Λέξεις δημόσιες και λέξεις ιδιωτικές: Ημερολόγια διάσημων συγγραφέων

Γράφει η Δήμητρα Διδαγγέλου //

«Γράφουμε για να γευτούμε τη ζωή δύο φορές, την ίδια τη στιγμή κι εκ των υστέρων»

Αναΐς Νιν

«Μην ενοχλείτε, γράφω στο ημερολόγιό μου»: φράση που για κάποιους ανήκει στο ρομαντισμό του εφηβικού κόσμου, για άλλους όμως στα εργαλεία επιβίωσης στον καθόλου ρομαντικό ενήλικο κόσμο.

Σύμφωνα με τους ειδικούς, το γράψιμο στο ημερολόγιό μας μπορεί να λειτουργήσει από διασκεδαστικά έως λυτρωτικά και θεραπευτικά. Μπορεί να βοηθήσει να ξεκαθαρίσουμε τις σκέψεις και τα συναισθήματά μας, να επεξεργαστούμε τις εμπειρίες της ζωής και να τις κατανοήσουμε. Μπορεί ν’ αυξήσει τη δημιουργικότητά μας, την αυτοπεποίθησή μας και την αίσθηση ελέγχου στην καθημερινότητά μας. Ο Δρ. Τζέιμς Πενμπέικερ, πρωτοπόρος ερευνητής σ’ αυτό τον τομέα,  έχει βρει ότι όσοι γράφουν στο ημερολόγιό τους έχουν πιο δυνατό ανοσοποιητικό σύστημα, μπορούν να ξεπεράσουν ευκολότερα τα τραύματα του παρελθόντος, να μειώσουν το άγχος και την καταθλιπτική διάθεση και γενικότερα ν’ απολαμβάνουν μια πιο ισορροπημένη ζωή.

Πέρα όμως από την πλευρά της επιστήμης, υπάρχει και η εμπειρία όσων οι ίδιοι έχουν δοκιμάσει να γράψουν στο ημερολόγιό τους. Η συγγραφέας και καλλιτέχνις Τζούλια Κάμερον, έχοντας την εμπειρία της καθημερινής καταγραφής για πολλά χρόνια, έγραψε το διεθνές bestseller«The Artist’s Way», μέσα από το οποίο προτείνει ένα πρόγραμμα «ανάρρωσης» μπλοκαρισμένων καλλιτεχνών, διάρκειας δώδεκα εβδομάδων. Η βάση όλου του προγράμματος είναι κυρίως το γράψιμο τριών σελίδων κάθε πρωί.

Το γράψιμο στο ημερολόγιο αποτέλεσε προέκταση της δημιουργικότητας και για πολλούς άλλους διάσημους συγγραφείς. Κατά καιρούς έχουν δημοσιευτεί αποσπάσματα ή και ολόκληρα τετράδιά τους, επιτρέποντάς μας να ρίξουμε ματιές πίσω από τις δημόσιες λέξεις τους και να λύσουμε γρίφους που δεν μπορέσαμε να αποκωδικοποιήσουμε από την ανάγνωση των έργων τους.

Διάσημη είναι η καταχώρηση του Έρνεστ Χέμινγουεϊ όταν ήταν ακόμα μαθητής:
«Το όνομά μου είναι Έρνεστ Μίλλερ Χέμινγουεϊ.
Γεννήθηκα στις 21 Ιουλίου του 1899. Οι αγαπημένοι μου συγγραφείς είναι ο Κίπλινγκ, ο Ο. Χένρι, και ο Στούαρτ Έντουαρντ Γουάιτ.
Τα αγαπημένα μου λουλούδια είναι τα ladyslipper (είδος ορχιδέας) και τα tigerlily (λίλιουμ). Τα αγαπημένα μου σπορ είναι το ψάρεμα πέστροφας, η πεζοπορία, η σκοποβολή, το ποδόσφαιρο και το μποξ. Τα αγαπημένα μου μαθήματα είναι τα Αγγλικά (η γλώσσα), η ζωολογία και η χημεία. Σκοπεύω να ταξιδέψω και να γράψω»,έγραφε τότε κι ο χρόνος απέδειξε ότι κατάφερε να πραγματοποιήσειτα όνειρά του.

«Πλήρης επίγνωση του εαυτού μου. Να μπορείς να πιάσεις την έκταση των ικανοτήτων σου σαν μια μικρή μπάλα. Να δέχεσαι ακόμα και τη μεγαλύτερη σαν κάτι γνωστό και να μένεις έτσι ελαστικός μέσα σ’ αυτή», εκμυστηρευόταν στις 8 Απριλίου του 1912 ο Φραντς Κάφκα στο ημερολόγιό του. Στην ελληνική έκδοση καλύπτεται μια περίοδος δεκατριών χρόνων (1910 – 1923) και το αίσθημα της απαισιοδοξίας είναι διάχυτο σ’ όλη αυτή την περίοδο. Όπως πολλές φορές αποκαλύπτει σ’ αυτές τις σελίδες, μοναδική διέξοδός του ήταν η λογοτεχνία.

Το γράψιμο ήταν το αποκούμπι και για την καταθλιπτική Βιρτζίνια Γουλφ, η οποία έγραφε στο ημερολόγιό της σχεδόν επίείκοσι επτά χρόνια. Ανάμεσασεάλλαδιαβάζουμε: «Έχω σχεδόν τα πάντα. Κι όμως, μέσα μου υπάρχει ένα αέναο ερώτημα. Γιατί δεν υπάρχει κάποια συγκεκριμένη ανακάλυψη στη ζωή; Κάτι χειροπιαστό, ώστε να μπορούμε να πούμε: «Αυτό ήταν;» Η κατάθλιψή μου είναι ένα βασανιστικό συναίσθημα. Ψάχνω: αλλά δεν είναι αυτό – δεν είναι αυτό. Τι είναι; Κι αν πεθάνω και δεν προλάβω να το βρω;»Αποσπάσματα των ημερολογίων τηςπρωτοεκδόθηκαν το 1953 και περιλαμβάνουν χρονικά από το 1918 μέχρι και τέσσερις μέρες πριν από την αυτοκτονία της το 1941.

Ακόμη μία αυτόχειρας, η Σύλβια Πλαθ, στοίχειωσε της σελίδες του ημερολογίου της με σκοτεινές σκέψεις, οι οποίες διακόπτονταν από ημέρες αισιοδοξίας και διαύγειας. «Ποτέ δεν θα μπορέσω να διαβάσω όλα τα βιβλία που θα ‘θελα∙ Ποτέ δεν θα μπορέσω να γίνω όλοι οι άνθρωποι και δεν θα ζήσω όλες τις ζωές που θα ‘θελα. Δεν θα αποκτήσω ποτέ όλες τις ικανότητες που επιθυμώ για μένα. Και γιατί τα θέλω όλα αυτά; Θέλω να ζήσω και να νιώσω όλες τις αποχρώσεις, τόνους και εναλλαγές όσο το δυνατόν περισσότερων πνευματικών και φυσικών εμπειριών στη ζωή. Και είμαι τρομερά περιορισμένη.»Η δημοσίευση του ημερολογίου της Αμερικανίδας ποιήτριας έγινε για πρώτη φορά το 1982, έπειτα από πολλές περικοπές από τον σύζυγό της ΤεντΧιουζ. Αρκετά χρόνια αργότερα, κυκλοφόρησε και η μη συντομευμένη έκδοση, η οποία περιέχει όλα όσα είχε γράψει τα τελευταία δώδεκα χρόνια της ζωής της.

Εξίσου φανατική και ιδιαίτερα γνωστή για το ημερολογιακό της γράψιμο ήταν η Αναΐς Νιν, της οποίας τα ημερολόγια όχι μόνο έγιναν διάσημα, αλλά και μετατράπηκαν σε λογοτεχνία. Η ερωτική φύση του περιεχομένου τους συνέβαλε στο να γίνουν δημοφιλή και να εκδίδονται σ’ όλο τον κόσμο πολλά χρόνια μετά το θάνατό της. Πέρα από αυτό το γεγονός όμως, πολλά είναι τα αποσπάσματα τα οποία αποκαλύπτουν την έντονη προσωπικότητά της. Ανάμεσα σ’ αυτά αναφέρει: «Η συνηθισμένη ζωή δεν με αφορά. Ψάχνω μόνο για μεγάλες στιγμές. Είμαι συντονισμένη με τους σουρεαλιστές, ψάχνω για το εξαιρετικό. Θέλω να γίνω ένας συγγραφέας που υπενθυμίζει στους άλλους ότι αυτές οι στιγμές είναι εφικτές.» Δεν θα ήταν υπερβολή αν λέγαμε ότι το ημερολόγιό της είχε γίνει προέκταση του χεριού της, καθώς οι σελίδες του καλύπτουν μια περίοδο σαράντα χρόνων (1934- 1974). Πολλές από αυτές όμως, παραμένουν ανέκδοτες.

Γνωστός για τη φωτογραφία που επέλεξε να βάλει στις αυτοβιογραφικές του νουβέλεςείναι ο Τζακ Κέρουακ. Μέσα από στις σελίδες τους ξεδιπλώνεται ακατέργαστη η ιστορία της ζωής του και αναδύεται ο αληθινός εαυτός του. Ο Ντάγκλας Μπρίνκλεϋ συγκέντρωσε αποσπάσματα από την πιο σημαντική περίοδο της ζωής του, από το 1947 μέχρι το 1954 και τα δημοσίευσε στο βιβλίο με τίτλο «WindblownWorld». Το περιοδικό «NewYorker»δημοσίευσε κάποια αποσπάσματα, τα οποία ήταν αποκαλυπτικά για τη δημιουργία του πιο γνωστού του βιβλίου, «Στον δρόμο». Σ’ ένα από αυτά, στις 28 Φεβρουαρίου 1950, έγραφε: «Τα σχέδιά μου για τον Μάρτιο: Μόλις λάβω τα χρήματά μου θα γίνω πρωινός τύπος και θα εργάζομαι σχεδόν κάθε μέρα. Επίσης, μαύρος καφές, μονόζυγο και λιγότερος ύπνος. Έχω αρχίσει να παχαίνω και γίνομαι τεμπέλης. Ώρα για δράση, για νέα ζωή, αληθινή ζωή. Θα είμαι 28 σε δύο εβδομάδες. Δύο γεύματα αντί για τρία. Αρκετά ταξίδια. Όχι στασιμότητα. Όχι άλλη θλίψη. Όχι άλλο μεταφυσικό δέος. Δράση… ταχύτητα… χάρη. Γράφοντας, αντλώντας από αληθινές σκέψεις αντί για μπαγιάτικα αναμασήματα. Θα εκφράσω περισσότερα και θα καταγράψω λιγότερα στο “Στον δρόμο”».

Από την επόμενη μέρα του θανάτου της μητέρας του, δηλαδή στις 26 Οκτωβρίου του 1977, μέχρι τις 15 Σεπτεμβρίου του 1979 ο Ρολάν Μπαρτ έγραφε στο ημερολόγιό του, προσπαθώντας να βάλει τάξη στο χάος των συναισθημάτων και σκέψεων που τον κατέκλεισαν. Υπό τον τίτλο «Ημερολόγιο Πένθους» εκδόθηκε ουσιαστικά ένα χρονικό που εξερευνά το θέμα της απώλειας, της θλίψης και την εμπειρία της διαδικασίας του πένθους. Μέσα από αυτό ο αναγνώστης μπορεί να κατανοήσει καλύτερα μετέπειτα έργα του -και κυρίως το «Φωτεινό θάλαμο»-, τα οποία επηρεάστηκαν έντονα από αυτή την απώλεια. Στις 21 Ιουνίου του 1978 έγραφε χαρακτηριστικά: «Ξαναδιαβάζω για πρώτη φορά αυτό το ημερολόγιο πένθους. Κλαίω κάθε φορά που γίνεται λόγος για εκείνην – για το πρόσωπό της- και όχι για μένα. Η ευσυγκινησία, λοιπόν, επανέρχεται. Φρέσκια, όπως την πρώτη μέρα του πένθους.»

O Πολωνός συγγραφέας Τζόζεφ Κόνραντ, επιτρέπει στους αναγνώστες ν’ αποκωδικοποιήσουν τη μυστηριώδη προσωπικότητά του, μέσα από το έργο του «Προσωπικό Ημερολόγιο». Παρά τις εκ βαθέων εξομολογήσεις που περιέχουν αυτές οι σελίδες, στην πραγματικότητα οι διατυπώσεις του είναι πολύ προσεκτικές και καθόλου τυχαίες (κι εκεί). Ανάμεσα στις σελίδες του, διαβάζουμε: «Θα ’θελα να εξομολογηθώ σ’ αυτό το σημείο πως δεν υπήρξα ποτέ από εκείνους τους θαυμάσιους τύπους που θα έμπαιναν στη θάλασσα μέσα σε μια σκάφη χάριν παιδείας, και αν μπορώ να υπερηφανευτώ για την συνέπειά μου, το ίδιο ίσχυε πάντα και για το συγγραφικό μου έργο. Κάποιοι άνθρωποι, όπως έχω ακούσει, γράφουν στα βαγόνια των τρένων και ίσως και να μπορούσαν να γράφουν καθισμένοι οκλαδόν πάνω στο σκοινί που απλώνουν τα ρούχα· όμως, οφείλω να ομολογήσω πως λόγω των συβαρίτικων καταβολών μου δεν καταδέχομαι να γράψω χωρίς κάτι που να μοιάζει τουλάχιστον με καρέκλα. Αράδα αράδα, παρά σελίδα σελίδα κύλησε η Τρέλα του Αλμάγιερ.»

Ένα ατελείωτο ταξίδι εξερεύνησης του εαυτού ήταν το ημερολογιακό γράψιμο για τη διάσημη Αμερικανίδα συγγραφέα Σούζαν Σόνταγκ. «Στο ημερολόγιό μου, όχι μόνο εκφράζω τον εαυτό μου πιο ελεύθερα, απ’ ό,τι θα το έκανα με τον οποιοδήποτε, αλλά επινοώ την εαυτό μου», έγραφε χαρακτηριστικά. Εκεί μέσα ένιωσε ελεύθερη να εκφράσει και την αμφισεξουαλικότητάτης σε διάφορες φάσεις της ζωής της. Στα δεκαέξι της χρόνια έγραφε: «Ίσως ήμουν μεθυσμένη τελικά, γιατί ήταν τόσο υπέροχο όταν η “H» άρχισε να μου κάνει έρωτα… Είχε πάει ήδη  τέσσερις το ξημέρωμα πριν καταλήξουμε στο κρεβάτι…είχα συνειδητοποιήσει ότι την ήθελα, το ήξερε κι εκείνη.» Πέρα από τις ερωτικές της περιπέτειες, αναφερόταν συχνά σε άλλα πρόσωπά της ζωής της και διάσημους φίλους της, στα ταξίδια της, σε ταινίες, βιβλία, σημείωνε φράσεις, λέξεις, έκανε λίστες αυτό-βελτίωσης. Κατέγραφε σαν σκούπα που ρουφά οτιδήποτε βρεθεί μπροστά της με μια γόνιμη άρνηση απέναντι στο θάνατο. Αφότου απεβίωσε το 2004,ο γιος της ανέλαβε την επιμέλειά τους και ανέφερε χαρακτηριστικά ότι αν ήταν στο χέρι του δεν θα τα εξέδιδε ποτέ. Εκείνη όμως δεν το είχε αφήσει στην τύχη. Είχε φροντίσει να τα πουλήσει στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας.

Πάντως, δεν είναι λίγες οι φορές που έχουν γίνει μεγάλες συζητήσεις σχετικά με το αν θα πρέπει να δίνονται στη δημοσιότητα αποσπάσματα από ημερολόγια, τα οποία προορίζονταν αυστηρά για προσωπική χρήση. Που σταματά η λογοτεχνική και ιστορική αξία και που αρχίζει η παραβίαση των προσωπικών δεδομένων;  Άλλωστε, ένας από τους λόγους για τους οποίους κάποιες φορές δεν γράφουμε όλα όσα θα θέλαμε στο ημερολόγιό μας, δεν είναι μήπως πέσει σε χέρια που δεν πρέπει και διαβαστεί από αδιάκριτα μάτια; Αυτό το «κι αν τα βρει κανείς…» πόσες λέξεις έχει κόψει. Η Τζούλια Κάμερον πάντως είχε βρει τη λύση: γράψτε τα σε κόλλες χαρτί και μετά σκίστε τις, κάψτε τις. Λειτουργεί το ίδιο απελευθερωτικά…

Βιβλιογραφία

Ελληνική

• Κάφκα Φραντς, Τα ημερολόγια, μετ. Αγγέλα Βερυκοκάκη, εκδ. Εξάντας, Αθήνα 1998
• Κόνραντ Τζόζεφ, Προσωπικό Ημερολόγιο, μετ. Νάσια Ντινοπούλου, εκδ. Printa/Ροές, Αθήνα 2000
• ΜπαρτΡολάν, Ημερολόγιο Πένθους, μετ. Κατερίνα Σχινά, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2012

Ξενόγλωσση

• Kerouac Jack, Windblown World: The Journals of Jack Kerouac 1947-1954, Viking, New York 2004
• Nin Anais, The Diary of Anais Nin, Volumes I – VII (1931 – 1974)
• Plath Sylvia, The Unabridged Journals of Sylvia Plath, ed. by Karen V. Kukil, Anchor Books, New York 2000
• Sontag Susan, Reborn: Journals and Notebooks, 1947-1963, Farrar, Straus & Giroux, New York 2008
• Sontag Susan, As Consciousness Is Harnessed to Flesh: Journals and Notebooks, 1964-1980, Farrar, Straus & Giroux, New York 2012
• Woolf Virginia, A Writer’s Diary, Hogarth Press,New York 1953