Fractal

Ανίερα παντρέματα

Γράφει η Ασημίνα Ξηρογιάννη //

 

haiku-vlavianosΧάρης Βλαβιανός «Η ιστορία της δυτικής φιλοσοφίας σε 100 χαϊκού», εκδ. Πατάκη, 2011

 

Αγαπώντας από τη μία το είδος του χαϊκού και από την άλλη τη φιλοσοφία, ο  Χάρης Βλαβιανός τα παντρεύει στο μικρό καλαίσθητο και κομψό βιβλίο «Η ιστορία της δυτικής φιλοσοφίας σε 100 χαϊκού (Από τους Προσωκρατικούς έως τον Ντερριντά» (Πατάκης 2011). Μέσα σε αυτό συμπυκνώνει την σκέψη τους χρησιμοποιώντας την αυστηρή φόρμα των 17 συλλαβών (πέντε στον πρώτο στίχο, εφτά στον δεύτερο και άλλες πέντε στον τρίτο και τελευταίο). Συναντάμε 42 φιλοσόφους του 20ου αιώνα (υπερισχύουν οι αγγλοσάξονες φιλόσοφοι (16) για ευνόητους λόγους, γερμανόφωνους έχει 13,12 γάλλους και έναν ιταλό). Η αρχαιότητα εκπροσωπείται με 23 φιλοσόφους, ο Μεσαίωνας με 8, η Αναγέννηση με 3, ο 17ος αιώνας με 6, ο 18ος αιώνας με 10, ο 19ος αιώνας με 8. Τους κατατάσσει με αυστηρή χρονολογική σειρά γέννησης για να επιβεβαιώσει στον τίτλο προφανώς τη λέξη ”ιστορία”. Όμως η συνύπαρξη στον τίτλο και μόνο των λέξεων ”ιστορία”, “φιλοσοφία”, ”χαϊκού” βάζει σε υποψίες, αλλά και ερεθίζει τον αναγνώστη. Συνομιλεί με τους φιλοσόφους διατυπώνοντας τα χαϊκού με ποικίλους τρόπους, άλλοτε ειρωνευόμενος, άλλοτε κλείνοντάς τους το μάτι, άλλοτε αυτοσχεδιάζοντας με αφορμή μια φιλοσοφική πηγή ή ένα ρεύμα. Μερικές φορές βάζει τα χαϊκού στο στόμα των φιλοσόφων, δηλαδή σαν να είναι εκείνοι που τα απευθύνουν στους αναγνώστες και είναι σαν να μονολογούν: π.χ:

 ΣΩΚΡΑΤΗΣ ( 470π.χ.-399 π.χ.) / Eιμ’ ο πιο σοφός,/και ούτε μια αράδα/δεν έχω γράψει.

 ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΣ (460π.χ-370π.χ.)/ Καλό ά τ ο μο / κι ο Πλάτων! Το έργο μου/θέλει να κάψει.


Μερικές φορές τους τα απευθύνει ο ίδιος με τον ιδιαίτερο και παιγνιώδη τρόπο του.

«Δεν ήσουν εσύ / που πάλι στο ποτάμι / βούτηξε. Άλλος» (σ. 19). Ή με τον Κίρκεγκωρ: «Είτε κρεμαστείς / είτε όχι, οικτρά θα / το μετανιώσεις» (σ. 70)
Υπάρχει και η εξής εκδοχή: να τα παραθέτει σαν σκέψεις-σημειώσεις:

 

ΠΛΑΤΩΝ (427πχ-347πχ) / [Πολιτεία]
Όλα τα κομφόρ/το σπήλαιο! Έχει και/τηλεόραση!

Τόμας (1588-1679), [Λεβιάθαν]. Χομπς: «Κίνηση άκρων / η ζωή. Η σύγκρουση / αναπόφευκτη» (σελ.51)

Κάτω από το όνομα του φιλοσόφου υπάρχει το όνομα του έργου στο οποίο αναφέρεται το χαϊκού και αν δεν υπάρχει ελληνική μετάφραση αναφέρεται στα αγγλικά. Στην περίπτωση των προσωκρατικών αναφέρεται το απόσπασμα που έχει διασωθεί.

EΠΙΚΟΥΡΟΣ (341π.χ-270π.χ) [Ηθική] Σεξ; No thanks!; Όχι/στην κρεβατομουρμούρα./Αποχή λοιπόν!

ΣΕΝΕΚΑΣ (4.π.χ.-65μ.χ) [De brevitate vitae] ’Eβαλε φωτιά/στη Ρώμη ο παράφρων./ Ώρα να φεύγω!

Ο Βλαβιανός γράφει στην εισαγωγή του βιβλίου ότι περιορίστηκε στο έργο των φιλοσόφων και των στοχαστών που έχει διαβάσει. Και η λέξη ”στοχαστής” είναι κλειδί, αφού είναι γεγονός ότι αναφέρεται και στο έργο κάποιων που δεν συγκαταλέγονται στους φιλοσόφους με την  κλασική έννοια του όρου. Συμπεριλαμβάνονται και ορισμένοι συγγραφείς, των οποίων το έργο έχει ,θα λέγαμε, μια φιλοσοφική χροιά ή αποπνέει έναν αέρα φιλοσοφημένης σκέψης ,ή διαθέτει μια διανοητικότητα. Ενδεικτικά αναφέρουμε Μακιαβέλλι, τον Μονταίνι, τον Πασκάλ, τον Βολταίρο, τον Λακάν, τον Βέμπερ, τον Καμύ, την ντε Μπωβουάρ, τον Λεβί-Στρως, ακόμα και τον γλωσσολόγο Τσόμσκυ…

 

32 ΝICCOLO MACHIAVELLI (1469-1527) [O ηγεμόνας] Είσ’ αδύναμος;/ Θα σ’ εξοντώσουν. Να σε/φοβούνται πρέπει.

37. LAISE PASCAL (1623-1662)/ [Σκέψεις ] /Βάζεις στοίχημα;/Aν χάσεις, στην Κόλαση/ μόνος θα βράσεις/ με την υποσημείωση: Aναφορά στο περίφημο ”στοίχημα” του Πασκάλ. Ο πιστός δεν έχει να χάσει αν αποδειχθεί ότι δεν υπάρχει θεός, ο άπιστος όμως θα καταλήξει στο πυρ το εξώτερον.

 

79. SIMONE DE BEAUVOIR (1908-1986) [To δεύτερο φύλο/ Δεν γεννήθηκες/για το μπουντουάρ. Ούτε/ είσαι θηλυκό./

 

92. NOAM CHOMSKY(1928-) [Structures, Language and Mind ] Όλες οι γλώσσες/ έχουν μια γραμματική./Ρώτα τα παιδιά./

 

Χάρης Βλαβιανός

Χάρης Βλαβιανός

 

Ακόμα απουσιάζουν κάποιοι φιλόσοφοι με των οποίων την σκέψη ”δεν είναι αρκετά εξοικειωμένος’‘, αν και είναι σημαντικοί (π.χ. Λεβινάς, Ρικέρ κ.α), καθώς και κάποιοι που ”δεν επηρέασαν κατά τα φαινόμενα στην εξέλιξη της φιλοσοφίας στο βαθμό που το έπραξαν”, όπως λέει χαρακτηριστικά. Οπότε παρατηρεί εύκολα κανείς ότι λείπουν από το βιβλίο οι έλληνες Αξελός και Καστοριάδης που έχουν γράψει τη δική τους ιστορία.

Να σημειώσουμε εδώ ότι συμβαίνει τα χαϊκού που εμπεριέχονται στο βιβλίο να είναι 102 και όχι 100. Ειδικότερα  υπάρχει ένα χαϊκού στην αφιέρωση που κάνει ο ποιητής στην γυναίκα του στις πρώτες σελίδες (Άσε το νάζι./ Ο Herr Χάιντεγκερ ήταν/ εν τέλει ναζί;) καθώς και ένα στο τέλος της σύντομης Εισαγωγής, στη σελίδα 15: «Φιλοσοφία / σε μορφή χαϊκού; Είναι / ποτέ δυνατόν;»

Προφανώς πηγή έμπνευσής του είναι η χρόνια σχέση ποίησης και φιλοσοφίας που εντοπίζεται ήδη από την αρχαία Ελλάδα και ταξιδεύει ανά τους αιώνες. Οι αρχαίοι ποιητές μας, διαχρονικοί ως τις μέρες μας, βάζουν στο στόμα των ηρώων τους ”φιλοσοφημένα” λόγια, τους παρουσιάζουν πάντα έτοιμους να εκθέσουν τον αξιακό τους κόσμο, την κοσμοθεωρία τους. Η συμπόρευση λογοτεχνίας και φιλοσοφίας εντοπίζεται και στον πνευματικό πολιτισμό των Ρωμαίων και αργότερα στον διαφωτισμό, για να οδηγηθούμε αργότερα στον Νίτσε που είναι γνωστός ως ποιητής-στοχαστής και για να μην ξεχάσουμε τον Φρόυντ που έχει λάβει το λογοτεχνικό βραβείο Γκαίτε (το 1930), επειδή ήταν παθιασμένος αναγνώστης λογοτεχνίας και ο ίδιος εξαίρετος χειριστής της γλώσσας για την πετυχημένη και ακριβή έκφραση των ιδεών του. Αλλά και οι μοντέρνοι ποιητές (όπως οι Έλιοτ, ο Πεσσόα, Στήβενς) και όχι μόνο οι μοντέρνοι (ας σκεφτούμε και τον Μπλέηκ) που ο ίδιος με τόση αφοσίωση και ζήλο έχει μεταφράσει-μια ιδιαίτερη πνευματική κατάθεση για τούτο τον τόπο-αγαπούν τον στοχασμό και καταθέτουν μια ποίηση που φορά ένδυμα φιλοσοφικό και που είναι αγκιστρωμένη στις Ιδέες και τη γοητεία της διανόησης. Από κει η αφόρμηση, αλλά απαιτητικό και τολμηρό το εγχείρημα. Όσοι επιχειρήσουν να ασκήσουν κριτική, θεωρούμε ότι οφείλουν να εξετάσουν κατά πόσο μια φιλοσοφική θεωρία ή ιδέα αποκτά ποιητικότητα, με ποιου είδους αναδόμηση έχει γίνει ανοίκεια ώστε να μας ξαφνιάζει ή πόση ελαστικότητα έχει αποκτήσει φορώντας τα ρούχα της ποίησης.

Έχει ενδιαφέρον εδώ, αλλά και γενικότερα, να δούμε το λοξό βλέμμα, ακριβώς αυτό με το οποίο έχει κοιτάξει ο ποιητής και το είδος του Σονέτου, και  την παραδοσιακή ποίηση στο σύνολό της. Γιατί δημιουργεί μόνο κατ’ όνομα Σονέτα; Γιατί γράφει πεζολογικά κυρίως και όταν καμιά φορά ριμάρει είναι για να (αυτο)σαρκαστεί ή να καυτηριάσει; Γιατί το «Αίμα Νερό» το αποκαλεί μυθιστόρημα ενώ δεν διαθέτει τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του μυθιστορήματος με την τρέχουσα έννοια; Για τους ίδιους λόγους που και εδώ βάζει τα φιλοσοφικά ρεύματα και τους εκπροσώπους του σε φόρμα. Του αρέσει το παίγνιο, ο “άλλος” δρόμος, του αρέσει να επεμβαίνει, ξεβολεύοντας, του αρέσει να χτίζει τη δική του ποιητική αλήθεια χωρίς φόβο και πάντα με πάθος. Ξέρει ότι “όλα είναι ίδια, μόνο αλλάζει η γωνία που θα τα δεις”. Έτσι ερμηνεύεται άλλωστε και η λογοτεχνική παρουσίαση του Χίτλερ στο βιβλίο του «Το κρυφό ημερολόγιο του Χίτλερ» (Φυλακές Λάντσμπεργκ, Νοέμβριος 1923-Δεκέμβριος 1924) (Πατάκης 2016). Το βιβλίο βασίζεται σε αληθινές πηγές, έχει ιστορικές ρίζες, αλλά είναι λογοτεχνία και πρέπει να πωλείται ως λογοτεχνία. Έχει, σε αυτό το μυθοπλαστικό, όπως ο ίδιος το αποκαλεί ντοκουμέντο, μετατρέψει τον φασίστα ηγέτη, το ιστορικό αυτό πρόσωπο, σε λογοτεχνικό ήρωα, με σάρκα και οστά, που εξομολογείται και ξεδιπλώνει τον χαρακτήρα και την προσωπικότητά του. Ο παραλληλισμός γίνεται για να υπογραμμιστεί ότι είναι πάγια τακτική αυτή η συνεχής ανατροπή. Αναλόγως και τα χαϊκού: μπορεί να αγγίζουν και τους εραστές της φιλοσοφίας, αλλά και τους εραστές της ποίησης, (και αυτό είναι ένας από τους λόγους που η σύλληψη αυτή είναι πρωτότυπη). Όμως θα ήταν σωστό να βρίσκονται στα ράφια των βιβλιοπωλείων ως ποίηση και όχι ως φιλοσοφία. Άλλωστε, για αυτόν τον λόγο βάζει περιορισμένες σημειώσεις με βιογραφικά ή άλλα στοιχεία και για λίγα μόνο ποιήματα, ακριβώς για να αφήσει τον αναγνώστη συγκεντρωμένο να απολαύσει το απολαυστικό ποιητικό αποτέλεσμα. Σε καμία περίπτωση δεν έχει ως στόχο να τον μάθει φιλοσοφία. Είναι πιθανόν ωστόσο, να κινήσει τόσο έντονα το ενδιαφέρον σε κάποιους αναγνώστες, ώστε να θελήσουν να ψάξουν σχετικά με κάποιον φιλόσοφο και το έργο του. ‘Η ακόμα να παρακινήσει κάποιους διανοητές να στραφούν προς την ποίηση και να εξερευνήσουν τα μονοπάτια της.

 

Δεν υπάρχουν στεγανά στα είδη γραφής και λογοτεχνίας στη συνείδηση του Βλαβιανού. Ο ίδιος είναι μια πολυσχιδής προσωπικότητα. Οτιδήποτε μονολιθικό δεν του ταιριάζει.

Λατρεύει τον πειραματισμό. Αποστρέφεται το καλούπωμα της σκέψης. Eίναι ένας τρόπος αυτός για να διασκεδάζει την πλήξη του; Είναι ακριβώς αυτά τα ανίερα παντρέματα που τον βοηθούν στην ανανέωση της γλώσσας και του ύφους στους δρόμους που ο ίδιος χάραξε, αυτούς μιας ”ιδιωτικής” λογοτεχνίας, αλλά που έχει βρει εδώ και χρόνια το φανατικό κοινό της;  Όλα μαζί. Όλα ισχύουν. Το σίγουρο είναι πως με τον δικό του τοv ακανόνιστο και ”ανίερο” τρόπο προτείνει μια γλώσσα μέσω της οποίας εντυπώνει και επιβάλλει μια ισχυρή εντύπωση, μια έντονη αίσθηση για τα πράγματα. Η λέξη ”ανίερος” σε εισαγωγικά, ακριβώς γιατί μετά από τόσα χρόνια στην ελληνική λογοτεχνική σκηνή έχει πετύχει να νομιμοποιήσει τα ”παράνομα” και να κάνει δόκιμα τα αδόκιμα, να είναι αναγνωρίσιμος από τους αναγνώστες, ώστε -για να αντιστρέψω δικούς του στίχους από τα σονέτα της συμφοράς-στην γνωστή ερώτηση ”Ποιός;” να είναι μία η απάντηση: “O Bλαβιανός”.

 

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Back to Top