«Η μελαγχολία της αντίστασης» ή αλλιώς η γοητεία του Λάσλο Κρασζναχορκάι

Γράφει η Λίλια Τσούβα // *

Λάσλο Κρασναχορκάι «Η μελαγχολία της αντίστασης», μετάφραση: Ιωάννα Αβραμίδου, εκδ. Πόλις

Σε μια μικρή πόλη της Ουγγαρίας  χαμένη στο χάρτη, βουτηγμένη στην ομίχλη και παραλυμένη από τον πάγο, όλα υπολειτουργούν. Εγκατάλειψη και ακινησία πλανιέται στους έρημους δρόμους. Η κ. Πφλάουμ επιβιβάζεται στο τρένο της επιστροφής. Η διαδρομή μέσα στην παγωμένη κοιλάδα των Καρπαθίων κυλάει δύσκολα και με διακοπές. Είμαστε στην  πρώτη ενότητα του μυθιστορήματος «Η μελαγχολία της αντίστασης» με τίτλο «Κατάσταση εκτάκτου ανάγκης». Ακολουθούν άλλες δύο: «Οι αρμονίες Βερκμάιστερ» και «SERMO SUPER SEPULCHRUM». Όλες μαζί αντιστοιχούν στα τρία μέρη του μυθιστορήματος: εισαγωγή, ανάπτυξη, αποδόμηση που παραπέμπουν σε όρους μιας μουσικής σύνθεσης.

Τα γεγονότα διαρκούν δύο εβδομάδες, δεκαέξι μέρες. Αρκετές για το χαρισματικό Ούγγρο συγγραφέα Λάσλο Κρασναχορκάι να ξεδιπλώσει το λογοτεχνικό του ταλέντο και να καθηλώσει τον αναγνώστη. Η γραφή μοναδική. Μια πρόζα απαράμιλλης λογοτεχνικότητας που αγγίζει τα όρια της ποίησης, με θεατρικά στοιχεία. Μέσα από καταστάσεις γκροτέσκο και με το σφυροκόπημα ενός σαρωτικού μακροπερίοδου λόγου, συντίθεται ένα αριστούργημα που καταξιώνει το συγγραφέα ως έναν από τους μεγαλύτερους συγγραφείς του αιώνα μας.

Πρωταγωνιστές οι άνθρωποι της πόλης. Μοτίβο οι χώροι της. Ο αναγνώστης μέσα από ολοζώντανες περιγραφές κινείται στους δρόμους και τις πλατείες, τα σπίτια και τα καφενεία της. Η πόλη πνίγεται στον κομφορμισμό και την πλαδαρότητα. Αυτή την ατάραχη ζωή που είχε όμως ήδη εμφανίσει σημάδια ανατροπής, καθώς διάφοροι οιωνοί την ανήγγειλαν, θα ταράξει η έλευση ενός τσίρκου με αξιοθέατο μια τεράστια φάλαινα και ένα περίεργο πλάσμα με τρία μάτια, τον επονομαζόμενο «πρίγκιπα». Τότε μια απροσδιόριστη απειλή θα γεμίσει φόβο την πόλη.

Μέσα από τη συμπεριφορά των προσώπων ο συγγραφέας θα ξεδιπλώσει σιγά σιγά το κουβάρι του κόσμου μας, ενός κόσμου ηττημένου, ανορθολογικού, παραδομένου στους φόβους και τις προλήψεις,  ηθικά χρεοκοπημένου. Η αιώνια πάλη ανάμεσα στις δυνάμεις του Καλού και του Σκότους, ανάμεσα στην πρόοδο και την οπισθοδρόμηση, η μηδαμινότητα του ανθρώπου μέσα στο θεϊκής αρμονίας σύμπαν, τα υπαρξιακά αδιέξοδα, όλα προσδιορίζονται με μοναδικό τρόπο μέσα από ανάγλυφες περιγραφές απερίγραπτης εκφραστικής δύναμης.

Σύμφωνα με το συγγραφέα, ζούμε σε μια κόλαση δίχως δυνατότητα εξόδου, ανάμεσα σε ένα ύπουλο μέλλον και ένα παρωχημένο παρελθόν. Μας διαφεύγει η άφθαρτη τάξη που με τη θαυμαστή και άπειρη δύναμή της συνδέει ένα αρμονικό όλον. Ξεχάσαμε πως η ζωή όλων των όντων που κατοικούν στον πλανήτη είναι σε αμοιβαία εξάρτηση. Χάσαμε την απέραντη ευτυχία της μέθεξης, τη χαρά του πετάγματος των πουλιών, της γεύσης του καρπού, του αρώματος του λιβαδιού. Ο κόσμος μας έχασε τη γλυκύτητα της απλής ήρεμης ζωής, της συλλογικότητας.  Κατάντησε ένας ελεεινός θίασος που ατιμάζει γεμάτος ανοηματική καταστροφικότητα υπερβαίνοντας εαυτόν ως προς το κακό.  Έχουμε αποτύχει οικτρά μέσα σε αυτό το σύμπαν, όπου πιθανώς πλέον δεν έχουμε και πολλά να κάνουμε.

Αυτός ο τρομακτικός κόσμος της παράλογης κακίας  αισθάνεται πως απειλείται από έναν θίασο τσιρκολάνων. Παίζοντας  θέατρο  καμώνεται πως δεν γνωρίζει ποιος φταίει, σαν τον καθηγητή που ψάχνει παντού τα γυαλιά του, ενώ βρίσκονται κάτω από τη μύτη του και αρκεί μόνον να κοιτάξει προς τα πόδια του για να τα βρει. Καμώνεται πως δεν καταλαβαίνει ότι το τέρας είναι αυτός ο ίδιος, ένας κακός εγκέφαλος προικισμένος με μαγνητικές δυνατότητες. Αυτός  είναι ο «Πρίγκιπας του Ερέβους» κι ας φοβάται ότι θα ξεπηδήσει από το τσίρκο. Γιατί ένα τσίρκο παραδοξότητας κατάντησε η ανθρωπότητα που ξέχασε τις απλές χαρές, τη γλυκύτητα της  χαραυγής, του ήρεμου ξυπνήματος, τη χαρά του αχνιστού πρωινού τσαγιού.

Παρότι τα κλειδιά της ευτυχίας τα κρατάμε εμείς στο χέρι μας, και δεν είναι άλλα από τη λαμπρή ευφυΐα και τη μεγαλοπρεπή εφευρετικότητά μας, αφηνόμαστε μέσα σ’ αυτό το πληθωρικό σύμπαν να μας καθοδηγούν τα αντανακλαστικά μας. Ο κόσμος του Ερέβους με τις μαγνητικές του δυνάμεις προσελκύει τις μάζες, οι οποίες αστόχαστα μετατρέπονται σε ορδές βαρβάρων που κανείς δεν μπορεί να τιθασεύσει. Ο ειρηνικός άνθρωπος του χτες μεταλλάσσεται σε ανελέητο, κυνικό και απάνθρωπο θύτη του σήμερα.

Όλα ανήκουν στη φυσική τάξη του χάους, σύμφωνα με το συγγραφέα. Αυτό μας κυβερνά. Ο κόσμος μας μια τελειότητα• απαλλαγμένη όμως από κάθε εννοιολογική σκέψη, από κάθε τάξη, εκτός από εκείνη του χάους. Ένα μεγαλοπρεπές και τέλειο μνημείο θλίψης ο πολιτισμός μας. Ζωές ομοιόμορφες,  τοπία ερειπωμένα, χιονισμένα και παγωμένα, οι άνθρωποι μικροσκοπικοί πλανήτες που περιπλανιούνται.  Οι απέλπιδες προσπάθειές του να αντιδράσει τον οδηγούν στον ολοκληρωτισμό. Η επιχείρηση «ΑΥΛΗ ΣΚΟΥΠΙΣΜΕΝΗ, ΟΙΚΙΑ ΤΑΚΤΟΠΟΙΗΜΕΝΗ» στην προσπάθειά της να καθαρίσει στην πόλη καταλήγει σε αυταρχικές καταστάσεις.

Η αρμονία και η ομορφιά εκφράζεται μέσα από την προσωπικότητα ενός -υποτίθεται- καθυστερημένου, του Βάλουσκα, ενός «Αγγέλου που φορά παλτό ταχυδρόμου», μοιράζει εφημερίδες και διανέμει τρόφιμα εθελοντικά, ενός τρελού που ξέρει να λέει την αλήθεια, γι’ αυτό και οι συμπολίτες του τον περιθωριοποιούν. Ο  Βάλουσκα αντιπροσωπεύει τις αξίες που χάσαμε. Προσωποποιεί τον αλτρουισμό, την αγνότητα, την αυθεντικότητα,  τη μαγευτική απλότητα του πνεύματος, την αισιοδοξία. Είναι ο μόνος που πιστεύει πως κινητήρια δύναμη του σύμπαντος είναι η χαρά. Πηγή της  γαλήνης του είναι ο συμπαντικός κόσμος τον οποίο απαρέγκλιτα παρατηρεί. Η  γκροτέσκο μορφή του Βάλουσκα συνιστά «τη ζωντανή ενσάρκωση του αγγελικού στοιχείου». Αντλεί χαρά από τη φωτεινότητα της ανατολής του ηλίου, από τη φάλαινα-την «αιώνια πρέσβειρα του κόσμου»- από τον άπειρο πλούτο της φύσης, ανίκανος να αποστρέψει τα μάτια του από αυτό που «ο Θεός δημιούργησε εις τον αιώνα των αιώνων».

László Krasznahorkai

Ολόκληρο το σύμπαν του Βάλουσκα θα κλονιστεί μεμιάς, όταν ο πρίγκιπας του σκότους θα κάνει την εμφάνισή του στην πόλη. Τότε, «σηκώνει  τα μάτια του πάνω από τις στέγες των σπιτιών και ατενίζει το μηδέν». Η θέα του μίσους κατακερματίζει τη ζωή του.  Ο αγαθός αυτός «άγγελος επί της γης», με τα αστραφτερά μάτια και το βηματισμό της πάπιας, βουβαίνεται για πάντα, όταν έρχεται αντιμέτωπος με την εωσφορική κακία του  ανώνυμου όχλου που ασχημονεί χωρίς νόημα και παραφέρεται, κάτι το οποίο δεν είχε ποτέ έως τότε φανταστεί. Το ήρεμο πρόσωπο των ανθρώπων της προηγούμενης μέρας μετατράπηκε σε εωσφορικό πρόσωπο απίστευτης ψυχρότητας. Η  προπατορική αθωότητα του ανθρώπου χάθηκε για πάντα. Ο Βάλουσκα αγνοούσε το τέρας της ανθρώπινης ύπαρξης. Όταν το είδε, όλα πήραν την αληθινή τους μορφή, «όπως στο σινεμά, όταν ανάβουν τα φώτα». Η αφύπνιση ήταν βίαιη,  στιγμιαία. Οι τερατώδεις πρωταθλητές του Ερέβους άφησαν άναυδο το Βάλουσκα και δεν ξαναμίλησε ποτέ.

Ο Βάλουσκα βρίσκει τη φιλία στο πρόσωπο του κ. ‘Έστερ, του ευφυούς και αναγνωρισμένου μουσικού, ο οποίος μετά από ισχυρή θλίψη για την αθλιότητα του βίου- ενός κόσμου απ’ όπου απουσιάζει η ανθρωπιά- απέχει από τη ζωή, εγκλεισμένος οίκοι. Επέβαλλε στον εαυτό του την ακινησία πάσχοντας από αηδία και αίσθηση αποτυχίας του κόσμου ως προς όλα. Αυτοτιμωρείται μη μπορώντας  να αντέξει τη βλακεία των ανθρώπων. Η διανοητική αποχαύνωση και η αυταρέσκεια τον κάνουν να καταρρέει. Ο σκοταδισμός, η ηλιθιότητα, η χυδαιότητα και η έλλειψη κουλτούρας, το μίσος και η νοσηρή δίψα για εξουσία τον συνθλίβουν. Ο κόσμος  γι΄ αυτόν απέτυχε. Η μαγεία και η ονειροπόληση έχουν χαθεί. Μια βαθιά παρακμή απλώνεται παντού. Για να μην πλήττει από το πρωί μέχρι το βράδυ συνθέτει μουσικές φράσεις και παραλλαγές πάνω στην ίδια λυπητερή μελωδία.

Ο κ. Έστερ(τέχνη) και ο Βάλουσκα (αθωότητα, αλτρουισμός)συμπορεύονται στη βούληση του συγγραφέα για να αντιταχθούν στο κακό. Είναι οι μόνες δυνάμεις που μπορούν να βγάλουν τον άνθρωπο από τον οριστικό εγκλεισμό ώστε να μην καταντήσει η ανθρωπιά ένα απολεσθέν αντικείμενο το οποίο πλέον κανείς δεν αναζητά. Ο συγγραφέας πιστεύει στην τέχνη, στην πρωτοτυπία των καλλιτεχνών. «Το καταπληκτικό και το εξαιρετικό συμβαδίζουν αναπόφευκτα με τη μεγάλη τέχνη», γράφει.

Οι αποδομητικοί παράγοντες που οδηγούν στη σήψη είναι μια φοβερή σύλληψη στο τελευταίο κεφάλαιο. Το αρχικό βασίλειο που δημιούργησε η άπειρη δύναμη  του χάους εμπεριέχει τους κρυστάλλους της τάξης μαζί με άνθρακα, υδρογόνο, άζωτο, θείο. Οι δυνάμεις της αποσύνθεσης είναι και οι δυνάμεις της ζωής, ώστε να συμπορεύονται για πάντα η γέννηση με το θάνατο, μέσα από μια μακρινή Δίκη, τη Θεία Δίκη, που ελέγχει τα πάντα.

Η μεταφράστρια Ιωάννα Αβραμίδου με αξιοθαύμαστη ικανότητα κατάφερε να αποδώσει αυτό το φοβερό έργο με μια ανακατασκευή που μαγεύει. Αποδόθηκαν τέλεια ο αγχώδης ρυθμός στη φωνή καθώς και η υπαρξιακή αγωνία που αναδύει το έργο σε κάθε του γραμμή. Με αφήγηση σε πλάγιο λόγο, εναλλαγή  πλαγίου και ευθέος λόγου, εναλλαγή ρηματικών προσώπων ακόμη και μέσα στην ίδια περίοδο, πέτυχε να μεταφέρει ολοζώντανα τις περιγραφές, τους διαλόγους, τους παραληρηματικούς μονολόγους. Παράλληλα, με διαδοχική  υπόταξη, μετοχικές ή διασαφητικές προτάσεις/φράσεις, επαναλήψεις λέξεων, δημιούργησε έναν καθηλωτικό μακροπερίοδο λόγο. Η άριστη χρήση του λόγου στη μετάφραση  απαλείφει οποιοδήποτε πρόβλημα κατανόησης του κειμένου, καθιστώντας τη γλώσσα όργανο άριστης απόδοσης του μεγαλείου της σκέψης αυτού του σαγηνευτικού  συγγραφέα.

Προοικονομία, αφήγηση, εγκιβωτισμός, συμβολισμοί, εκφραστικά μέσα, ψυχογραφίες: όλα καθιστούν το μυθιστόρημα ένα λογοτεχνικό αριστούργημα. Μια κραυγή αγωνίας, μια ασθμαίνουσα διαμαρτυρία για την πορεία του πολιτισμού μας.  Το μυθιστόρημα «Η μελαγχολία της αντίστασης» είναι ένα βαθύτατα ανθρωπιστικό έργο που διακηρύσσει τον πλούτο των αυθεντικών ανθρώπινων σχέσεων, την πίστη και την τρυφερότητα ως αντίποδα στην αναπότρεπτη φθορά και την καταστροφική μανία μιας επερχόμενης Αποκάλυψης.  Έργο βαθύτατα απαισιόδοξο που προβληματίζει για το μέλλον καθηλώνοντας με την αλήθεια του τον αναγνώστη. Ένα μοναδικό αριστούργημα που δικαίως ανακηρύσσει το εμπνευστή του ως έναν από τους σπουδαιότερους  συγγραφείς του αιώνα μας.  Πιο επίκαιρο από ποτέ.

* Η Λίλια Τσούβα γεννήθηκε στα Τρίκαλα. Σπούδασε στη Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ, από όπου και αποφοίτησε (τμήμα Μέσων και Νεότερων Ελληνικών Σπουδών). Εργάστηκε επί χρόνια ως καθηγήτρια στη μέση εκπαίδευση. Ασχολείται με το δοκίμιο και την κριτική. Κείμενά της έχουν δημοσιευτεί στον έντυπο και ηλεκτρονικό τύπο.