Ο έκτος εγγονός του χρόνου, ο πρώτος γιος του καλοκαιριού!

της Ελένης Μπετεινάκη // *

Ένας αραβικός μύθος θέλει το στάρι να ήταν κάποτε το δέντρο της γνώσης και στον Παράδεισο να είναι  το πιο μεγάλο και το πιο όμορφο απ΄ όλα. Μα μετά από την «αμαρτία» του Αδάμ, μίκρυνε και ίσα ίσα που καταφέρε να ανέβει λίγο πιο πάνω από την επιφάνεια της γης. Έτσι το γνωρίσαμε εμείς και λένε πως ο Ιούνης είναι ο μήνας που το τιμά, που το σέβεται και δίνει την δυνατότητα στους ανθρώπους να μαζέψουν την πρώτη και βασική ύλη για την παρασκευή του πιο συνηθισμένου, απαραίτητου και αναντικατάστατου φαγητού, του ψωμιού.

Ιούνιος … ο έκτος εγγονός του χρόνου, ο πρώτος γιος του καλοκαιριού, ο μήνας της προσδοκίας για το πρώτο ψωμί, ο Θεριστής της Ελλάδας, ο Κερασινός του Πόντου,ο Φανιστής της Χίου, ο Λαμπατάρης της Κέρκυρας, ο Λαμπροφόρος της Κύπρου,ο Λιοτροπιός της Κύθνου,ο Αλιτροπιός της Λέσβου, ο Αλυθτσάτσης της Καλύμνου, ο Ρινιαστής της Πάρου, ο Ορνιαστής της  Άνδρου, ο Κερασάρης των Γρεβενών, ο  Αϊγιαννίτης της Κρήτης και ο Απορνιαστής των γεωργών

Το όνομά του προέρχεται από την λατινική ονομασία της θεάς Ήρας (Juno) προστάτιδα του οίκου και του γάμου  που γιορταζόταν την πρώτη μέρα αυτού του μήνα και όλος ο μήνας ήταν αφιερωμένος σ΄ αυτήν.

Αν ξεκινήσουμε με το καλαντάρι του Ιούνη με την πρωτομηνιά, τη γιορτή του  Αγίου Πνεύματος. Ημέρα επίσημα αφιερωμένη στους φωτογράφους και τους ηλεκτρολόγους και συνήθως γιορταζόταν  με μεγάλα πανηγύρια πάνω σε βουνοκορφές .Πίστευαν οι άνθρωποι τις παλαιότερες εποχές,   πως  ήταν καλύτερα να μένει κάποιος ξάγρυπνος το  βράδυ  μιας και στο ταξίδι τους οι ψυχές στον κάτω κόσμο ίσως έπαιρναν μαζί τους μέσα στον ύπνο και το δικό τους πνεύμα να επισκεφτεί τον Άδη. Κανένας δεν πρέπει να ανέβει σε δέντρο τούτη την μέρα, ούτε λούζεται στη θάλασσα  γιατί η « κακή  ώρα » μπορεί να εμφανιστεί.
Είναι η γιορτή που συμπληρώνει το μεγάλο τριήμερο  που ξεκίνησε με το ΨυχοΣάββατο, και την Κυριακή της Πεντηκοστής που έχει σαν έθιμο παμπάλαιο με ρίζες στην αρχαία λατρεία των νεκρών να γονατίζουν στις εκκλησιές οι χριστιανοί και την ονομάζουν και Κυριακή της Γονοκλησάς. Οι ψυχές  έχουν ξεκινήσει από την προηγούμενη μέρα το κατευόδιο τους στον  Κάτω Κόσμο και ένα παλιό έθιμο στην Κρήτη  θέλει όλες οι χαροκαμένες γυναίκες, οι μάνες  ειδικά,  να αφήνουν στην πόρτα τους ένα ποτήρι νερό να μην διψά η ψυχή σαν περάσει από εκεί, στο μακρινό της ταξίδι στον Κάτω Κόσμο. Έθιμο που θυμίζει τα αρχαία  χρόνια, τα Ρουσάλια, την παλιά γιορτή της βυζαντινής περιόδου που θέλει τους τάφους όλους στολισμένους με λουλούδια και τις ψυχές να ακολουθούν τον ήλιο. Άλλα έθιμα της μέρας είναι ακόμη  τα κόλλυβα, τα κεριά που ανάβουν στην εκκλησία καρφωμένα πολλές φορές στο πάτωμα για να βρουν και πάλι οι ψυχές το δρόμο του γυρισμού, να μην σκοντάφτουν αλλά και τα κεράσματα και το γονάτισμα  πάνω σε λευκά μαντήλια ή φύλλα καρυδιάς που συμβόλιζαν τον μαύρο κόσμο του Άδη μιας και το χρώμα των χεριών αν τα ακουμπήσουν και τα τρίψουν γίνεται μαύρο και δύσκολα φεύγει…

Συνεχίζοντας μια μικρή στάση  στις 8 Ιουνίου με τη γιορτή του Αγίου Θεοδώρου του Στρατηλάτη που γιορτάζεται με μεγαλοπρέπεια στην Δυτική Κρήτη και στις 12 του μήνα , άλλη μια γιορτή διαδεδομένη στην Κρήτη από τα παλαιότερα χρόνια  της ενετοκρατίας και της Τουρκοκρατίας ακόμη, του Αγίου Ονούφριου. Άγιος των ασκητών με λατρεία και ναό που σώζεται ακόμα και σήμερα στην κεντρική αγορά του Ηρακλείου. Στην ύπαιθρο ωστόσο όπου γιορτάζονταν, πρόσφεραν γάλα και τυρί σε όλους τους προσκυνητές για χάρη του Αγίου.

Στις 21 Ιουνίου μπαίνει επίσημα το καλοκαίρι. Είναι το  θερινό λιοτρόπι  που συμβαίνει να έχει τη μεγαλύτερη μέρα του χρόνου, μέρα που πίστευαν πως επίσης ανοίγουν τα ουράνια. Οι «Πύλες » του Ομήρου, τα «Στόμια» του Πλάτωνα είναι τα ανοίγματα που ανεβοκατεβαίνουν στον άλλο κόσμο οι ψυχές κι όσες δεν έφυγαν την ημέρα της Πεντηκοστής προλαβαίνουν τούτη την ήμερα να κάνουν το μεγάλο τους ταξίδι. Η  21η Ιουνίου είναι αρχή του θερινού ηλιοστάσιου και η 21η Δεκεμβρίου αρχή του χειμερινού. Η μεγαλύτερη μέρα και η μεγαλύτερη νύχτα, αντίστοιχα. Οι δύο μέρες που « κρίνεται» το φως του Ήλιου και γιορτάζεται με Φωτιά, με « φωτάκια » μικρά την μέρα του Δεκέμβρη, εκείνα των Χριστουγέννων που φωτίζουν τη νύχτα και το δρόμο του Ήλιου και με αποκορύφωμα τις  πελώριες φωτιές ή λαμπαδηδρομίες την ημέρα των Φώτων  και αντίστοιχα το καλοκαίρι με τις φωτιές του Κλήδονα, του Αι Γιαννιού . Τις μέρες επίσης των ηλιοστασίων κυριαρχούν τα μαντέματα και η τύχη. Την Πρωτοχρονιά με το φλουρί της βασιλόπιτας ή την χαρτοπαιξία  τότε που η μέρα αρχίζει να μεγαλώνει, ενώ τον Ιούνιο που αρχίζει να μικραίνει, στο χάσιμο της, τα κορίτσια αναζητούν την τύχη στα μαντέματα του κλήδονα και στα σημάδια της στάχτης της φωτιάς του Αι Γιάννη.

Στα πιο παλιά χρόνια, στις 20 του Ιούνη  διανυχτέρευαν  όλη την νύχτα οι άνθρωποι, σε ομάδες τρώγοντας, πίνοντας και χορεύοντας και μόλις χάραζε σε πολλά μέρη της Ελλάδας  έβαζαν μια  μαγείρισσα μέσα στο καζάνι, περνούσαν ξύλα από τα χέρια του καζανιού και το σήκωναν τέσσερις  άνδρες. Κατέβαιναν όλοι μαζί με αυτήν την σύνθεση στην εξοχή . Εκεί περίμεναν να βγει ό ήλιος να δουν πως γυρνά εκείνη την μέρα, σαν τον τροχό της τύχης ή αλλιώτικα, και πάλι με χορό γύριζαν πίσω και πήγαιναν στην εκκλησιά .

Την ημέρα αυτήν δεν άρχιζαν καμία δουλειά, δεν έκοβαν ρούχα, δεν φύτευαν, δεν άρχιζαν σπορά δεν έκαναν γάμο.  Το ίδιο γινόταν την ημέρα του Αϊ Γιαννιού στις 24 Ιούνη, με αποκορύφωμα τις φωτιές που άναβαν στους δρόμους  ή μπροστά από κάθε σπίτι με καλαμιές ή παλιά κοφίνια ή τρεις φωτιές τις οποίες πηδούσαν τρεις φορές και έκαιγαν  το στεφάνι της Πρωτομαγιάς που η στάχτη της μεταχειριζόταν σε αποτρεπτικούς και μαντευτικούς σκοπούς. Μέρα του αμίλητου νερού, της τύχης και των μαντεμάτων.

Και ενώ η « γιορτή » του θερισμού έχει αρχίσει και συνεχίζεται ένα μικρό διάλλειμα γίνεται στο τέλος του μήνα, στις 29,με την γιορτή των δυο αποστόλων Πέτρου και Παύλου, γιορτή πολύ διαδεδομένη στα νότια βουνά και  παράλια της Κρήτης και άρρηκτα δεμένη με τον ασκητισμό.

Ο Θερισμός…

Ο Θερισμός ήταν μια μεγάλη και ξεχωριστή « γιορτή». Γεμάτη  έθιμα, παιχνίδια και γελάσματα που γίνονταν γιατί τούτη η δουλειά ήταν η πιο σκληρή κι έπρεπε ο εργάτης μα κι ο « αφέντης» να νοιώθουν τούτες τις μέρες δυνατοί και γεμάτοι ενέργεια. Έθιμα που δεν υπάρχουν πια και αξίζει ίσως να θυμηθούμε, σαν  εκείνο  το περίφημο «παιχνίδι  του λαγού» για μεγαλύτερη διάθεση για την σκληρή αυτή δουλειά, που παιζόταν από επαγγελματίες θεριστές, μεγαλοσώμους άνδρες που χωρίζονταν σε «βαρείς» με γρηγοράδα στις κινήσεις και αποδοτικότητα και σε «ελαφρείς» άνδρες μετρίου αναστήματος και ευκίνητους. Δύο  θεριστές  εξυπηρετούνται από τέσσερις γυναίκες που δεματιάζουν. Στο ρόλο του λαγού, ο ελαφρύς θεριστής χρησιμοποιούσε το δρεπάνι του για δόντια και ο βαρύς στο ρόλο του κυνηγού, το δρεπάνι του για ντουφέκι. Και οι δύο έπρεπε να πατούν στον όργο τους. Ο λαγός με πολύ γρήγορες κινήσεις άνοιγε με το δρεπάνι του ένα ελικοειδή δρόμο, ενώ το σώμα του το έκρυβαν τα αθέριστα στάχυα που άφηνε κατά διαστήματα με τέχνη περισσή. Έτσι αλλού πλάταινε τον δρόμο του και αλλού απότομα τον στένευε, αλλάζοντας κατεύθυνση, προσπαθώντας να κάνει τον κυνηγό να χάσει τα ίχνη του… Ο κυνηγός με μεγάλες δρασκελιές  και ανάλογες δρεπανιές  και προσπαθώντας να μην κάνει θόρυβο, προχωρούσε, πάντοτε όμως κοιτάζοντας κλεφτά προς το μέρος του λαγού. Ο λαγός έβοσκε κόβοντας με τα γρήγορα δόντια του το σιτάρι, φτιάχνοντας μεγάλη πλατεία. Ο κυνηγός, αφού ευθυγράμμιζε τον δρόμο του, άρχιζε να προχωρεί  προς  την πλατεία του λαγού κι όταν έφθανε σε απόσταση βολής, ύψωνε το όπλο του, το έβλεπε  ο λαγός, έκανε τρομαγμένος να πηδήσει… και τα βόλια ( στάχυα ) χτυπούσαν τον λαγό, που έπεφτε κάτω. Ο κυνηγός πλησίαζε και βεβαιωνόταν. Το παιχνίδι τελείωνε, και μαζί κυνηγός και « αναστημένος » λαγός θέριζαν όσο σιτάρι είχαν ανακατέψει με τις  κινήσεις τους.

Ο Ιούνιος παραμένει στην μνήμη μας ο μήνας του θερισμού, του σταριού, του αμίλητου νερού, των μεγάλων φωτιών του Αι Γιάννη. Είναι ο μήνας  που κλείνουν τα σχολεία και αρχίζουν οι καλοκαιρινές διακοπές. Ο μήνας που ωριμάζουν τα φρούτα και οι νύχτες γεμίζουν καθαρό ουρανό γεμάτο  αστέρια και  που έχουν χίλιες δυο ιστορίες να διηγηθούν και φεγγάρια που καθρεφτίζονται σε ήρεμες θάλασσες  κι ακρογιαλιές.

«…Είχε κιτρινίσει ο κάμπος ολόκληρος κι έτσι όπως φυσούσε ένα μικρό βοριαδάκι έγερνε τις κορφές από τα στάχυα στη  μια μεριά και έμοιαζε σαν ένα χρυσοκέντητο χαλί πυκνά υφασμένο με την πιο ακριβή, την πιο πολύτιμη κλωστή,  φτιαγμένη από τον ήλιο, τον ίδιο, και από τον κόπο και των ιδρώτα πολλών ανθρώπων, τις αγωνίες και τις επιθυμίες τους. Η Ονειρούσα  ήταν η νεράιδα εκείνου του κάμπου κι έβγαινε κάθε πρωί και κοίταζε και καμάρωνε τα παιδιά της, όλα τα φυτά και τα λουλούδια, τα δέντρα και τα σπαρτά που είχαν θεριέψει και περίμεναν από στιγμή σε στιγμή να ΄ρθει κάποιος να τα μαζέψει, γιατί ο καρπός τους είχε πια μεστώσει και δεν άντεχαν άλλο… Κείνο το πρωινό  ένα αγόρι κατάξανθο με μεγάλο ψάθινο καπέλο, με παντελόνια κοντά, λίγο πιο πάνω από τα γόνατα και πουκάμισο στα χρώματα της γης και του γαλάζιου ουρανού εμφανίστηκε κι άρχισε να τρέχει, ανέμελο, μέσα στον κάμπο. Έπεφτε με φόρα πάνω στα φυτά, έκανε τούμπες, γελούσε δυνατά και σήκωνε τα χέρια του ψηλά φωνάζοντας με όση δύναμη είχε η παιδιάστική φωνή του …

« Ήρθα, ήρθα… αχ πόσο μου λείψατε …» και τα λόγια του τα έπαιρνε ο άνεμος και τα ταξίδευε σ΄όλον  τον κόσμο κι  όλοι τον καλωσόριζαν, καθένας με το δικό του τρόπο και τις μπόρεσες… Η Ονειρούσα είδε τον Ιούνιο κι ένα χαμόγελο πλατύ στόλισε όλο της το πρόσωπο. Όλα θα έπαιρναν το δρόμο τους, δεν είχε κανέναν λόγο πια,  να ανησυχεί …Ο Ιούνιος είχε κάνει πάλι την εμφάνισή του και μόλις μεγάλωνε λίγο ακόμα, ίσα ίσα να γίνει 21 ημερών …όλοι θα κατέβαιναν στον κάμπο και η μεγάλη γιορτή του θερισμού θα ξεκινούσε… όπως γίνεται κάθε φορά, κάθε χρόνο …τούτες τις μέρες !…» *

ΠΗΓΕΣ:

• Σύμμεικτα αγροτικά έθιμα, Μόδεστου Σαμαρά, 1953
• Η Οδύσσεια των ημερολογίων, Στράτος Θεοδοσίου – Μάνος Δανέζης, εκδ. Δίαυλος, 1995
• Ελληνικαί  εορταί και έθιμα της λαϊκής λατρείας, Γ.Α. Μέγα, Αθήνα 1963
• Μουσείο Μπενάκη, Παραδοσιακές καλλιέργειες, Αθήνα 1978
• *Λόγια του αέρα, Ελένη Μπετεινάκη, Συλλογή διηγημάτων
• Τα καλοκαιρινά, Δημ. Σ, Λουκάτος,εκδ. Φιλιππότη
• Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη, Νίκος Ψιλάκης, εκδ. Καρμάνωρ
• Εφημερίδα Καθημερινή

* Η Ελένη Μπετεινάκη είναι νηπιαγωγός (http://zhtunteanagnostes.blogspot.gr/)