Ο «νεοπυθαγόρειος» Ιάννης Ξενάκης, η ζωή και το έργο του: από τη «στοχαστική» στη «συμβολική» μουσική

Γράφει η Βάσω Κιούση //

Ο Ιάννης Ξενάκης (29 Μαΐου 1922 – 4 Φεβρουαρίου 2001) ήταν ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες συνθέτες και αρχιτέκτονες του 20ού αιώνα, διεθνώς γνωστός ως Iannis Xenakis.

Συσχέτισε τη μουσική και την αρχιτεκτονική με τα μαθηματικά και τη φυσική, χρησιμοποιώντας τη θεωρία των συνόλων, τη θεωρία των πιθανοτήτων, τη θερμοδυναμική, τη Χρυσή Τομή, την ακολουθία Φιμπονάτσι κ.ά. ενώ  οι φιλοσοφικές του ιδέες για τη μουσική έθεσαν το θέμα  για ενότητα φιλοσοφίας, επιστήμης και τέχνης.

Γεννήθηκε στη Βραΐλα της Ρουμανίας. Ήταν ο πρωτότοκος γιος του Κλεάρχου Ξενάκη, εμπόρου από την Εύβοια, και της Φωτεινής Παύλου, από τη Λήμνο. Η μητέρα του πέθανε όταν ο Ξενάκης ήταν πέντε ετών, αλλά πρόλαβε να του εμφυσήσει την αγάπη της για τη μουσική (η ίδια έπαιζε πιάνο).

 Το 1932 ο πατέρας του τον έστειλε μαζί με τα αδέλφια του Ιάσονα (φιλόσοφο και καθηγητή στο Πανεπιστήμιο της Λουιζιάνας, ΗΠΑ) και Κοσμά (αρχιτέκτονα/πολεοδόμο/ζωγράφο/γλύπτη) στην Αναργύρειο και Κοργιαλένειο Σχολή Σπετσών. Εκεί πήρε και τα πρώτα του μαθήματα μουσικής.

Το 1938 μετακόμισε στην Αθήνα, για να προετοιμαστεί για τις εισαγωγικές εξετάσεις στο  Πολυτεχνείο. Παράλληλα σπούδαζε αρμονία και αντίστιξη με τον Αριστοτέλη Κουντούρωφ, (μαθητή του Αλεξάντερ Σκριάμπιν) και γράφει τις πρώτες του συνθέσεις. Παράλληλα μελετά τους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους, κυρίως τον Πλάτωνα και δείχνει ενδιαφέρον για τη σχέση των μαθηματικών και της μουσικής.

Το 1940 πέτυχε την εισαγωγή του στο Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών του ΕΜΠ, παρόλο που δεν ήθελε αλλά κατάφερε να συνδυάσει τα δικά του ενδιαφέροντά (Μουσική, Μαθηματικά, Φυσική) με την επιθυμία του πατέρα του να σπουδάσει Ναυπηγική στην Αγγλία. Την ίδια χρονιά εντάχθηκε στο KKE και το 1943 έγινε γραμματέας της ΕΠΟΝ Πολυτεχνείου και καθοδηγητής της ομάδας «Λόρδος Βύρων». Κατά τη συμμετοχή του στα Δεκεμβριανά τραυματίστηκε σοβαρά από θραύσμα αγγλικής οβίδας, με αποτέλεσμα να χάσει το αριστερό του μάτι και να παραμορφωθεί η αριστερή πλευρά του προσώπου του.^[5]

Λόγω της αντιστασιακής του δράσης οι σπουδές του γίνονταν μετ’ εμποδίων μέχρι και το 1947, παρ’ όλα αυτά τελείωσε την διπλωματική του εργασία με θέμα το ενισχυμένο σκυρόδεμα. Λίγο αργότερα παρουσιάστηκε στο στρατόπεδο του Χαϊδαρίου, περιμένοντας να απαλλαγεί από τη στρατιωτική θητεία λόγω του τραυματισμού του, αλλά κάτι τέτοιο δεν συνέβη. Φοβούμενος την εξορία στη Μακρόνησο, δραπέτευσε με πλαστό διαβατήριο στην Ιταλία κι από κει  πέρασε στη Γαλλία και έφτασε στο Παρίσι.

Στο Παρίσι, με τη μεσολάβηση του Γιώργου Κανδύλη (αρχιτέκτονα του κόσμου), ο Ξενάκης προσλήφθηκε από τον γνωστό αρχιτέκτονα Λε Κορμπυζιέ, εργάστηκε μέχρι το πτυχείοτης αρμονίας και της αντίστιξης. Σύντομα συγκρούστηκε με τον Ονεγκέρ, ο οποίος δεν αποδεχόταν τις ιδέες τουκαι η Νάντια Μπουλανζέ, στην οποία απευθύνθηκε, είδε μερικά έργα του και του εξέφρασε την αδυναμία της να αναθεωρήσει τις απόψεις της.

Τελικά ο Ολιβιέ Μεσιάν, ήταν ο πρώτος που κατάλαβε τις μουσικές ιδιαιτερότητες του Ξενάκη, λέγοντάς του ότι δεν χρειάζεται να μελετήσει αρμονία και αντίστιξη και τον συμβούλεψε: «Είσαι σχεδόν 30 χρονών, έχεις την τύχη να είσαι Έλληνας, αρχιτέκτονας και με γνώσεις εφαρμοσμένων μαθηματικών. Εκμεταλλεύσου τα αυτά. Κάν’ τα στη μουσική σου».^[9] Τα μόνα μαθήματα που του πρότεινε να παρακολουθήσει μαζί του ήταν μουσικής αισθητικής και ανάλυσης, στο Κονσερβατουάρ του Παρισιού. Έτσι ο Ξενάκης άρχισε να παρακολουθεί το 1952 μαθήματα με τον Μεσιάν και συνέθετε. Τότε γνώρισε και τη μυθιστοριογράφο Φρανσουάζ Ξενάκη – την οποία παντρεύτηκε το 1953 και με την οποία απέκτησε μία κόρη, τη Μάχη.

Από το 1960, ο Ξενάκης αφιερώνεται ολοκληρωτικά στη σύνθεση, έχοντας ολοκληρώσει μια σειρά πρωτοποριακών αρχιτεκτονικών κατασκευών που του είχε αναθέσει ο Λε Κορμπυζιέ, με σημαντικότερο το Περίπτερο της Philips για τη διεθνή έκθεση των Βρυξελλών του 1958, μία από τις πρώτες πολυμεσικές εγκαταστάσεις στον κόσμο. Είχε προηγηθεί η παρουσίαση του έργου του Μεταστάσεις (1955), το οποίο προκάλεσε αίσθηση, σηματοδοτώντας την αρχή της «στοχαστικής μουσικής». Παράλληλα, ο Ξενάκης δημοσίευε τα πρώτα κείμενά του σε διάφορα περιοδικά, εκφράζοντας τη φιλοσοφία του για τη μουσική, δημιουργώντας νέους όρους και μουσικές κατηγορίες, ενώ άσκησε έντονη κριτική στη σειραϊκή μουσική με το κείμενό του «Η κρίση της σειραϊκής μουσικής»,^[10] μετατρέποντας με αυτόν τον τρόπο σε εχθρούς του τους Πιερ Μπουλέζ και Καρλχάιντς Στοκχάουζεν, δεσπόζουσες προσωπικότητες της πρωτοποριακής ευρωπαϊκής μουσικής σε Γαλλία και Γερμανία αντίστοιχα, οι οποίοι τον αποκάλεσαν «ηλίθιο». Από το 1960 και μετά η φήμη του Ξενάκη  άρχισε να εξαπλώνεται ραγδαία σε όλο τον κόσμο, παρ’ όλες τις δυσκολίες που αντιμετώπιζε από τους επίσημους κύκλους της πρωτοποριακής ευρωπαϊκής μουσικής.

Από τη δεκαετία του 1970 και μέχρι τον θάνατό του έμεινε στο προσκήνιο της σύγχρονης ευρωπαϊκής μουσικής, εργαζόμενος πάντα στο πλαίσιο της σχέσης μαθηματικών, μουσικής και αρχαιοελληνικής φιλοσοφίας, με έναν, πρωτοποριακό, προσωπικό και μοναχικό τρόπο, αφήνοντας ανεξίτηλη τη σφραγίδα του στη σύγχρονη μουσική του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα.

Ο Ξενάκης πέθανε στις 4 Φεβρουαρίου 2001, σε ηλικία 78 ετών  μετά από μακρόχρονες περιπέτειες με την υγεία του. Η σορός του αποτεφρώθηκε στην υπόγεια κρύπτη του κοιμητηρίου Περ Λασαίζ στο Παρίσι χωρίς θρησκευτική τελετή, σύμφωνα με την τελευταία του επιθυμία.

Το μουσικό του έργο

Ο Ξενάκης χρησιμοποίησε ως βάση για τις περισσότερες συνθέσεις του µαθηµατικά με αποτέλεσμα να χαρακτηριστεί «νεοπυθαγόρειος». Ο Ξενάκης απέκτησε φανατικούς θαυμαστές αλλά και επικριτές, με επιχειρήματα τον φορμαλισμό και την στασιμότητα της μουσικής του μετά το 1970, αλλά και την υπερβολική δεξιοτεχνία που απαιτούσε από τους εκτελεστές.

Μουσική ηχητικών μαζών

Στη δεκαετία του 1950, ο Ξενάκης στην προσπάθειά του να ξεφύγει από αυτό που έβλεπε ως αδιέξοδο της σειραϊκής μουσικής στράφηκε στα μαθηματικά και την αρχιτεκτονική. Προσπάθησε να εφαρμόσει στη μουσική τους φυσικούς νόμους που διέπουν διάφορα φαινόμενα, όπως π.χ. το θρόισμα των φύλλων ενός δέντρου, την οχλοβοή μιας διαδήλωσης, το τερέτισμα των τζιτζικιών κ.ά., δημιουργώντας μια μουσική «ηχητικών μαζών», «συμπάντων» ή «γαλαξιών». Το πρώτο έργο του στην κατεύθυνση αυτή, που θα ονομάσει αργότερα «στοχαστική μουσική», είναι οι Μεταστάσεις (1954) για 61 όργανα. Το έργο αυτό, με το οποίο έγινε ευρύτερα γνωστός, χρησιμοποιεί μαζικά glissandiδημιουργώντας την αίσθηση κινούμενων ηχητικών μαζών και είναι βασισμένο σε μια γραφική παράσταση παραβολοειδών υπερβολών που αντιστοιχεί στα glissandi των εγχόρδων με άξονα χ τον χρόνο (sec) και άξονα ψ τις συχνότητες των φθόγγων (Hz).Ως αποτέλεσμα, η μελωδία εξαφανίζεται μέσα σε ένα σύνολο από κινούμενες ηχητικές επιφάνειες και οι επιμέρους φωνές των οργάνων δεν έχουν καμία σχέση με τις αντιστικτικές διαδικασίες που χρησιμοποιεί η τονική, η ατονική ή και δωδεκαφθογγική/σειραϊκή μουσική.

Ακολούθησαν Τα Πιθοπρακτά, η πρώτη απόπειρα του Ξενάκη να τυποποιήσει τη συνθετική τεχνική που είχε αρχίσει να εφαρμόζει με μαθηματικές θεωρίες, δημιουργώντας τη «στοχαστική μουσική». Στο έργο αυτό εφάρμοσε νόμους της θερμοδυναμικής που περιγράφουν τη συμπεριφορά ενός αερίου κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες (κατανομή Maxwell-Boltzmann), αντιστοιχώντας παραμέτρους της μουσικής με τη συμπεριφορά των μορίων ενός αερίου.

Στοχαστική μουσική

Ο όρος «στοχαστικός» γοήτευσε τον Ξενάκη λόγω της διττής σημασίας του, φιλοσοφικής και μαθηματικής. Από φιλοσοφική άποψη συνδέεται με τον φιλοσοφικό «στοχασμό», ενώ στα μαθηματικά συνδέεται με την θεωρία των πιθανοτήτων. Με αυτό το σκεπτικό, ο Ξενάκης κατευθύνθηκε σε μία «τυποποίηση» της μουσικής, με τη μαθηματική έννοια του όρου, εισάγοντας τον όρο «στοχαστική μουσική». Δηλαδή  τη μεταφορά στη μουσική των μαθηματικών θεωριών και τους νόμους της στατιστικής αλλά και άλλων μαθηματικών «νόμων» που περιγράφουν μαζικά φαινόμενα

Έμπνευσή του, όπως αναφέρει ο ίδιος στο βιβλίο του, ήταν τα μαζικά φαινόμενα όπως οι διαδηλώσεις που έζησε ως αντιστασιακός: «Ο καθένας μας έχει παρατηρήσει το ηχητικό φαινόμενο ενός πλήθους εκατοντάδων ή χιλιάδων ανθρώπων σε μια πολιτική διαδήλωση. Το ανθρώπινο ποτάμι φωνάζει ένα σύνθημα με έναν ομοιόμορφο ρυθμό. Τότε, ένα άλλο σύνθημα ξεκινά από την κεφαλή της διαδήλωσης και εξαπλώνεται προς την ουρά αντικαθιστώντας το πρώτο […] Τότε οι διαδηλωτές και ο εχθρός συγκρούονται. Ο τέλειος ρυθμός διασπάται σε ένα τεράστιο ορμαθό χαοτικών ήχων, ο οποίος επίσης εξαπλώνεται στην ουρά […] Οι στατιστικοί νόμοι των γεγονότων αυτών, απομονωμένοι από το πολιτικό και ηθικό τους πλαίσιο, είναι οι νόμοι της μετάβασης από την απόλυτη τάξη στην απόλυτη αταξία με έναν συνεχή ή εκρηκτικό τρόπο. Είναι στοχαστικοί νόμοι».

Με αυτή τη λογική, ο Ξενάκης κατασκευάζει συνολικά ηχητικά συμβάντα, τα οποία αποτελούνται από ένα μεγάλο πλήθος μεμονωμένων ήχων, με βάση τους στοχαστικούς νόμους. Συνθέτει έναν κύκλο έργων το 1962, τα οποία αριθμεί με τα αρχικά ST (ΣΤ, από το «Στοχαστικά»). Τα προηγούμενα έργα του τα κατέταξε στην κατηγορία της «ελεύθερης στοχαστικής μουσικής». Ως μεμονωμένα γεγονότα ενός μαζικού φαινομένου, που ορίζεται από στοχαστικούς νόμους, μπορούν να θεωρηθούν μοτίβα, ομάδες οργάνων, ηχοχρώματα, μορφολογικές δομές κ.ά. Για τους σχετικούς υπολογισμούς ο Ξενάκης άρχισε να χρησιμοποιεί ηλεκτρονικό υπολογιστή, κάτι που εντυπωσίασε ως πρωτοποριακό γεγονός για την εποχή

Ο Ξενάκης εφαρμόζει ένα πλήθος από μαθηματικές θεωρίες στο έργο του:

• Η θεωρία των συνόλων: (στο έργο του Έρμα για πιάνο). Όλη η έκταση του πιάνου θεωρείται ως σύνολο Α με τρία υποσύνολα, με αποτέλεσμα να προκύπτει ποικιλία ακουσμάτων
• Η θεωρία των παιγνίων: (στα έργα του Duel και Στρατηγική), υπάρχουν δύο μαέστροι που αντιδρούν ο ένας στις επιλογές του άλλου. Είναι τα μόνα έργα του Ξενάκη, μαζί με το Λίναια-Αγών, στα οποία υπάρχει το στοιχείο του αυτοσχεδιασμού.
• Η Άλγεβρα Μπουλ: σε συνδυασμό με τη θεωρία των συνόλων(στα έργα Έρμα και Εόντα)  την ονομάζει «Συμβολική μουσική».
• Φόρμες οργανικής εξέλιξης – δενδροειδείς διακλαδώσεις: στα έργα Eυρυάλη (για πιάνο) και Eρίχθων (2ο κοντσέρτο για πιάνο)}.

• Ο τύπος του Πουασόν: (για τις πυκνότητες των ηχητικών στοιχείων),
• η κινητική θεωρία των αερίων
• ο νόμος των Μάξγουελ-Μπόλτσμαν-Γκάους: (για τις κλίσεις των glissandi),
• η έννοια της χρυσής τοµής
• η ακολουθία Φιμπονάτσι: (για τις μορφολογικές σχέσεις «εντός χρόνου»),
• οι νόμοι των συνεχών πιθανοτήτων: (για διάρκειες, εντάσεις και άλλες μουσικές παραμέτρους «εκτός χρόνου»),
•  αλγοριθµικές διαδικασίες,
• η κίνηση Mπράουν:  στο πλαίσιο αυτό ασχολήθηκε και με την ηλεκτρονική μουσική
• η συγκεκριμένη μουσική (musique concrète) σε ελάχιστα έργα του.

Μερικά από τα Έργα του

• Διπλή Ζυγιά (Dhipli Zyia), για βιολί και βιολοντσέλο, 1952
• Μεταστάσεις, (Métastasis, Métastaseis) για ορχήστρα 61 εκτελεστών, 1953-5
• Πιθοπρακτά (Pithoprakta), για ορχήστρα 50 εκτελεστών, 1955-56
• Αχορρίψεις (Achorripsis), για 21 εκτελεστές, 1956-57
• Concret PH, για μαγνητοταινία, 1958
• Analogique A, για 9 έγχορδα, 1958
• Συρμός (Syrmos), για 18 ή 36 έγχορδα, 1959
• Duel, Παιχνίδι για 56 μουσικούς, χωρισμένους σε δύο ορχήστρες με δύο μαέστρους, 1959
• Έρμα (Herma), για πιάνο, 1960-61
• ST/4, για κουαρτέτο εγχόρδων, 1956-62
• Bohor, για μαγνητοταινία, 1962
• Πολλά τα δεινά (Polla ta Dhina), για παιδική χορωδία 20 φωνών και ορχήστρα 48 εκτελεστών, 1962
• ST/48, για 48 εκτελεστές, 1962
• ST/10, για 10 εκτελεστές, 1962
• Μόρσιμα-Αμόρσιμα για πιάνο, βιολί, βιολοντσέλο και κοντραμπάσο, 1962
• Στρατηγική (Stratégie), Παιχνίδι για 82 μουσικούς, χωρισμένους σε δύο ορχήστρες με δύο μαέστρους, 1962
• Εόντα (Eonta), για πιάνο και πέντε χάλκινα πνευστά, 1963
• Τερετέκτωρ (Terretektorh), για 88 εκτελεστές, 1965-66
• Ορέστεια (Oresteia), Σουίτα για παιδική χορωδία, μικτή χορωδία (18 γυναικείες και 18 αντρικές φωνές) και 12 εκτελεστές, 1965-66
• Νόμος Άλφα (Nomos Alpha), για βιολοντσέλο, 1966
• Nuits, για δώδεκα σόλο φωνές, 1967
• Πολύτοπο του Μοντρεάλ, 1967
• Νόμος Γάμμα (Nomos Gamma), για 98 εκτελεστές, 1967-1968
• Kraanerg, σκηνική μουσική για ορχήστρα και μαγνητοταινία, 1968-69
• Περσέφασσα (Persephassa), για 6 κρουστά, 1969
• Ανακτορία (Anaktoria), για Οκτέτο, 1969
• Hibiki Hana Ma, για μαγνητοταινία, 1969-70
• Περσέπολις (Persepolis), για μαγνητοταινία, 1971
• Αντίχθων (η) (Antikhthon), σκηνική μουσική για 86 ή 60 εκτελεστές, 1971
• Πολύτοπο του Cluny (Polytope de Cluny), 1972
• Ευρυάλη (Evryali), για πιάνο, 1973
• Gmeeoorh, για εκκλησιαστικό όργανο, 1974
• Ερίχθων (Erikhthon), για πιάνο και 88 μουσικούς, 1974
• Ψάπφα (Psappha), για σολίστα κρουστών, 1975
• Χοαί (Khoaï), για τσέμπαλο, 1976
• Άκανθος (Akanthos), για σοπράνο ή μέτζο-σοπράνο και 8 μουσικούς 1977
• Πλειάδες (Pleiades), για 6 εκτελεστές κρουστών, 1978
• Μυκήνες Άλφα (Mycènes Alpha), Πολύτοπο, 1978
• Ιχώρ (Ikhoor), για τρίο εγχόρδων, 1978
• Ανεμόεσσα (Anemoessa), για μικτή χορωδία (42-82 φωνών) και ορχήστρα (90 εκτελεστών), 1979
• Khal Perr, για χάλκινα και κρουστά, 1983
• Τετράς (Tetras), για κουαρτέτο εγχόρδων, 1983
• Nάαμα (Naama), για τσέμπαλο, 1984
• Ίδμεν A, για μικτή χορωδία (64 φωνών) και 4 κρουστά, 1985
• Ίδμεν B, για 6 κρουστά και χορωδία ad libitum, 1985
• Όρος (ο) (Horos), για 89 μουσικούς, 1986
• À r. (Hommage à Ravel), για πιάνο, 1987
• Waarg (Έργο), για 13 μουσικούς, 1988
• Échange, για μπάσο κλαρινέτο και 13 μουσικούς, 1989
• Επίκυκλοι (Epicycles), για βιολοντσέλο και 12 μουσικούς, 1989
• Tuorakemsu, για 90 μουσικούς, 1990
• Troorkh, για τρομπόνι και 89 μουσικούς, 1991
• Gendy 3, για μαγνητοταινία, 1991
• Ροαί (Roaï), για 90 μουσικούς, 1991
• Pu wijnuej we fyp, για παιδική χορωδία, 1992
• Η θεά Αθηνά (La Déesse Athéna), Σκηνή από την Ορέστεια για βαρύτονο και 12 εκτελεστές, 1992
• Ευριπίδου Βάκχαι (Les Bacchantes d’ Euripide), για βαρύτονο, γυναικεία χορωδία και 9 εκτελεστές, 1993
• Sea Nymphs, για μικτή χορωδία (24 φωνών), 1994
• Ιωλκός (Ioolkos), για 89 μουσικούς, 1995
• Και (Kaï), για 9 εκτελεστές, 1995
• Kuïlenn, για 9 πνευστά, 1995
• Hunem-Iduhey, για βιολί και βιολοντσέλο, 1996
• Ω μέγα (O-Mega), για σολίστα κρουστών και 13 εκτελεστές, 1997

Δημοσιευμένα κείμενα του Ξενάκη (επιλογή)

Xenakis, Iannis, Musiques Formelles, Παρίσι: Masse 1963, 2η εκδ. Παρίσι: Stock 1981. Αγγλ. μτφρ. Formalized Music: Thought and Mathematics in Composition, Bloomington: Indiana University Press 1971, 2η εκδ. Νέα Υόρκη: Pendragon Press, 1991.

• Xenakis, Iannis, Musique-Architecture, Τουρνέ: Casterman 1971, 2η έκδ. 1976.
• Xenakis, Iannis, Kéleütha: Ecrits, Παρίσι: L’ Arche 1994.
• Ξενάκης Ιάννης Κείμενα περί μουσικής και αρχιτεκτονικής [επιλογή επιμέλεια: Σολωμός Μ.], Αθήνα εκδ. Ψυχογιός 2001