Ένα βαλκανικό χρονικό τεσσάρων αιώνων Iστορίας, τεσσάρων θρησκειών και τριών εθνοτήτων

Γράφει η Βιβή Γεωργαντοπούλου //

«Το Γεφύρι του Δρίνου» του Ίβο Άντριτς, Μετάφραση: Χρήστος Γκούβης, εκδ. Καστανιώτη, σελ. 496

Το εξαιρετικό μυθιστόρημα του μεγάλου Βαλκάνιου συγγραφέα Ίβο Άντριτς -στα σερβοκροάτικα με λατινικό αλφάβητο Na Drini ćuprija και στα σέρβικα με κυριλλική γραφή На Дрини ћуприја  – φτάνει σε μας με τον τίτλο «Το Γεφύρι του Δρίνου» και είναι ένα από τα πιο σημαντικά και πυκνά ιστορικά μυθιστορήματα της σύγχρονης ευρωπαϊκής λογοτεχνίας.

Το γεφύρι όπως είναι και εξώφυλλα του βιβλίου

Πού ακριβώς είναι το Βίσεγκραντ, η πολιτεία στην οποία χτίστηκε το θρυλικό γεφύρι και επιλέχτηκε από τον Άντριτς ως ο τόπος/κεντρική ιδέα/σημείο αναφοράς της αφήγησης;

Έχει σημασία δε το να ξεκινήσουμε απ΄αυτήν την πληροφορία για να καταλάβουμε,όσο γίνεται,πώς έχουν σήμερα τα πράγματα στην πρώην Γιουγκοσλαβία,την πολύ κοντινή μας από πολλές απόψεις και έτσι να ξέρουμε και το γιατί αυτά παραμένουν ρευστά και επικίνδυνα.

Το Βίσεγκραντ λοιπόν είναι πόλη της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, ενός κράτους 1.425.571 κατοίκων που δημιουργήθηκε μετά τους φρικαλέους εμφύλιους πολέμους του ΄90 -όχι ότι υπάρχουν πόλεμοι εμφύλιοι ή άλλοι που δεν είναι φρικαλέοι αλλά το πότε ,αν και πως πολεμάς και γιατί σηκώνει μεγάλη συζήτηση-και τις ωμές στρατιωτικές και διπλωματικές επεμβάσεις της Δύσης και πλέον αποτελείται από δυο οντότητες,όπως τις λένε,την Σερβική Δημοκρατία (Republika Srpska) και την Ομοσπονδία Βοσνίας- Ερζεγοβίνης που κι αυτή με την σειρά της αποτελείται από 10 αυτόνομα καντόνια ,στα όρια του μπαλώματος στημένα ,υποψιάζομαι.

Η Σερβική Δημοκρατία καταλαμβάνει το 49% του εδάφους μα μόνο το 40% του πληθυσμού.Δηλαδή οι Σέρβοι,που είναι οι ορθόδοξοι σ΄αυτό το χωνευτήρι,είναι πια λιγότεροι πληθυσμιακά σε αντίθεση με την σύνθεση που υπήρχε πριν.Τώρα οι Βόσνιοι μουσουλμάνοι είναι η μεγαλύτερη από τις τρεις εθνοτικές ομάδες της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης όμως κι αυτοί δεν είναι πλειοψηφία σε όλα τα καντόνια, αν ετούτο έχει κάποια σημασία,που έχει,και ο εθνικισμός κάθε ομάδας καλά κρατεί σε όλες τις διαιρέσεις και υποδιαιρέσεις της νεότευκτης αυτής πλην παμπάλαιης χώρας.

Το Βίσεγκραντ βρίσκεται στη Σερβική δημοκρατία της Βοσνίας, πάνω στο δρόμο που συνδέει τη σερβική πόλη Ούζιτσε και γενικότερα όλη την τωρινή Σερβία με το Γκόραζντε και το Σαράγεβο.

Ο χάρτης παρακάτω δεν δείχνει βέβαια την βόμβα που διατηρείται εκεί, απασφαλισμένη κατά την ταπεινή μου γνώμη, αν και υποτίθεται ότι διανύουμε καιρό ειρήνης, αλλά διαβάζοντας απλά στην συντηρητική και δήθεν ουδέτερη Βικιπαίδεια τι και ποιοι ζουν που και πως ,μπορεί κι ο πιο αφελής και αδιάφορος για τα γεωπολιτικά αναγνώστης να καταλάβει την τρέλα που παραμονεύει και τον πόλεμο που μπορεί ανά πάσα στιγμή να ξεσπάσει επειδή έτσι θέλουν οι ισχυροί.Κι όσο για το γιατί καταφεύγουν και στους δια των όπλων και εδαφικούς πολέμους οι ισχυροί, δεν χρειάζεται να΄σαι ο Αϊνστάιν για να το καταλάβεις.

Το μυθιστόρημα χωρίς να είναι ογκώδες (σύνηθες χαρακτηριστικό των ιστορικών μυθιστορημάτων που όμως δεν αποβαίνει πάντα υπέρ τους)καταφέρνει χάρη στην συγγραφική δεινότητα του Άντριτς να απλώνεται αριστουργηματικά και να περιγράφει τέσσερις αιώνες στην περιοχή-πύλη αρχίζοντας το 1516 και δίχως να έχει ως κεντρική ιδέα πχ την ιστορία μιας και μόνο οικογένειας σ΄αυτούς τους αιώνες αλλά παραθέτοντας πολλές επιμέρους και διαφόρων τις ιστορίες,ενσαρκωμένες πότε από την πλευρά του Σέρβου,πότε του μουσουλμάνου,πότε του Εβραίου,πότε του Τούρκου,του χριστιανού, πότε ενός νεαρού,πότε μιας κοπέλας που δεν θέλει να πάει σώνυφη,πότε μιας -από επιλογή της ανύπαντρης- δυναμικής Εβραίας ξενοδόχας που στέργει τους ομόθρησκούς της χωρίς να εχθρεύεται τους άλλους συμπατριώτες της, πότε του 60χρονου χότζα που προσκολλάται σε ό,τι αποτελεί την παράδοση και το χτες του ,πότε του ανθρώπου που σηκώνει κεφάλι κατά του κατακτητή και γι αυτό τιμωρείται αλύπητα και πολλών ακόμα και με μια λέξη ,του κατοίκου,εκείνου που το πανέμορφο γεφύρι (που έχτισε ο θρυλικός βεζίρης Σοκολού Μεχμέτ για να υλοποιήσει τάμα και μη ξεχνώντας ότι ήταν Σέρβος κάποτε και χριστιανός)που έχει γίνει αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής,μάρτυρας αμίλητος σε όσα συμβαίνουν, στην έλευση των ξένων επιρροών και στα λιγοστά εν τέλει “καλά”,τις αριθμητικά και στην πράξη περισσότερες και αβάσταχτες συμφορές που οι ήρωες μονολογώντας και μαζί θυμοσοφώντας αντιλαμβάνονται ότι τις προκαλούν οι εναλλαγές εξουσιών και κατοχών,στους ανελέητους ξεριζωμούς και τις βίαιες μετακινήσεις των πληθυσμών, στις ατελείωτες διώξεις,τις πλημμύρες ,τις συγκρούσεις και τους ξεσηκωμούς,στο αθώο κι ένοχο αίμα που βάφει κάθε τρεις και λίγο τα νερά του.

Ο Άντριτς στέκεται λίγο παραπάνω στα χρόνια της Αυστριακής κατοχής,ίσως γιατί πλήρωσε ο ίδιος την αντίστασή του σ΄αυτήν,ίσως γιατί δυο ήταν εκεί οι μεγάλες κατακτητικές αυτοκρατορίες που συγκρούστηκαν,η Αυστροουγγρική και η Οθωμανική,που στις εποχές της παντοδυναμίας και του σκληρού ανταγωνισμού και των δυο για την ίδια κυριαρχία στάθηκαν ανελέητες απέναντι η μια στην άλλη και οι δυο μαζί “ξοδεύοντας” σαν αναλώσιμους και τίποτα περισσότερο τους κατοίκους των εδαφών που διαφέντευαν.Δεν πρόλαβε βέβαια ο σοσιαλιστής και φιλειρηνιστής και κυρίως Γιουγκοσλάβος-προσδιορισμοί που εξάγονται από το έργο του και είναι υποκριτικό να καμωθεί ο αναγνώστης ότι δεν τους βλέπει-Ίβο Άντριτς να δει τα τρισχειρότερα που ακολούθησαν στην μαύρη δεκαετία του ’90 και δεν ξέρω τι θα έκανε,με ποιους και γιατί θα τασσόταν και τι θα έγραφε έτσι οξύνους,δίκαιος και καλών προθέσεων άνθρωπος που δείχνει η λογοτεχνία του ότι ήταν.

Φτάνοντας πάντως την συναρπαστική του αφήγηση ο Άντριτς ως το 1918 (όταν ο Α΄παγκόσμιος πόλεμος και οι δύο Βαλκανικοί έχουν μετατρέψει την Ευρώπη απ΄άκρη σ΄άκρη σε ένα απέραντο νεκροταφείο,τραγική πληροφορία που σαν σκέψη και μόνο γίνεται πιο τρομαχτική αν αναλογιστούμε ότι τα εκατομμύρια των νεκρών ακόμα δεν έχουν οριστικά υπολογιστεί)και ως την έκδοση του βιβλίου του * ,το 1945 στην Γιουγκοσλαβία του Τίτο, έχει διαμορφώσει και καταστήσει γνωστή με τα κείμενά του την θέση του:τάσσεται με την ειρήνη και τους ανθρώπους, δεν τον ενοχλούν οι διαφορετικές κουλτούρες, θρησκείες και γλώσσες αλλά η κοινωνική αδικία.

Ο Τίτο** τον οποίο “υπηρετεί” (αν δεν συμφωνούσε,σκέφτομαι, με το καθεστώς του Τίτο δεν θα γινόταν πρόεδρος της Ένωσης Γιουγκοσλάβων Συγγραφέων και του Συλλόγου για την πολιτιστική συνεργασία με την ΕΣΣΔ) προφανώς τον έχει πείσει σαν ηγέτης,επειδή με τον τρόπο του κατόρθωσε να ενώσει και κυρίως να κρατήσει ενωμένη μια πολυπολιτισμική, πολύπαθη και δικαιούμενη να ανασάνει κοινωνία,που ο γεννημένος στην Βοσνία και γράφων στα σερβοκροατικά Ίβο Άντριτς και οι ήρωές του είναι γέννημα θρέμμα της και το εκλαμβάνουν σαν δικαίωση περισσότερο από κάθε άλλον.

Στο κείμενό του,το λαμπρό από κάθε άποψη,επικό,σοφό,ουμανιστικό και έντονα διαποτισμένο από μια λανθάνουσα αναρχικότητα*** (λέξη που επινόησα καθώς δεν βρίσκω άλλη που να αποδίδει- σαν όρος – αυτήν την φωλιασμένη στα μύχια του βιβλίου του πικρία και ενίοτε οργή) που βγαίνει και σαν θυμοσοφία, σαν θλίψη και διαπίστωση που κάνουν οι ήρωές του -πάντα δίνει την δική του αγωνία ως εκφερόμενο λόγο από αυτούς- ότι οι ισχυροί με τα άνομα συστήματά τους θα ταλαιπωρούν και θα εκμεταλλεύονται τους υπόλοιπους ανθρώπους στερώντας τους την ειρήνη.

Το αγωνιώδες ερώτημα του Άντριτς έχει να κάνει σταθερά με το ποδοπάτημα της ειρήνης.Κρέμεται συνεχώς στα χείλη των ανθρώπων που ζουν στο θαυμαστό γεφύρι επί τέσσερις αιώνες,είτε διανύουν ταραγμένους καιρούς είτε απολαμβάνουν την ειρηνική καθημερινότητα.Η ειρήνη είναι αυτό που επιθυμούν όλοι πιο πολύ απ΄ όλα μα δεν κρατάει ποτέ τόσο ώστε να βιώνουν ελεύθερα τις μικρές και μεγάλες χαρές,ακόμα και τις διαφορές τους.

Ο Άντριτς ανατρέχοντας στα παλιά,γράφει μεγαλοφυώς,σαν να αφηγείται ένα παραμύθι που το έχει συμπληρώσει αριστοτεχνικά ο προφορικός λόγος τεσσάρων αιώνων,κοιτάζει με φορά προς τα πίσω και με τα παρατηρητικά μάτια εκείνου του ανθρώπου που έτυχε και γεννήθηκε χριστιανός αλλά έχει εξελιχτεί στον ιδεαλιστή διανοούμενο του 20ού αιώνα που πια έχει και τα κατάλληλα θεωρητικά εργαλεία για να βάζει τον άνθρωπο πάνω απ΄ όλα.

Και μόνο γι αυτό, πέρα από την αναγνωστική απόλαυση που η δομική αρτιότητα και η υψηλή αισθητική του εγγυώνται,”Το Γεφύρι του Δρίνου”αξίζει να διαβαστεί από τον καθένα μας.

• “Το γεφύρι του Δρίνου”
• “Το χρονικό του Τράβνικ” (στο Βιβλιοκαφέ)
• “Η Δεσποινίδα“

*** υπήρξε μέλος της ομάδας “Mlada Bosna” (“Νέα Βοσνία”)