Ένα χρήσιμο και πρωτοποριακό έργο με σοβαρές αδυναμίες

Γράφει ο Ειρηναίος Μαράκης // *

Παναγιώτης Μανιάτης, “Η Ποίηση στην Οκτωβριανή Επανάσταση”, εκδ. Δίαυλος (2014)

Το βιβλίο «Η Ποίηση στην Οκτωβριανή Επανάσταση» του Παναγιώτη Μανιάτη που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Δίαυλος (2014) είναι ένα πολύ σημαντικό εγχειρίδιο που με συνοπτικό τρόπο μας παρουσιάζει την εξέλιξη της ποίησης στη Ρωσία στα τέλη του 19^ου αιώνα και στις αρχές του 20^ου , με την πλούσια και απαραίτητη παράθεση διάφορων παραδειγμάτων σχετικά με τις ποικίλες ποιητικές σχολές, τεχνικές και ρεύματα της περιόδου πριν και κυρίως μετά το ξέσπασμα της Οκτωβριανής Επανάστασης. Το μεγαλύτερο μάλιστα κεφάλαιο του βιβλίου εστιάζει κυρίως στην ποίηση της επαναστατικής περιόδου, με την εξαντλητική παρουσίαση των Ρώσων ποιητών, λογοτεχνών και γενικότερα των διανοούμενων που στάθηκαν είτε χωρίς προκατάληψη, είτε ως συνοδοιπόροι στο πλευρό της επαναστατημένης εργατικής τάξης και της αγροτιάς ενάντια στο τσαρικό, φεουδαρχικό καθεστώς και στην ανερχόμενη αστική τάξη της χώρας. Από αυτή την άποψη και με δεδομένη την έλλειψη αντίστοιχων βιβλίων στα ελληνικά το βιβλίο αποτελεί ένα χρήσιμο, όσο και πρωτοποριακό έργο αλλά με σοβαρές αδυναμίες.

   «Η Μεγάλη Οκτωβριανή Σοσιαλιστική Επανάσταση», όπως πολύ σωστά σημειώνει ο συγγραφέας στην εισαγωγή του βιβλίου του, «ως το μεγαλύτερο γεγονός στον 20ο αιώνα, εγκαινίασε μια νέα εποχή όχι μόνο στον τομέα της πολιτικής και της οικονομίας, αλλά και στον τομέα του πολιτισμού», εγκαινιάζοντας νέες ιδέες και καταρρίπτοντας την κυρίαρχη κοινωνική αντίληψη στα ζητήματα της τέχνης, της πολιτικής, του σεξουαλικού προσανατολισμού και των ανθρώπινων δικαιωμάτων , που η πολιτισμένη αλλά βαθύτατα καπιταλιστική Δύση έκανε χρόνια να ανακαλύψει αλλά και τότε όχι με την αρτιότητα και την πληρότητα των πρωτοπόρων της Οκτωβριανής Επανάστασης. Αυτή η πραγματικότητα είναι κάτι παραπάνω από εμφανής στο βιβλίο του Παναγιώτη Μανιάτη που με σοβαρή μελέτη και έρευνα καταφέρνει να αναδείξει το θέμα αξιοποιώντας μεταφράσεις σοβιετικών ποιημάτων που ανακάλυψε έπειτα από έρευνα στις ελληνικές κομμουνιστικές, αριστερές και προοδευτικές εκδόσεις εφαρμόζοντας μάλιστα μια πολύ ενδιαφέρουσα μέθοδο (την ονομάζει σοσιαλφουτουριστική οπτική), απαραίτητη για να μην παρουσιαστεί η ρώσικη/σοβιετική ποίηση στο νεότερο κοινό ως κάτι το παλιό ή το ξεπερασμένο, επιχειρώντας χρήσιμες διορθώσεις ποιημάτων από τις δεκαετίες του ’20 και του ’30 από το πολυτονικό σύστημα στο μονοτονικό και χρησιμοποιώντας την σημερινή ορθογραφία. Παρατηρούμε εδώ και μάλιστα με ιδιαίτερη χαρά, πως ο Παναγιώτης Μανιάτης ότι όχι μόνο επιχείρησε την συγγραφή ενός έργου για την ρώσικη ποίηση απλώς για να υπάρξει στα ράφια των βιβλιοπωλείων ή στους κινηματικούς χώρου αλλά ότι την αντιμετώπισε και με τον σεβασμό που της αξίζει – αυτό είναι ακόμα ένα από τα προτερήματα του βιβλίου.

Οι καλύτερες σελίδες του βιβλίου αναφέρονται στην προεπαναστατική περίοδο αλλά και στο ξέσπασμα της Οκτωβριανής Επανάστασης, όπου χωρίς μπερδέματα και αναστολές εκτυλίσσεται η ποιητική και καλλιτεχνική εποποιία της ρώσικης εργατικής τάξης και της αγροτιάς, των καλλιτεχνών που πρώτα έπιασαν το τουφέκι και την κόκκινη σημαία κι ύστερα το χαρτί για να γράψουν, όπου με τις πάμπολλες επιρροές τους από το προηγούμενο κοινωνικό περιβάλλον, με τις γόνιμες αμφισβητήσεις τους, ύμνησαν και τραγούδησαν τις τομές που εγκαινιάζονταν μέσα στην ρώσικη κοινωνία της εποχής. Ο συγγραφέας με ψύχραιμο βλέμμα ανιστορεί την προϊστορία της ρώσικης ποίησης με τον συμβολισμό να κυριαρχεί πάνω στην ποιητική έκφραση, με την θρησκεία που επηρέαζε αντιλήψεις και συμπεριφορές αλλά και τα καλλιτεχνικά κινήματα που στρατεύθηκαν στην υπόθεση της Επανάστασης ή που δημιουργήθηκαν ακριβώς για να υπηρετήσουν το νέο κοινωνικό όραμα. Όπως έχει δηλώσει ο συγγραφέας σε σχετική συνέντευξη στον Θεοχάρη Παπαδόπουλο και στο περιοδικό Βακχικόν:

«Οι σπουδαιότεροι ποιητές, μέσα από διαφορετικούς δρόμους ο καθένας, τάχθηκαν με την Οκτωβριανή Επανάσταση που την εννοώ όχι απλά σαν ημερομηνία γκρεμίσματος του τσαρισμού, αλλά σαν την γενέθλια ημερομηνία του μπολσεβίκικου οράματος. Έτσι εκτός από την τριάδα των κομμουνιστών Μαγιακόφσκι, Μπεζιμένσκι, Μπέντνι, έχουμε την τριάδα των συμβολιστών Μπέλι, Μπλοκ, Μπριούσοφ. Οι δεύτεροι μάλιστα υπήρξαν απ’ τους καλύτερους ποιητικούς εκπροσώπους ενός ρεύματος του οποίου η πλειονότητα δεν είδε θετικά την επανάσταση, και αρκετοί απ’ αυτούς μετανάστευσαν δίχως να δώσουν κάποιο σημαντικό έργο. Αρνητικά τοποθετήθηκαν και οι ακμεϊστές, με γνωστούς εκπροσώπους την Αχμάτοβα και τον Μαντελστάμ, θετικά την είδαν όμως οι φουτουριστές με σημαντικούς εκπροσώπους τους Χλέμπνικοφ και Καμένσκι. Ακόμα, την επανάσταση αυθόρμητα παρά συνειδητά, με «αγροτική παρέκκλιση», όπως έλεγε ο ίδιος, τη δέχτηκε και ο Γεσένιν που υπήρξε δημοφιλής την εποχή εκείνη».

Αδυναμίες

Είναι όμως και ένα βιβλίο με σοβαρές αδυναμίες, που όμως δεν στερούν τίποτα από την αναγνωστική απόλαυση που προκαλεί μεταξύ άλλων το βιβλίο και που ο κάθε αναγνώστης πρέπει να προσέξει ότι οι αδυναμίες έχουν να κάνουν μόνο με τον τρόπο που διαβάζει ο συγγραφέας την εξέλιξη της πολιτικής κατάστασης στη Σοβιετική Ρωσία από το 1928 κι αργότερα όπου εγκαινιάστηκε η πολιτική των πεντάχρονων πλάνων. Η μεγαλύτερη αδυναμία του βιβλίου είναι ότι ενώ αφιερώνει ένα ολόκληρο, και πολύ σωστά, κεφάλαιο στον ποιητή Βλάντιμιρ Μαγιακόφσκι , φαίνεται ότι εκφράζει μια αμηχανία για την περίπτωση του ποιητή χωρίς τελικά να εμβαθύνει τόσο στην ποιητική ταυτότητα του δημιουργού, όσο και στα γεγονότα γύρω από τον θάνατο του. Αλλά σοβαρότερη αδυναμία του βιβλίου είναι η απουσία της οποιαδήποτε διάκρισης πριν και μετά την εφαρμογή των πεντάχρονων πλάνων στη χώρα αλλά η επιμονή ότι εκείνη την περίοδο ενδυναμώθηκε και ενισχύθηκε η ανάπτυξη της σοβιετικής κουλτούρας ενώ ισχύει το αντίθετο.

Να πούμε σε αυτό εδώ το σημείο ότι η σοβιετική κουλτούρα μετά από την περίοδο της ΝΕΠ δεν ήταν μια εργατική, επαναστατική κουλτούρα υπό διαμόρφωση (που πρέπει να έχουμε ξεκάθαρο ότι ακόμα κι ο όρος εργατική κουλτούρα και όλα τα παρόμοια του τύπου προλεταριακή λογοτεχνία είναι λανθασμένα καθώς εκφράζουν τη διάθεση μονιμότητας μίας κατάστασης ενώ η ίδια η ύπαρξη του εργατικού κράτους αν και αναγκαία πρέπει να είναι αποκλειστικά πρόσκαιρη, προορίζεται δηλαδή να αυτοδιαλυθεί μέσα στην κομμουνιστική, αταξική κοινωνία – όπως και το επαναστατικό κόμμα άλλωστε μετά την εκπλήρωση του στόχου του) αλλά ήταν η κουλτούρα, η πνευματική βάση που έκφρασε την παλινόρθωσης της αστικής τάξης στη Σοβιετική Ρωσία.

Η έκφραση των πολύ σοβαρών υλικών αλλαγών που πραγματοποιήθηκαν με την ήττα της μπολσεβίκικης Επανάστασης στη Γερμανία και με τον περιορισμό της σε μία μόνο χώρα οδήγησε σε αυτή την οπισθοδρόμηση και στην έκφραση, μπορούμε να πούμε, μίας νέας μεταφυσικής, που υμνούσε την σοβιετική γη όχι ως εκείνο τον χώρο όπου πραγματοποιούνται σαρωτικές, κοινωνικοπολιτικές ανατροπές αλλά ως εκείνο τον χώρο που ο εργάτης ακολουθεί τις νόρμες της παραγωγής εξιδανικεύοντας την εργασία με τρόπο ανάλογο που έχουμε παρατηρήσει στα καπιταλιστικά κράτη. Εδώ είναι όμως που συναντάμε ένα πολύ ιδιαίτερο αλλά απόλυτα εξηγήσιμο παράδοξο: την ύπαρξη επαναστατικών ή έστω αγωνιστικών, ποιημάτων που κρατώντας κάτι από την επαναστατική παράδοση των προηγούμενων χρόνων και της σύγκρουσης με το τσαρικό καθεστώς καταλήγουν να αποδέχονται ως νομοτέλεια την γέννηση του νέου καθεστώτος.

Τέλος, πρέπει ο αναγνώστης να έχει πολύ καθαρό, ότι ο κεντρικός έλεγχος του Κόμματος πάνω στην τέχνη και τα πολυποίκιλα κινήματα της εποχής, ο περιορισμός των επιτευγμάτων της Ρωσικής Πρωτοπορίας και η υποταγή τους στα συμφέροντα της ανερχόμενης γραφειοκρατίας (ενός πολιτεύματος που μόνο επιφανειακή σχέση είχε πια με την Οκτωβριανή Σοσιαλιστική Επανάσταση και που ο Τόνι Κλιφ περιέγραψε πολύ επιτυχημένα στα χρόνια που ακολούθησαν ως κρατικό καπιταλισμό) και το Δόγμα του Σοσιαλιστικού Ρεαλισμού αποδεικνύουν με πολύ σοβαρό τρόπο τις αλλαγές που είχαν συντελεστεί στην ρωσική κοινωνία που όμως δεν ήταν αυτές που επιθυμούσε η εργατική τάξη και η αγροτιά της χώρας. Παρόμοιες αλλαγές συναντάμε και σε άλλα ζητήματα, όπως στα ζητήματα του φύλου και της οικογένειας που έπρεπε να υπηρετούν τα νέα δεδομένα…

Με λίγα λόγια το βιβλίο του Παναγιώτη Μανιάτη αποδεικνύεται ως ένας πολύ χρήσιμος οδηγός για την άγνωστη ρώσικη ποίηση της προεπαναστατικής και επαναστατικής Ρωσίας καθώς και την περιόδου της καπιταλιστικής παλινόρθωσης που χρειάζεται να το διαβάσουμε (και να το προτείνουμε σε όσους περισσότερους αναγνώστες μπορούμε) αλλά με κριτικό βλέμμα και άποψη.

* Ο Ειρηναίος Μαράκης γεννήθηκε στα Χανιά το 1986. Συμμετέχει με ποιήματα του στα συλλογικά έργα “Μια εικόνα… χίλιες λέξεις (e-book)“ και “Τρενογραφίες“ (e-book)“ των εκδόσεων “τοβιβλίο.net“. ενώ ποιήματα του έχουν δημοσιευτεί σε διάφορες λογοτεχνικές σελίδες. Άρθρα του για πολιτικά και πολιτιστικά ζητήματα δημοσιεύονται στην εφημερίδα Αγώνας της Κρήτης ενώ αρθρογραφεί στο διαδικτυακό πολιτικό και πολιτιστικό περιοδικό Ατέχνως.