σε μεγάλο βαθμό στη γερμανική πόλη και γνωστό θέρετρο του Μπάντεν-Μπάντεν. Ο Ιβάν Τουργκένιεφ άρχισε να εργάζεται πάνω σε  αυτό το βιβλίο, στα τέλη του 1865,  και είναι γνωστό ότι όταν επισκέφθηκε τη Ρωσία στις αρχές του 1867, έφερε το  τελικό χειρόγραφο του μυθιστορήματος μαζί του. Στην Αγία Πετρούπολη, τον Φεβρουάριο του 1867, προέβηκε σε πολλές δημόσιες αναγνώσεις κάποιων κεφαλαίων και αποσπασμάτων του βιβλίου, το σύνολο των οποίων βρήκε θετική ανταπόκριση και επιδοκιμάστηκε από τους συγκεντρωμένους. Ο ‘Καπνός’ εκδόθηκε για πρώτη φορά τον Μάρτιο του 1867, σε ένα  τεύχος του ρωσικού ‘Messenger’, ένα από τα αρχαιότερα λογοτεχνικά περιοδικά του δέκατου ένατου αιώνα στη Ρωσία. Η θερμή υποδοχή των δημόσιων αναγνώσεων του Τουργκένιεφ, βεβαίως,  ήταν ερέθισμα  για τους κρατούντες εκεί, αφού υπήρχε σχεδόν άμεση και καθολική καταδίκη της χώρας. Οι συντηρητικοί εξοργίστηκαν με την απεικόνιση της αριστοκρατίας, οι Σλαβόφιλοι κατήγγειλαν τον Τουργκένιεφ για δυσφήμηση της πατρίδας του, της Ρωσίας, ενώ οι επαναστάτες τον  ονόμαζαν ανίκανο ή απρόθυμο να εκτιμήσει τη δύναμη και την θέληση των  νέων Ρώσων.  Όσον αφορά για τον Αλεξάντερ Ιβάνοβιτς Χέρτσεν (1812-1870), τον εξόριστο συγγραφέα, στοχαστή,   επαναστάτη, κι’ έναν από τους κύριους πατέρες του αγροτικού λαϊκισμού, τους όμοιους του οποίου ο  Τουργκένιεφ σατίριζε στο χαρακτήρα του Γκουμπαριόφ, αυτός έγραψε, επίσης, αρνητική κριτική του έργου  στην επαναστατική έκδοση της εφημερίδας  του.

Η κριτική του μυθιστορήματος για την υποτιθέμενη αντιρωσική στάση, προέκυψε από το γεγονός ότι ο ‘Καπνός’, περισσότερο από μια απλή ιστορία ενός ερωτικού τριγώνου, ή και κουαρτέτου ακόμα,  και μια σαφώς αποτυχημένη ιστορία αγάπης, είχε έντονα στοιχεία ειρωνείας  των διαφορετικών στρωμάτων  της ρωσικής κοινωνίας, κάνοντας  αρνητική  πολιτική κριτική στα προβλήματα της Ρωσίας που αντιμετώπιζε, και τονίζοντας παράλληλα τις αδυναμίες των  επίδοξων σωτήρων της χώρας. Πράγματι, ο ‘Καπνός’ είναι ένα βαθιά σατιρικό μυθιστόρημα με στόχο όχι μόνο τα  συντηρητικά στοιχεία της ρωσικής κοινωνίας που αρνούνταν πεισματικά τη μεταρρύθμιση και τον εκσυγχρονισμό της Ρωσίας, αλλά και όλα εκείνα τα οποία ο Τουργκένιεφ είχε δει από πρώτο χέρι το εξωτερικό, και πιο συγκεκριμένα στον  Αλεξάντερ Χέρτσεν και τους οπαδούς του, οι οποίοι είχαν απορρίψει τον Ευρωπαϊκό πολιτισμό και οι οποίοι δοξάζοντας τον σλαβικό μυστικισμό προσπαθούσαν να ξαναφτιάξουν με τις ιδέες τους τη νέα Ρωσία, και έτσι καθώς ο Τουργκένιεφ εμφανίστηκε μπροστά τους, τον θεωρούσαν δουλικό λάτρη του ευρωπαϊκού πολιτισμού.

Σε αυτό το βιβλίο, ο Τουργκένιεφ εστιάζει την οργή του σε δύο ομάδες που βρίσκονται  σε περίοπτη θέση στο μυθιστόρημα. Από τη μία πλευρά βρίσκεται  η ομάδα των αριστοκρατών στρατηγών,  οι οποίοι έχουν την κατοικία τους στο Μπάντεν και που αποτελούν μέρος του περιβάλλοντος γύρω από την  Ιρίνα, σύζυγος της οποίας είναι ο  στρατηγός  Ρατμίροφ. Η εμφανής περιφρόνησή τους για τη Ρωσία, περιλαμβάνει κι’  έναν ολέθριο σοβινισμό.  Απέναντί τους βρίσκεται μια μικτή ομάδα ριζοσπαστών, οι οποίοι αντιπροσωπεύουν ένα νέο Σλαβόφιλο σοσιαλισμό ο οποίος προέρχεται, τουλάχιστον εν μέρει, από τις ιδέες του Αλεξάντερ Χέρτσεν και του κύκλου του.  Έτσι, στο επίκεντρο της κριτικής του Τουργκένιεφ, βρίσκονται περισσότερο οι ομοιότητες μεταξύ τους, παρά οι αντιθέσεις. Και οι δύο ομάδες ασχολούνται με άλλα πράγματα και βρίσκονται πολύ μακριά από τη σκληρή πραγματικότητα, αφού αγνοούν ότι για τον Τουργκένιεφ το  μεγαλύτερο και απαραίτητο ζήτημα που προέχει, είναι το μέλλον της Ρωσίας, για το οποίο απαιτείται  σκληρή δουλειά, στο πλαίσιο των μαθημάτων και των εμπειριών του δυτικού πολιτισμού. Αυτή η άποψη παρουσιάζεται από έναν από τα πιο προβληματικούς πρωταγωνιστές του Τουργκένιεφ, του Ποτούγκιν, του οποίου η αποτυχημένη προσωπική ζωή έρχεται σε έντονη αντίθεση με τη σθεναρότητα των δυτικότροπων απόψεών του.

Εκτός από τις λίγες μικρότερες ιστορίες οι οποίες απαντούν διάχυτα  μέσα στην κύρια  ιστορία, όπως η πρώιμη ιστορία του Λιτβίνοφ και της Ιρίνα Ρατμίροφ, το σύνολο του μυθιστορήματος  λαμβάνει χώρα στο Μπάντεν-Μπάντεν, μια γερμανική πόλη-θέρετρο που φημίζεται για τα νερά του και τα σπίτια τυχερών παιχνιδιών, ένα δημοφιλές σημείο συνάντησης για την ελίτ του δέκατου ένατου αιώνα στην Ευρώπη. Η περιγραφή της πόλης από τον Τουργκένιεφ έγινε  από πρώτο χέρι, γιατί είχε ζήσει για ένα διάστημα στο Μπάντεν, το μυθιστόρημα γράφτηκε εκεί, και τα επεισόδια και χαρακτήρες αναμφίβολα προέρχονται από τη ζωή του εκεί. Ο  Τουργκένιεφ είχε έρθει στο Μπάντεν-Μπάντεν για να βρίσκεται  κοντά στην  Παυλίνα Βιαρντό, τραγουδίστρια της όπερας, και με την οποία ανέπτυξε  μια δια βίου πλατωνική, μόνο,  σχέση.

Το μυθιστόρημα ανοίγει στο γερμανικό θέρετρο του Μπάντεν-Μπάντεν, το καλοκαίρι του 1862, όταν ο νεαρός Ρώσος Γκριγκόρι Λιτβίνοφ έχει φτάσει από τη Ρωσία για να συναντήσει την αρραβωνιαστικιά του, Τατιάνα Πετρόβνα Σιεστόβα, η οποία σύντομα θα φθάσει  μαζί με τη θεία και κηδεμόνα της, Καπιτολίνα Μάρκοβνα  Σιεστόβα, από τη Δρέσδη.  Στο Μπάντεν, ο Λιτβίνοφ σύντομα συναντά τον Ροστισλάβ Μπαμπάγιεφ, μια παλιά γνωριμία από τη Μόσχα. Αργότερα εκείνο το βράδυ, σε μια κοινωνική συγκέντρωση, ο Μπαμπάγιεφ συστήνει τον  Λιτβίνοφ στον πολιτικό ακτιβιστή Γκουμπαριόφ. Ο Λιτβίνοφ δεν εντυπωσιάζεται υπερβολικά από τη συγκέντρωση, ούτε ιδιαίτερα από τον αλλόκοτο Γκουμπαριόφ. Μετά από αυτό, ο Λιτβίνοφ επιστρέφει σε ένα τοπικό εστιατόριο όπου προσεγγίζεται από τον Ποτούγκιν, που ο ίδιος συστήνεται στον Λιτβίνοφ,  ως Ρώσος.  Ο Λιτβίνοφ   είχε προσέξει νωρίτερα  τον Ποτούγκιν, ότι βρισκόταν μαζί με τον Γκουμπαριόφ και  όπου ο Ποτούγκιν  δεν είχε ξεστομίσει  ούτε μια λέξη. Ο Ποτούγκιν ανοίγεται τώρα στον  Λιτβίνοφ και ο Λιτβίνοφ με τη σειρά του γοητεύεται από τον τρόπο και τα λόγια  του Ποτούγκιν. Σε μια μάλλον μονόπλευρη συνομιλία, ο Ποτούγκιν εκφράζει τις  απογοητεύσεις του σχετικά με το ρωσικό χαρακτήρα και την  τάση του προς την υποτέλεια,  και τον   ιδεαλισμό που δεν οδηγεί πουθενά.

Αργότερα πίσω στο δωμάτιό του, ο Λιτβίνοφ βρίσκει ένα γράμμα από τον πατέρα του, αλλά και ένα δώρο από ηλιοτρόπια,  λουλούδια πάνω στο περβάζι του τα οποία μετέφερε  και  άφησε εκεί μια μυστηριώδης γυναίκα, η οποία  σύμφωνα με τον υπάλληλο, δεν άφησε το όνομά της. Η επιστολή  του πατέρα του αποκαλύπτει την δεισιδαιμονία της ρωσικής αγροτιάς. Τα λουλούδια, αν και έρχονται χωρίς σημείωμα, φαίνεται ότι προκάλεσαν βαθιά και ισχυρή συναισθηματική απήχηση στον Λιτβίνοφ. Αργότερα εκείνο το βράδυ, δεν μπορεί να κοιμηθεί, και ξαφνικά συνειδητοποιεί ποιος ήταν εκείνος που θα μπορούσε να τα φέρει. Η ιστορία επανέρχεται τώρα περίπου μια δεκαετία νωρίτερα, για  να συνδεθεί με την ιστορία υπόβαθρο του νεαρού Γκριγκόρι Λιτβίνοφ   και της Ιρίνα. Είχαν γνωριστεί, παλιότερα, οι δυό τους στη Μόσχα, ερωτεύτηκαν  από την παιδική ηλικία και έδωσαν αμοιβαίες υποσχέσεις αγάπης. Σε αντίθεση με τον Λιτβίνοφ, η Ιρίνα προερχόταν από μια εξευγενισμένη οικογένεια με μακρύ γενεαλογικό δέντρο, αν και τον τελευταίο καιρό είχε πέσει σχεδόν  σε ένδεια.  Μια μέρα η οικογένεια Οσίνιν, ενόψει των ευγενών τους, προσκαλείται σε μια χοροεσπερίδα, που δινόταν από τον  αυτοκράτορα κατά την επίσκεψή του στη Μόσχα.

Η Ιρίνα συμφωνεί να πάει, αν και ικετεύει τον  Λιτβίνοφ να μην πάει. Ο Λιτβίνοφ συναινεί με τις επιθυμίες της, και της προσφέρει ένα μπουκέτο από ηλιοτρόπια. Η ομορφιά της Ιρίνα κάνει καλή εντύπωση στη δεξίωση, και την επόμενη κιόλας ημέρα, ένας πλούσιος άνθρωπος με υψηλές διασυνδέσεις, ο κόμης Ρέιζενμπαχ, αποφασίζει ότι θα υιοθετήσει την ανιψιά του Ιρίνα και την φέρει να ζήσει μαζί του στην Αγία Πετρούπολη. Εκείνη πληγώνεται, αλλά κάμπτεται από τις επιθυμίες των γονιών της για να γίνει υιοθετημένη ανιψιά και κληρονόμος του. Αυτό σημαίνει πως θα αφήσει τον Λιτβίνοφ και του γράφει πως διακόπτει τη σχέση τους. Σύντομα έτσι οδηγείται μακριά στην Αγία Πετρούπολη και στο νέο σπίτι της.

Η ιστορία μετακινείται, τώρα, πίσω στο Μπάντεν. Ο Λιτβίνοφ αναρωτιέται μήπως τελικά δεν ήταν η Ιρίνα που άφησε τα λουλούδια. Το επόμενο πρωί, ο Λιτβίνοφ αποφασίζει να ξεφύγει από το Μπάντεν και το ρωσικό κοινό με πεζοπορία μέχρι στους λόφους γύρω από παλιό κάστρο της πόλης. Αργότερα εκεί, συναντά την άφιξη μιας μεγάλης ρωσικής συνοδείας, που αποτελείται σαφώς από ρωσική αριστοκρατία με τους περισσότερους να φορούν στρατιωτικές στολές. Ανάμεσά τους, μια νεαρή γυναίκα που του φωνάζει, και στην οποία ο Λιτβίνοφ αναγνωρίζει την Ιρίνα, την πρώην αγαπημένη του. Τα δέκα χρόνια από την τελευταία τους συνάντηση στη Μόσχα, την ωρίμασαν εντυπωσιακά και αυτός εκπλήσσεται  από την ώριμη ομορφιά της. Ο Λιτβίνοφ συστήνεται στο σύζυγό της, τον στρατηγό Βαλεριάν Βλαντιμίροβιτς Ρατμίροφ,  έναν καταδεκτικό άνθρωπο με πολύ συντηρητικές απόψεις, που επιθυμεί  να γυρίσει πίσω το ρολόι σε όλες τις μεταρρυθμίσεις που έχουν, εν τω μεταξύ, λάβει χώρα στη Ρωσία. Ο Λιτβίνοφ, δεν αισθάνεται καλά ανάμεσα σε αυτούς  τους αριστοκράτες, τα ήθη και τις απόψεις τους, και τους αποχαιρετά.  Αποχαιρετά με την Ιρίνα και εκείνη τον καλεί να έρθει να τον δει  στο Μπάντεν.

Αν και επηρεάζεται από τη συνάντησή του με την Ιρίνα, ο Λιτβίνοφ δεν πάει να την δει. Αρκετές μέρες περνούν. Μια επιστολή από την Τατιάνα λέγοντάς του ότι θα καθυστερήσει να φτάσει στο Μπάντεν, εξαιτίας ασθένειας της θείας της, βάζει τον Λιτβίνοφ σε   νευρική διάθεση. Μια μέρα ο Ποτούγκιν   έρχεται να δει τον Λιτβίνοφ. Ο Λιτβίνοφ είναι ευτυχής για την εταιρεία, αλλά σύντομα μαθαίνει ότι ο Ποτούγκιν   γνωρίζει την Ιρίνα αρκετά καλά, και ότι πράγματι έρχεται για να φέρει ένα μήνυμα από αυτή για να την επισκεφτεί. Συμφωνεί και πηγαίνει μαζί του. Εκείνη διαμένει σε ένα από τα ωραιότερα ξενοδοχεία της πόλης και ο σύζυγός της είναι μακριά σε κάποια προσωπική δουλειά. Η Ιρίνα και ο Λιτβίνοφ έχουν μια μακρά συζήτηση που αφορά την   τελευταία δεκαετία της ζωής τους. Τον παρακαλεί να την συγχωρέσει για ότι του έκανε, αν  και ο Λιτβίνοφ φαίνεται να απορρίπτει την έννοια της συγχώρεσης. Όσον αφορά τα λουλούδια που κάποιος άφησε στο δωμάτιό του, η Ιρίνα ισχυρίζεται ότι δεν γνωρίζει τίποτα.  Ο Λιτβίνοφ της λέει πως ακόμα βρίσκεται  στην καρδιά του, ότι σήμαινε πολλά για τον ίδιο και ήταν η αιτία της μεγάλης αγωνίας και τώρα, επίσης,  που τα μονοπάτια και οι καταστάσεις τους είναι τόσο διαφορετικές. Δεν βλέπει κανένα σημείο για ανανέωση μιας γνωριμίας που έχει τη δυνατότητα μόνο να τους βλάψει ξανά, ανακαλύπτοντας πάλι  τη   δύναμη που η Ιρίνα   εξακολουθεί να ασκεί πάνω του, αλλά εκείνη τον καλεί και πάλι θερμά ότι θα μπορούσαν να είναι τουλάχιστον φίλοι, σαν να μην είχε συμβεί τίποτα. Ο  Λιτβίνοφ φυσικά αρχίζει να συνειδητοποιεί με φρίκη ότι λόγω της Ιρίνα, ο γάμος του με την Τατιάνα απειλείται!

Μετά από πολλές διαβουλεύσεις και εκδοχές, ο Λιτβίνοφ επιστρέφει στο κτήμα του για να δει τον ηλικιωμένο του πατέρα. Εκεί στη γη του, αρχίζει σταδιακά να εφαρμόζει κάποιες από τις μεθόδους διαχείρισης της γης και σύγχρονες γεωργικές τεχνικές  που είχε μάθει στην Ευρώπη. Σε κάποιο σημείο, όμως, ο αφηγητής αφήνει την ιστορία στη μέση, με την υποσημείωση ότι οι αναγνώστες μπορούν μόνοι τους  να μαντέψουν το τέλος της. Όπως κάνει και με όλα σχεδόν τα μυθιστορήματά του, ο Τουργκένιεφ, στη συνέχεια αναφέρεται εν συντομία τι έγινε και με μερικούς  από τους άλλους χαρακτήρες.

‘… Άρχισε να κοιτάζει έξω από το παράθυρο. Ο καιρός ήταν γκρίζος και υγρός. Δεν έβρεχε, αλλά το πούσι δεν έλεγε να διαλυθεί και χαμηλά σύννεφα σκέπαζαν όλο τον ουρανό. Ο άνεμος φυσούσε στην αντίθετη κατεύθυνση με την πορεία του τρένου. Ασπριδερά κουβάρια  ατμού, άλλοτε μόνα τους, άλλοτε ανακατεμένα με άλλα, ακόμα πιο σκούρα κουβάρια καπνού, έτρεχαν ολοταχώς σε μια ατελείωτη σειρά μπροστά  ​​από το παράθυρο απ’ όπου κοίταζε ο  Λιτβίνοφ. Άρχισε να παρακολουθεί αυτόν  τον ατμό, αυτόν τον καπνό…. Άλλαζε σχήματα και παρέμεινε ίδιος…. ‘καπνός, καπνός’, μουρμούρισε, κι όλα του φάνηκαν ξαφνικά καπνός, όλα, η δική του ζωή, η ρωσική ζωή, όλα τα ανθρώπινα, όλα τα ρωσικά… θυμήθηκε τις ζωηρές συζητήσεις, τα σχόλια και τις φωνές στο σπίτι του Γκουμπαριόφ και άλλων, ανώτερων και κατώτερων, προοδευτικών  και συντηρητικών, ηλικιωμένων και νέων ανθρώπων… καπνός έλεγε και ξανάλεγε…’.

‘Καπνός’! Αυτό δεν είναι μόνο η αντίδραση Λιτβίνοφ από κάποιες πολύ τρομερές εμπειρίες που είχε μέσα στο βιβλίο, αλλά   και η αντίδραση του ίδιου του Τουργκένιεφ (1818-1883) για τη ζωή. Η βαθιά απογοήτευση μετά την αποτυχία του επαναστατικού κινήματος του ’48, που επηρέασε τους διανοούμενους της Ευρώπης, είχε επίσης χαρακτηριστική επίπτωση ανάμεσα στην πνευματική νεότητα της Ρωσίας, και επηρέασε μια μεταγενέστερη γενιά η οποία τόσο καλά απεικονίζεται από τον Τσέχωφ, τους ανθρώπους  της δεκαετίας του ’80, καθώς  επίσης και της διανόησης μετά την αποτυχία της επανάστασης του 1905. Αφορμή της τελευταίας επανάστασης αποτέλεσε η δολοφονία αμάχων εργατών κατά τη διάρκεια ειρηνικής διαμαρτυρίας στην πρωτεύουσα, Πετρογκράντ, τη σημερινή Αγία Πετρούπολη, που έγινε γνωστή και ως Ματωμένη Κυριακή ή Κόκκινη Κυριακή, στις 22 Ιανουαρίου 1905. Όλα αυτά τα συναισθήματα, η ματαιότητα, οι πολιτικές ιδέες, η αναζήτηση του εαυτού μέσα σε όλα αυτά τα τραγικά γεγονότα, βρίσκονται ενσαρκωμένα σε έναν από τους μεγαλύτερες χαρακτήρες του Τουργκένιεφ, στο βιβλίο του ‘Ρούντιν’ (1857), και σε ορισμένους στον ‘Καπνό’.

Ivan Turgenev

Το τεράστιο ενδιαφέρον που προκλήθηκε από τα βιβλία του Τουργκένιεφ στη Ρωσία, οφείλεται εν μέρει στο γεγονός ότι   όλα ασχολούνται με την πολιτική, και  ότι, εκτός από την λεπτή και συγκρατημένη λογοτεχνική τέχνη τους, μέσα σ’ όλα αυτά βρισκόταν ενσωματωμένη η προπαγάνδα γύρω από τα πραγματικά φλέγοντα ζητήματα των καιρών. ‘Ο Καπνός’, ιδίως, υπήρξε η συμβολή, ας πούμε,  του Τουργκένιεφ στη μεγάλη διαμάχη μεταξύ σλαβόφιλων και εκείνων που υπερασπίζονταν τα  δυτικά ιδανικά για τη Ρωσία. Δεν υπάρχει σήμερα καμία αμφιβολία ότι τα ιδανικά του Τουργκένιεφ, εκφράζονται από τον ευγενή Ποτούγκιν και τον Λιτβίνοφ, ένα μάλλον ήσυχο, συνηθισμένο νεαρό άντρα, ο οποίος  ταξιδεύει στην Ευρώπη μελετά τη σύγχρονη τεχνολογία και την επιστημονική πλευρά της γεωργίας, και είναι σε τελική ανάλυση το είδος του ανθρώπου που ο Τουργκένιεφ πιστεύει με πάθος ότι χρειάζεται επειγόντως η Ρωσία. Αλλά την ίδια στιγμή, ο συγγραφέας επικεντρώνεται στην πιο πικρή επίθεσή του εναντίον των νεαρών  Ρώσων, που έχουν έρθει στην Ευρώπη και απορροφούν αχώνευτα ευρωπαϊκές ιδέες και θεωρίες. Η ζωή του Λιτβίνοφ είναι σε βασικές αρχές η ζωή του ίδιου του Τουργκένιεφ. Όπως ο Λιτβίνοφ, έτσι και ο συγγραφέας ήταν γιος ενός συνταξιούχου μικροαστού, που ζούσε σε ένα κτήμα με μια μητέρα που προσπάθησε να ζήσει ως ευγενής, αλλά  με ανεπαρκές εισόδημα. Τα γαλλικά ήταν η μόνη γλώσσα που μιλούσαν μέσα στην οικογένεια Τουργκένιεφ. Όπως ο Λιτβίνοφ, έτσι κι ο Τουργκένιεφ έζησε επίσης στο Μπάντεν. Ο ‘Καπνός’ γράφτηκε εκεί, και τα επεισόδια και οι χαρακτήρες είναι αναμφίβολα από τη διαμονή του εκεί. Ήρθε στο Μπάντεν για να βρίσκεται κοντά στην τραγουδίστρια της όπερας, Παυλίνα Βιαρντό, που εδώ ίσως σε τούτο το μυθιστόρημα αντιπροσωπεύεται και απεικονίζεται στο πρόσωπο της Ιρίνα.

Ο Ιβάν Τουργκένιεφ (1818-1883) ήταν ο επόμενος των μεγάλων Ρώσων μυθιστοριογράφων   μετά τον Γκόγκολ, ο προκάτοχος  και τελικά ο σύγχρονος των γιγάντων Λέοντος Τολστόι (1828-1910) και Φιόντορ Ντοστογιέφσκι (1821-1881).  Το  ρωσικό ρεαλιστικό μυθιστόρημα, αναπτύσσοντας με το δικό του τρόπο μια τεχνική διαφορετική από εκείνη της δυτικής λογοτεχνίας, μπορεί να εξηγηθεί εν μέρει από τις πολιτικές συνθήκες που επικρατούσαν στη Ρωσία. Η πολιτική απαγορευόταν, και όμως ο ρωσικός λαός εμφορούταν από πάθος γι’ αυτή, ενώ οι Ρώσοι μυθιστοριογράφοι ήταν πάνω από όλα  πολιτικοί  προπαγανδιστές, οι οποίοι περιέγραφαν τη ρωσική ζωή και τους θεσμούς με τη μορφή μιας ιστορίας και αφήνοντας τον αναγνώστη να βγάλει τα δικά του συμπεράσματα. Ο ‘Καπνός’, εκτός από το ενδιαφέρον επεισόδιο του Λιτβίνοφ και της Ιρίνα στο Μπάντεν, είναι κυρίως μια ενδιαφέρουσα περιγραφή της ρωσικής κοινωνίας, όχι μόνο στο ’60, αλλά ακόμη και μέχρι την Οκτωβριανή επανάσταση του  1917.