ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΟ: Δια χειρός (μάλλον) Σικελιανού και την υπογραφή Καζαντζάκη, Ρώτα, Φωτιάδη, Βάρβογλη…

του Τάκη Κατσιμάρδου // *

Φλογερό πατριωτικό προσκλητήριο για ενιαίο γιορτασμό του ΟΧΙ και της απελευθέρωσης από τους ναζί

Μια εθνική πρόταση που γρήγορα ξεχάστηκε μέσα στη δίνη της μεταπολεμικής περιόδου, αλλά διατηρεί ακόμη την αξία της

Δυο φωτογραφίες που χωρίζουν τέσσερα χρόνια (28 Οκτωβρίου 1940 και 12 Οκτωβρίου 1944), αλλά θα μπορούσε η μια να πάρει τη θέση της άλλης. Η αρχή και το αποκορύφωμα του “τετράχρονου αγώνα μας ενάντια στον κατακτητή με μια τεράστια κάθαρση και μ΄ένα θρίαμβο ανάλογο προς τις διάμεσες θυσίες ολόκληρου του Ελληνικού Λαού”

Φυσιολογικά θα έπρεπε να γιορτάζεται πανηγυρικά η 70ή επέτειος απελευθέρωση της Αθήνας. Στις 12 Οκτωβρίου, όταν άρχισαν ν΄ αποχωρούν από την πρωτεύουσα οι Γερμανοί κατακτητές είτε έξι μέρες όταν εγκαταστάθηκε η Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητος υπό τον Γ. Παπανδρέου.

Δυστυχώς η μεγάλη μέρα περνά μάλλον απαρατήρητη και με τυπικότητες. Ειδικά φέτος η επέτειος λόγω πολιτικο-κομματικής συγκυρίας, με την ύπαρξη και δράση της νεοναζιστικής «Χρυσής Αυγής», προσφερόταν για αντιφασιστικές εκδηλώσεις μνήμης.

Στη συγκυρία αυτή προστίθεται ένας ακόμη μείζων λόγος , που επέβαλε όχι μόνο για γενικούς αντιφασιστικούς λόγους, την ανάδειξη της επετείου. Πρόκειται , βεβαίως, για τη διεκδίκηση του κατοχικού δανείου και όσων οφείλει ακόμη η Γερμανία στη χώρα μας. Για να μείνουμε μόνο και να μην αναφέρουμε τόσο γενι9κότερα και σε πανευρωπαϊκό επίπεδο την παρουσία του νεοναζισμού. Αλλά και απόμια εντελώς διαφορετική οπτική τη γερμανική κυριαρχία, με οικονομικούς πλέον όρους στην ευρωζώνη και την Ευρωπαϊκή Ένωση.

Παρόλα αυτά συνεχίζεται η μοναδική ελληνική παραδοξότητα στην ευρωπαϊκή ιστορία να μην γιορτάζεται επισήμως η απαλλαγή της χώρας μας από τα ναζιστικά στρατεύματα. Αν και η Αθήνα, δικαιούται να φέρει το χαρακτηρισμό «πρωτεύουσα» της αντιναζιστικής Αντίστασης . Εδώ σημειώθηκε η πρώτη αντιστασιακή πράξη , με το κατέβασμα του αγκυλωτού σταυρού από την Ακρόπολη. Εδώ η πιο λαϊκή μαζική και νικηφόρα αντικατοχική διαδήλωση κατά της επιστράτευσης, που σχεδίαζαν οι κατακτητές και οι δοσίλογοι συνεργάτες τους.

Ενδεικτικά αναφέρονται οι δυο κορυφαίες αντιστασιακές εκδηλώσεις, αφού όχι μόνο η πρωτεύουσα, αλλά και ολόκληρη η χώρα πρωταγωνίστησε στους ευρωπαϊκούς αντιφασιστικούς απελευθερωτικούς αγώνες. Πουθενά αλλού στην Ευρώπη, η αντίσταση δεν αγκάλιασε όλες τις περιοχές της κάθε χώρας, σε τέτοια έκταση και τέτοια ένταση…

Πρωτοβουλία διανοουμένων

Πολλοί και σύνθετοι οι λόγοι της υποβάθμισης της πιο μεγάλης μέρας της Αθήνας, όπου κυριαρχούσαν από τη μια άκρη στην άλλη το ΕΑΜ και ο ΕΛΑΣ. Ή κλασική δικαιολογία είναι πως τα Δεκεμβριανά και ο εμφύλιος πόλεμος ,που ακολούθησε, κάνουν απρόσφορη τη μέρα. Αςμην ανοίξουμε, όμως, αυτό το κεφάλαιο κι ας μείνουμε στο «παρηγορητικό» η μεγάλη εκείνη επέτειος επιβιώνει ενσωματωμένη στο γιορτασμό της 28η Οκτωβρίου. Αν και φυσιολογικά η ίδια, μάλλον, θα έπρεπε να καταλαμβάνει στη θέση της!

Επειδή μια «ανάστασή» της δεν διαφαίνεται στον ορίζοντα, ίσως, μια λύση θα ήταν ένας παράλληλος και ενιαίος γιορτασμός.

Όσο κι αν φανεί περίεργο η σκέψη αυτή διατυπώθηκε από τον πρώτο κιόλας γιορτασμό της επετείου. Εκδηλώθηκε μάλιστα και σχετική πρωτοβουλία από γνωστούς διανοούμενους .

Έτσι, στις 12 Οκτωβρίου 1945, οκτώ απ΄ αυτούς υπογράφανε μια φλογερή προκήρυξη. Σκόπευαν να τη σκορπίσουν «ως τις άκρες της Ελλάδας» για να κάνουν γνωστές τις προθέσεις τους. Πρόκειται για ένα εκπληκτικό κείμενο, που παραμένει σχετικά άγνωστο. Ούτε στον καιρό του φαίνεται να διαδόθηκε και να είχε ανταπόκριση. Αυτό , τουλάχιστον, προκύπτει από τα περιορισμένα δημοσιεύματα εκείνων των ημερών. Ίσως να θεωρήθηκε ρομαντικό και απολιτικό, σε μια διχασμένη πλέον Ελλάδα μετά τα Δεκεμβριανά του 1944 και τα όσα ακολούθησαν.

Ολόκληρο το κείμενο έχει φιλοξενηθεί στο εβδομαδιαίο περιοδικό «Ελεύθερα Γράμματα» , που εξέδιδε ο ιστορικός και λογοτέχνης Δημήτρης Φωτιάδης. Το περίφημο αυτό «περιοδικό της ζωντανής σκέψης», όπως τιτλοφορούνταν, κυκλοφορούσε από το 1945 κι έγραψε ιστορία στο χώρο του στις τέσσερις περιόδους της κυκλοφορίας του μέχρι το 1951.

Οι οχτώ, που υπογράφουν την προκήρυξη, διακήρυσσαν ότι θα προχωρούσαν την επόμενη χρονιά σ΄ ένα ενιαίο πανελλήνιο γιορτασμό των δυο ημερομηνιών. Τον οραματίζονταν όχι απλώς ως ένα κοινό εθνικό μνημόσυνο, αλλά «ως τα εγκαίνια μιας νέας πνευματικής, κοινωνικής και γενικά ιστορικής παράδοσης». Φιλοδοξία τους να καθιερώσουν «μια πανεθνική και πανομαδική υπόμνηση της κολοσσιαίας σημασίας» των δυο ημερομηνιών. Να κάνουν δημιουργήσουν ένα νέο ενεργό ιστορικό θεσμό.

Η πρωτοβουλία δεν είχε συνέχεια κάτω από το βαρυφορτωμένο με τα σύννεφα του εμφυλίου πολέμου ελληνικό ουρανό. Ουδείς μάλλον τη θυμόταν τον επόμενο χρόνο!

Το «εθνικό κείμενο», έτσι είχε χαρακτηριστεί τότε, μάλλον έχει γραφεί δια χειρός Άγγελου Σικελιανού. Σ΄ αυτόν παραπέμπει η γραφή, το ύφος και η διάρθρωσή του, όπως σημειώνουν αντιστασιακοί που έχουν ασχοληθεί με το θέμα. Ο ποιητής ήταν συνυφασμένος με την απελευθέρωση της Αθήνας, αλλά και γενικώς το αντιστασιακό πνεύμα. Ο ίδιος είχε απαγγείλει την πρώτη μέρα της ελεύθερης λειτουργίας του Ραδιοσταθμού Αθηνών το γνωστό από την κηδεία του Παλαμά εμβατήριο «Ηχήστε οι σάλπιγγες» κι είχε τότε απευθύνει πατριωτικό μήνυμα. Τις ίδιες μέρες είχε δημοσιοποιήσει και έκκληση στον αντιβασιλιά -αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό για δημοκρατικές εξελίξεις στον τόπο, με παρεμφερές περιεχόμενο.

Μαζί του υπογράφουν ο Νίκος Καζαντζάκης, ο Βασίλης Ρώτας, ο Δημήτρης Φωτιάδης, ο νομικός και πολιτικός Ιωάννης Σοφιανόπουλος, ο μουσουργός Μάριος Βάρβογλης, ο πολιτικός Σταμάτης Μερκούρης και ο ποιητής Ροδόλφος Κράους.

Το ιστορικό ντοκουμέντο 

«Ένας χρόνος κλείνει σήμερα από την ημέρα της επαίσχυντης φυγής των Ούννων απ’ τη γη μας. Σαν ακρίδα, όπου πέφτει όλη μαζί κι αποσκεπάζει τα σπαρτά ενός τόπου για να φάει τα πάντα από τη ρίζα, μα που ξαφνικά ένας άνεμος την ξεσηκώνει και τη σπρώχνει προς τη θάλασσα ακυβέρνητη ν’ αφανιστεί, έτσι κι ο γιγάντιος άνεμος της Εθνικής Αντίστασής μας, μέσα κι έξω απ’ την Ελλάδα, 12 του Οχτώβρη του ’44 εξεσήκωσε τους Ούνους απ’ τα άγια χώματά μας, πανικόβλητους και αλλόφρονους και τους εκέντρισε τελειωτικά, να πέσουνε στον όλεθρο απ’ τον ύστατο γκρεμό!.

Ακόμα ωστόσο σ’ όλη την Ελλάδα, την ημέρα εκείνη, σε στεριές και πέλαγα, στις χώρες μας και στα βουνά μας, η φωτιά της πιο τρανής θυσίας ανάβονταν παντού στις υψηλότερες κορφές του Ηρωισμού μας σαν μια απροσμέτρητη τσοπάνικη φωτιά, ενώ σύγχρονα οι μύριοι των αδιήγητων μαρτυρίων του λαού μας τόποι, Δίστομο, Καλάβρυτα, Κομμένο, Λιγγιάδες, Κλεισούρα, Βιάνο, Καλλιθέα, Κοκκινιά, Καισαριανή και τόσοι άλλοι αναδίνανε την άχνα από το αίμα των αδελφικών θυμάτων ή εκαπνίζανε τριγύρω μας μερόνυχτα σαν άσβυστοι βωμοί. Και στις πλαγιές και στα πυρπολημένα και καταματωμένα ακρόποδα του φοβερού βουνού της νέας μας λευτεριάς μανάδες, αδελφές, αρραβωνιαστικές, παιδιά, γυναίκες, βρέφη αυτών των ίδιων μας ηρώων, που παλέψανε, σφαχτήκαν, κρεμαστήκανε, εκαήκανε για να μας ελευθερώσουν, εσηκώνανε με τέλεια καρτερία και με πίστη αφάνταστη την όψη τους σ’ εμάς.

Και να σήμερα η επέτειος της Τιτανικής αυτής ημέρας που ξημέρωσε για να μας κράξει όλους εμάς που επιζούμε ολοτρόγυρα από το Τιτανικό εθνικό της Τρόπαιο, αλληλέγγυους και υπεύθυνους όχι μονάχα μπρος στη μνήμη των ηρώων και των μαρτύρων μας που χάθηκαν για μας, αλλά και μπρος στην ύπαρξη όλων όσων, αίμα από το αίμα τους και σάρκα από τη σάρκα τους και κόκκαλο από τα κόκκαλά τους, επιζήσανε απ΄ αυτούς , τις αδελφές τους, τις αρραβωνιαστικές τους, τις μανάδες τους αναπήρους τους, τους αρρώστους τους, τα οργανεμένα τους ανήλικα βλαστάρια! Και να σήμερα η επέτειος που θα δείξει άσφαλτα, αν η εθνική αλληλεγγύη έχει τ΄ ανάστημα που χρειάζεται για να υψωθεί στη γιγαντιαία πώχει αφίσει η μέρα τούτη πίσωθέ της ηθική και ιστορική κληρονομιά!

Όσο για μας που έχουμε πάρει απάνω μας την ηθική πρωτοβουλία να σκορπίσουμεν αυτό το κείμενο ως τις άκρες της Ελλάδας, ο σκοπός μας είναι σήμερα διπλός: Απ’ τ΄ ώνα μέρος να σαλπίσουμε ως τα πέρατα του Ελληνικού μας κόσμου την απέραντη του ευθύνη ν’ αγκαλιάσει όλα τα απορφανισμένα λείψανα από τις οικογένειες των καινούργιων μας ιστορικών ηρώων σε μια αμέριστη και θετική και οργανωμένη από μέρους του στοργή. Κι από το άλλο ν΄ αναγγείλουμε πλατύτατα στον ίδιο αυτό κόσμο, ότι έχοντας συνειδητοποιήσει ολόκληρη τη σημασία αυτής της ημερομηνίας, που ξεκινώντας απ΄ τις 28 του Οχτώβρη του 1940, αποκορυφώνει τον τετράχρονο αγώνα μας ενάντια στον καταχτητή με μια τεράστια κάθαρση και μ΄ ένα θρίαμβο ανάλογο προς τις διάμεσες θυσίες ολόκληρου του Ελληνικού Λαού.

Αποφασίσαμε να πραγματοποιήσουμε κατά το 1946 ένα Πανελλήνιο Πανηγυρισμό των κορυφαίων τούτων ημερομηνιών της ιστορίας μας, πανηγυρισμό, όπου φιλοδοξούμε να υψωθεί όχι απλά στο επίπεδο ενός κοινού εθνικού μνημοσύνου, αλλά ως τα εγκαίνια μιας νέας μας πνευματικής, και γενικά ιστορικής παράδοσης. Φιλοδοξούμε δηλαδή από τη συμβολικά Πανεθνική και Πανομαδική υπόμνηση της κολοσσιαίας σημασίας των παραπάνω ημερομηνιών, να κάμουμε ένα νέο και πάντοτε ενεργό ιστορικό θεσμό, κατά τον τρόπο που έκαμαν οι αρχαίοι, όταν επραγματοποίησαν στην Αθήνα το θεσμό των Προμηθεϊκών Δαδοφοριών, με σκοπό η φλόγα της Ελευθερίας και της ζωής να μεταδίδεται αδιάκοπα στους αιώνες, από άτομο σε άτομο και από γενεά σε γενεά!

Γι αυτό λοιπόν το λόγο και ακριβώς γι¨ αυτούς τους παραπάνω όπως τους προσδιορίσαμε σκοπούς, τη μέρα τούτη, 12 του Οχτώβρη, καταθέτουμε αυτό το κείμενο σα μια έκκληση απ΄ μια μεριά προς όλη την Ελλάδα, να ορθωθεί ομόψυχα στο μέγα ιστορικό της χρέος μπρος στο θάμα της καινούργιας της κοινωνικής και ιστορικής αλληλεγγύης – κι απ΄ την άλλη, σα μια εγγύηση προσωπική μας ότι θα δουλέψουμε ολόψυχα στο μεταξύ για να προσφέρουμε τον άλλο χρόνο το θεσμό που παραπάνω υποσχεθήκαμε, και πως την ώρα που θα χρειάζεται, θα προσκαλέσουμε σε τούτο το Έργο, όχι απλά σαν θεατές, αλλά και ως συνεργάτες – όπου πρέπει και όταν πρέπει- αντιπροσωπευτικά και ζωντανά στελέχη, απ΄ τον ίδιο που χρωμάτισε με το αίμα τους τη νέα μας Εθνική Εποποιία, ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΛΑΟ.»

Ο λαός δεν γιορτάζει

Αντί το 1946 να γιορταστεί η 12η και η 28η Οκτωβρίου ενιαία και όπως οραματιζόταν οι οχτώ με την προκήρυξή του, η επέτειος στιγματίζεται με καταγγελίες. Διαβάζουμε στον Τύπο της Αριστεράς: « Πριν από δυο χρόνια ο λαός της Αθήνας πανηγύριζε την απελευθέρωση μ΄ ένα παραλήρημα χαράς. Ένοιωθε πραγματικά πως λυτρωνόταν από τη σκλαβιά. Ο τρόμος διαλυόταν σαν κακός εφιάλτης . Μαζύ με τον κατακτητή είχε εξαφανιστεί και η φρίκη των τσολιάδων και των χαφιέδων και στη θέση τους παρήλαυνε μέσα σε ξέσπασμα ενθουσιασμού ο ΕΛΑΣ. Ήταν ένα απέραντο λαϊκό πανηγύρι η Αθήνα. Ο λαός γευόταν τη λευτεριά του που είχε κατακτήσει ο ίδιος που είχε γίνει αιμοδότης της….

Σήμερα όσοι ζήσαν εκείνα τα ξεφαντώματα της χαράς της περηφάνειας και της ελπίδας είδαν κατάπληκτοι το φετεινό γιορτασμό της μεγάλης επετείου. Βουβός ψυχραμένος αποτραβηγμένος ο λαός, ακούει σαν ξένος τις συμβατικές κανονιές και βλέπει τους επίσημους πανηγυρισμούς. Η Αθήνα δεν γιορτάζει. Γιατί ο τρόμος και πάλι πλανιέται…»

Ο «Ριζοσπάστης» γράφει καυστικά για την επέτειο απ΄ όπου απουσιάζει «ο αδάμαστος λαός». Δεν θάταν προτιμότερο τη σημαία του υπεστάλη (εννοεί τη γερμανική από την Ακρόπολη το 1944) ν΄ αντικαταστήσει και τυπικά, έστω και μετά δυο χρόνια η αγγλική; Μόνο έτσι η τελετή θα είναι μέσα στο πνεύμα της επετείου…»

Απόρριψη λόγω ΕΑΜ

Για μια πληρέστερη εικόνα σχετικά με τους πρώτους γιορτασμούς της απελευθέρωσης ας προστεθεί ακόμη ότι :

– O πρώτος επίσημος γιορτασμός για την απελευθέρωση της Αθήνας πραγματοποιήθηκε στις 15 Οκτωβρίου 1944. Στη δοξολογία, μάλιστα , που έγινε στη Μητρόπολη τα κείμενα της λειτουργίας είχαν συντεθεί από τον αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό ειδικά για την περίσταση. Η πραγματική, όμως, γιορτή έγινε στην πλατεία Συντάγματος . Ήταν «η μεγαλυτέρα συγκένντρωσις αφ΄ ότου ενθυμούντο οι Αθηναίοι». Μέσα σε κλίμα γενικής ανάτασης και με τις συνεχείς επευφημίες μίλησαν στους συγκεντρωμένους τα μέλη της τριμερούς Κυβερνητικής Επιτροπής (Μανουηλίδης, Ζεύγος και Τσάτσος). Η επέτειο βάφτηκε με αίμα καθώς στην Ομόνοια ταγματασφαλίτες άνοιξαν πυρ εναντίον διαδηλωτών .

– Το Σεπτέμβριο και τις αρχές Οκτωβρίου του 1945 στο δημοτικό συμβούλιο Αθήνας συζητείται η καθιέρωση της μέρας για το γιορτασμό της απελευθέρωσης. Η πρόταση να καθιερωθεί η 12η Οκτωβρίου γιατί «είναι η ημέρα καθ΄ ην πράγματι ησθάνθημεν την ελευθερίαν και εξήλθομεν εις τους δρόμους αλληλοασπαζόμενοι » δεν γίνεται δεκτή από την πλειοψηφία και το πρώτο μετακατοχικό δήμαρχο Αρ. Σκληρό . Η ημερομηνία παρέπεμπε ευθέως στην ΕΑΜοκρατούμενη Αθήνα Προτιμήθηκε να οριστεί η 18η Οκτωβρίου επειδή την ημέρα αυτή «έφθασεν εις τας Αθήνας η Ελληνική Κυβέρνησις» υπό τον Γ. Παπανδρέου

– Η δεύτερη επίσημη τελετή για την απελευθέρωση της Αθήνας θα γίνει στις 18 Οκτωβρίου 1945, με πρωτοβουλία της δημοτικής αρχής. Τότε καθιερώνεται και η έπαρση της σημαίας στην Ακρόπολη. Για τις 12 Οκτωβρίου είχε προγραμματιστεί από του βασιλόφρονες συλλαλητήριο στο Σύνταγμα, μ΄ αίτημα την επιστροφή του βασιλιά. Αλλά μετά από το ξεσήκωμα όλων των δημοκρατικών οργανώσεων και φορέων η υπό παραίτηση κυβέρνηση Βούλγαρη αναγκάστηκε να το απαγορεύσει. Έτσι στην πλατεία συγκεντρώθηκαν μόνο μερικές εκατοντάδες βασιλόφρονες , που γρήγορα διαλύθηκαν

Η γαλανόλευκη οδεύει προς έπαρση στην Ακρόπολη στις 18 Οκτωβρίου 1944

Ο Σικελιανός “στεφανώνει ” τον Παλαμά. Με την απελευθέρωση της Αθήνας θ΄ απαγγείλει ξανά το εμβατήριο “Ηχήστε σάλπιγγες…”

Ο Καζαντζάκης στα Χανιά το 1945, όταν κατέγραφε τις καταστροφές που άφησαν πίσω τους οι κατακτητές

Ο Ρώτας στα βουνά της Ελεύθερης Ελλάδας

Ο Φωτιάδης (τρίτος από αριστερά) εξόριστος στη Μακρόνησο μετά την απελευθέρωση ανάμεσα στον Λουντέμη και τον Κατράκη

Ο Βάρβογλης μαζί με τον Βάρναλη και τον Ρίτσο

Πρώτη σελίδα του σπουδαίου περιοδικού “Ελεύεθερα Γράμματα”

Στο Σύνταγμα τη μέρα που εγκαταστάθηκε η κυβέρνηση Εθνικής Ενότητος” (18 Οκτωβρίου 1944) και εκφώνησε τον περίφημο λόγο της απελευθέρωσης ο πρωθυπουργός Γ. Παπανδρέου