Διπλή ανάγνωση: Ανατομία μιας ανεξερεύνητης σχέσης

Γράφει ο Βασίλης Βασιλικός // και ο Τρύφων Ζαχαριάδης //

«Η επιστροφή του άνδρα», Ελισάβετ Μπαρμπαλιού, εκδ. Πεδίο, 2017, σελ. 414

Η κριτική του Βασίλη Βασιλικού:

«Το άκρως ενδιαφέρον δοκίμιο, ευανάγνωστο κι από τον ελάχιστα μυημένο στην επιστήμη της ψυχολογίας, της Ελισάβετ Μπαρμπαλιού που κρατάτε στα χέρια σας, έρχεται να καλύψει ένα μεγάλο κενό στις μελέτες των gender studies διεθνώς και στον τόπο μας. Με ύφος γλαφυρό μας ξεναγεί με συντομία αξιοζήλευτη από το απώτατο παρελθόν ως την άυλη ψηφιακή δικτύωση της εποχής μας, στην προβληματική περίπτωση του “υποταγμένου-εξεγερμένου” (όπως επιγραμματικά τη συνοψίζει) “έλληνα άνδρα”. Με αντλημένες από την επαγγελματική εμπειρία της “ζωντανές” περιπτώσεις ασθενών και στηριγμένο σε μια πλούσια διεθνή κι ελληνική βιβλιογραφία, η συγγραφέας καταφέρνει εκείνο στο οποίο αποτυγχάνουν οι ομότεχνες του φύλου της: να μην γράφει ως φεμινίστρια, αλλά ως ανατόμος μιας εν πολλοίς ακόμα ανεξερεύνητης σχέσης πατέρα-γιού στην εποχή μας.»

Για το βιβλίο γράφει ο Τρύφων Ζαχαριάδης * :

Συνήθως όταν αναλαμβάνω να παρουσιάσω ένα βιβλίο, αναζητώ μια πτυχή που δεν έχει αναπτυχθεί, ώστε  διακριτικά να την ξεδιπλώσω συμπληρώνοντας την συνολική εικόνα μια θεματολογίας. Στο βιβλίο της Ελισάβετ δεν υπήρξε αυτή η ευχέρεια. Έχει καλύψει μια ευρύτερη γκάμα για τον έλληνα άνδρα, χωρίς να αφήσει ιδιαίτερα κενά.

Αυτό από μόνο του είναι μια αρετή του βιβλίου. Στο σύνολο των 414 σελίδων του, δεν βρίσκεις εύκολα περιττό υλικό. Η συγγραφέας του χρησιμοποιεί έναν γραπτό λόγο βατό και κατανοητό που επιτρέπει στον αναγνώστη να παρακολουθεί με άνεση τις προσεγγίσεις που οργανωμένα παρουσιάζει.

Ο τρόπος που μεταφέρει η Ελισάβετ  Μπαρμπαλιού λεκτικά στα κλινικά παραδείγματα την οπτική της, φανερώνει ότι δοκιμάζει να εμπεριέχει στο μέτρο του δυνατού το όλον του θεραπευόμενου. Δεν θεωρεί άχρηστα ούτε τα νεύματα, ούτε τα υπονοούμενα ούτε φυσικά τις ψυχοσωματικές του εκδηλώσεις.

Το πιο σημαντικό όμως είναι ότι διατυπώνει αλήθειες για τον έλληνα άνδρα, ξεκάθαρα και με τρόπο που να τις καταλαβαίνουν όλοι όσοι ειλικρινά το επιθυμούν.

Επιτυγχάνει και δίνει το ερέθισμα  ώστε να συνομιλήσουν μεταξύ τους, οι συναισθηματικές υποστάσεις των δύο φύλων, οι υποτιθέμενα παγιωμένες σεξουαλικές τους ταυτότητες, οι επιθετικά διαφορετικές κουλτούρες μεγαλώματος ανάμεσα στο αρσενικό και θηλυκό.

Με αυτή την ματιά, έχοντας υπόψη μας όλα τα εμπόδια και τις απαγορεύσεις σε ό,τι καθρεφτίζει την πραγματικότητα του έλληνα άνδρα, το βιβλίο αυτό συντελεί στο βαθμό που μπορεί, να συζητηθεί το ξεπέρασμα της λαθεμένης αγωγής, που απομόνωσε και φυλάκισε συναισθηματικά τα αρσενικά αυτού του τόπου.

Σελίδα 27 στην εισαγωγή γράφει: «..Θεώρησα τη διαδικασία της ψυχοθεραπείας μια αξιόπιστη και αυθεντική πηγή απ’ όπου άντλησα καταθέσεις της ανδρικής ψυχής και συνέλεξα πληροφορίες και υλικό για το προφίλ του σύγχρονου έλληνα άνδρα με αμεσότητα και σαφήνεια…»

Στη σελίδα 188  συνεχίζει: «Η ψυχοθεραπεία μοιάζει να ταρακουνά  τα θεμέλια βαθιά ριζωμένων αντιλήψεων που εμποδίζουν τον άνδρα να εξελιχθεί, αφού τον στρέφει να αφουγκραστεί και να συνειδητοποιήσει βαθιές και ανατρεπτικές αλήθειες». Η ίδια η συγγραφέας δυο σελίδες πιο κάτω στην 190 σε ένα παράδειγμα κλινικού υλικού που αφορά ένα ζευγάρι και την καθυστέρηση στην ανάπτυξη  λόγου του  πεντάχρονου γιού τους, σχολιάζει, δίνοντας έτσι την εικόνα και το σύμπτωμα της συναισθηματικής σιωπής του άνδρα γενικότερα και του Κλέωνα πατέρα του αγοριού, ειδικότερα. «Ο Κλέων ήρθε πάσχοντας από πυώδη φλεγμονή στο στόμα, πιθανή ένδειξη της αντίστασής του, να εκφράσει τα δικά του συναισθήματα για ότι, συνέβαινε».

Αυτή η υπογράμμιση ίσως δικαιολογεί και τον υπότιτλο. Δηλαδή «λύνοντας τη σιωπή αιώνων». Πιο απλά όταν ιαθούν οι πυώδεις φλεγμονές από το συναίσθημα στο λόγο και την επικοινωνία των αρσενικών, τότε θα εκφρασθούν, τότε θα αρθρώσουν αυτό που η εκπαίδευσή τους, τους απαγόρευε: Το συναίσθημα.

Σε επίπεδο βιβλιογραφίας αλλά και εμπειρίας από το κλινικό υλικό, γνωρίζουμε ότι για κάθε άνθρωπο, το μεγαλύτερο τοτέμ της ζωής του είναι οι γονείς  του και τα πιο ιδιαίτερα ριζωμένα ταμπού μέσα του είναι οι επιθυμίες που είχαν εκείνοι γι’ αυτόν.

Μιλώντας για τον ελλαδικό χώρο και τους γιούς σημειώνει στην σελίδα 213: «Πολλές μητέρες που αναπτύσσουν υπερεμπλεγμένες σχέσεις με τους γιους τους έχει διαπιστωθεί ότι όχι μόνο δεν έχουν μια ισορροπημένη συντροφική σχέση , αλλά στερούνται και άλλες σχέσεις κοινωνικού τύπου, όπως φιλικές, επαγγελματικές κ.ο.κ».

Δίνοντας μια συνέχεια στην αναφορά της συγγραφέως, υπενθυμίζω ότι τα παιδιά που επιλέγουν για «φίλους» τους γονείς, δεν βρίσκουν εύκολα εραστές. Πιο απλά λέω αυτό που άλλοι είναι σίγουροι και άλλοι υποψιάζονται, ότι δηλαδή, η συναισθηματική αιμομιξία, δυσκολεύει τον άνδρα γιο να γίνει σύντροφος αληθινός μια άλλης γυναίκας, πλην της μητέρας του.

Είναι αλήθεια ότι η βαθύτερη επιθυμία ενός άνδρα και δει του έλληνα άνδρα, είναι να απεξαρτηθεί από τη μητέρα του και η πιο ουσιαστική ανάγκη του να βρει μια γυναίκα σαν τη μητέρα του!

Στα μισά του περασμένου αιώνα και όχι μόνο το κλασσικό ζευγάρι είχε περίπου συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. Ο άνδρας πληρούσε αν ήταν επιτυχημένος τις προδιαγραφές του κουβαλητή. Καταπίεζε την γυναικεία παρουσία της συντρόφου του και επέβαλλε φανερά ταπεινωτικές προϋποθέσεις συμβίωσης. Η σύζυγος εκτελούσε τα χρέη της μάνας έχοντας την ευχέρεια να ροκανίζει την σχέση του με τα παιδιά. Αφού λοιπόν δεν βίωνε ως συναισθηματικό σύντροφο τον σύζυγό της, επέλεγε κάποιο από τα παιδιά να παίξει αυτό τον ρόλο. Αν υπήρχε γιος, αυτός ήταν το πολύτιμο λάφυρο για να ελέγξει επιτέλους η  γυναίκα ένα αρσενικό. Πως μεγάλωνε αυτός ο γιος; Με εχθρότητα. Τα αγόρια συχνά εκπαιδεύονται συναισθηματικά από απογοητευμένες σεξουαλικά μητέρες. Επομένως από γυναίκες που λατρεύουν το αγόρι τους-το γιο τους, αλλά όχι τα αρσενικά. Έτσι η εχθρότητα όταν επιβάλλεται μόνο για την εχθρότητα δημιουργεί την ύπαρξη ενός μεγάλου ποσοστού εσωτερικής ανασφάλειας.

Ένα σημείο σε σχέση με το οποίο το αρσενικό είναι έντονα το αδύνατο φύλλο στην ελληνική συναισθηματική εκπαίδευση, είναι η εξάρτησή του από την αρσενικότητά του. Δηλαδή από τον ρόλο που η απογοητευμένη μητέρα και ο αμφίθυμος για τον ανδρισμό και την εξουσία του πατέρας, του έχουν αναθέσει να παίξει. Τα αγόρια και οι άνδρες κουβαλούν μέσα τους ένα τεράστιο φορτίο σχετικά με τις προσδοκίες από ένα αρσενικό.

Κατά συνέπεια αναπτύσσουν μυς και συγκεντρώνονται σε ιδέες γύρω από την σωματική τους διάπλαση και την συμπεριφορική τους έκφραση-εκδήλωση.

Αυτός είναι που μπαίνει μέσα της κι εκείνη που τον αφήνει, τον υποδέχεται τον φιλοξενεί, επομένως έχει και την ευχέρεια να τον απορρίπτει.

Χρησιμοποιώ από την απουσία του απόντα πατέρα την αναφορά της συγγραφέως που συμπυκνωμένα δίνει, ένα μέρος, μια εξήγηση, γιατί δυσκολεύτηκε αιώνες να λύσει την σιωπή του ό έλληνας άνδρας.

«Μέσα από τις αφηγήσεις τους ζωντανεύει ο απόηχος του τραύματος που άφησαν πίσω τους οι πόλεμοι, οι μεταναστεύσεις και τα μακρινά ναυτικά ταξίδια. Πρόγονοι ψυχικά και σωματικά λαβωμένοι, πατέρες μελαγχολικοί και γιοί δυστυχισμένοι απαρτίζουν γενιές και γενιές ανδρών, διαιωνίζοντας τον μαρασμό και την ανομολόγητη θλίψη που κουβαλούν κρυφά μέσα τους».

Οι έλληνες άνδρες δοκιμάζοντας ν’ αντέξουν και να κρύψουν τα τραύματα, χρησιμοποίησαν το σώμα τους σαν μια πανοπλία ενάντια στις αγωνίες τους. Κατ επέκταση και την σεξουαλικότητά τους.

Η διερεύνηση του αρσενικού ψυχισμού και η σχετική κωδικοποίηση, ίσως σε μερικούς να δημιουργεί μια ενοχλητική απορία, για το ποιος είναι αυτός, που οργανώνοντας τις συμπεριφορές, τολμά να πει, τι ίσως έφταιξε και κατ επέκταση από εδώ και πέρα πώς θα πρέπει να ζούμε και να εκφραζόμαστε.

Είναι φανερό ότι ένα μεγάλο μέρος στο πέρασμα των αιώνων είχε μέσα από τις δημιουργημένες και συγκυριακές συνθήκες μια απερίφραστη αποστολή: να αποσιωπηθούν οι πτυχές του ανδρικού εαυτού, μέσα από κωδικοποιημένα μηνύματα προτροπής και νουθεσίας ώστε να κρυφτεί το συναίσθημα.  Τους έμαθαν εξ ορισμού  ότι αρετή είναι να αντιτίθεσαι  στην δημοσιοποίηση των προσωπικών σου συναισθημάτων.

Το βιβλίο αυτό της Ελισάβετ Μπαρμπαλιού για τους άνδρες αυτού του τόπου, εμπεριέχει μια προτροπή, μια ενθάρρυνση: Να είμαστε η καλύτερη εκδοχή του εαυτού μας.

* O Τρύφων Ζαχαριάδης είναι Ψυχαναλυτικός Θεραπευτής – Συγγραφέας

Και η συγγραφέας Ελισάβετ Μπαρμπαλιού αποκωδικοποιεί το βιβλίο της:

Το βιβλίο αυτό μοιάζει με ένα ταξίδι στον χρόνο. Η γραφή του ξεκίνησε με αφετηρία το παρόν έβαλε όμως πλώρη για το παρελθόν για να αγκυροβολήσει τελικά στο μέλλον, προκειμένου να μελετήσει και να κατανοήσει τον έλληνα άνδρα, φτάνοντας έτσι στον προορισμό του.

Το χρονικό του ξεκίνησε από ορισμένες κλινικές παρατηρήσεις, οι οποίες στη συνέχεια πυροδότησαν την επιθυμία μου για περαιτέρω έρευνα και μελέτη προκειμένου να απαντήσω σε πολύπλοκα και δυσδιάκριτα ερωτήματα που διαρκώς προέκυπταν στην πρακτική μου. Εστιάζοντας στις αφηγήσεις των σύγχρονων ανδρών, διαπίστωνα ότι η κάθε καινούργια ιστορία που ερχόταν να εισακουστεί, παρότι ήταν ξεχωριστή, είχε πολλά κοινά στοιχεία με την προηγούμενη: την απουσία στις σχέσεις τους με τους σημαντικούς άλλους. Παρατηρούσα επιπλέον ότι αυτή η συνθήκη είχε βιωθεί από τους ίδιους, ως παιδιά, μέσα από τη συναισθηματική απουσία του πατέρα από τη ζωή τους, ενώ συγχρόνως είχε αναπτυχθεί μια συγχωνευμένη σχέση με τη μητέρα τους, δύο ιδιαίτερα επιβαρυντικοί παράγοντες, οι οποίοι καθόριζαν σε μεγάλο βαθμό την περαιτέρω προσωπική τους ανάπτυξη και εξέλιξη.

Η πατρική απουσία και στέρηση, με όποια μορφή κι αν εμφανιζόταν, πλανιόταν πάνω από τις ζωές τους σαν φάντασμα και τις όριζε. Αυτό το κενό έμοιαζε να μην μπορεί να γεμίσει τόσο εύκολα, όσες προσπάθειες και αν κατέβαλαν στη διάρκεια της ζωής τους. Ήταν σαν να κατοικούσε μέσα τους ένα αδηφάγο τέρας που δεν χόρταινε όσο και να το τάϊζαν. Την ίδια ώρα, η ευαίσθητη και συναισθηματική πλευρά τους, παραμένοντας ανέκφραστη και φυλακισμένη, ασφυκτιούσε με τρόπο δραματικό.

Για κάποιο διάστημα ένιωθα να κρατάω στα χέρια μου ένα κουβάρι του οποίου το νήμα όφειλα να ξετυλίξω για να βρω την άκρη του. Αναρωτώμενη πόσοι άνδρες και για ποιους λόγους πέρασαν το κατώφλι του γραφείου μου, επιζητώντας λύσεις στα αδιέξοδά τους ανέτρεξα στο αρχείο μου, ξεκινώντας την καταγραφή. Έκπληκτη σταμάτησα πλέον, όταν έφτασα στον αριθμό των τριακοσίων, διαπιστώνοντας ότι είχα ‘’υποτιμήσει’’ τον αριθμό των ανδρών που ευαισθητοποιημένοι κινούνταν και έρχονταν να δώσουν απαντήσεις και λύσεις στα θέματα που τους απασχολούσαν. «Οι Τριακόσιοι του Λεωνίδα» σκέφτηκα, οι τριακόσιοι που πριν από δυόμισι χιλιάδες χρόνια θυσίασαν τη ζωή τους για να διασφαλίσουν την ελευθερία του τόπου τους και το «ευ ζῆν» της οικογένειάς τους. Οι σημερινοί άνδρες, αναρωτήθηκα, σε ποια πεδία μάχονται; Ποιες αξίες υπερασπίζονται; Για ποια ιδανικά παλεύουν; Επιπλέον ερωτήματα που προέκυπταν σε αυτή την αναζήτηση, όπως ποιες είναι οι συνθήκες που συμβάλουν στην απουσία του άνδρα, πώς αυτή εξελίσσεται και τελικά διαμορφώνεται μέσα στον χρόνο, πώς επηρεάζει την προσωπικότητα, το ήθος και τις αξίες του, ποιος είναι ο αντίκτυπος που έχει στη δομή της οικογένειας και της κοινωνίας, αποτέλεσαν σταδιακά μια πυξίδα προσανατολισμού σε συγκεκριμένα πεδία για την αναζήτηση των απαντήσεων.

Γνωρίζοντας τη σημασία που έχει η κατανόηση του παρελθόντος στη διαμόρφωση της ζωής των ανθρώπων, ακολούθησα τον ρουν της ιστορίας για να αναζητήσω στοιχεία που θα εμπλούτιζαν την έρευνά μου. Ως εκ τούτου χρειάστηκε να στραφώ πίσω στον χρόνο για να αναζητήσω τον έλληνα άνδρα από την απαρχή της πορείας του στον κόσμο, εστιάζοντας στην εξέλιξή του μέσα στο πέρασμα των αιώνων, ώστε να μπορέσω να τον συναντήσω εκ νέου. Μελέτησα τον γραπτό του λόγο, ενώ προσπάθησα να τον γνωρίσω μέσα από τους μύθους και τα έπη, τη φιλοσοφία, την ποίηση και τη λογοτεχνία, μοναδικές πηγές άντλησης στοιχείων εκείνης της περιόδου για την προσωπικότητα, την ιδιοσυγκρασία και τον ψυχισμό του. Ακολουθώντας τα ίχνη του στα δαιδαλώδη μονοπάτια της ιστορίας, και ‘’συνταξιδεύοντας’’ μαζί του στα πέρατα της οικουμένης συνάντησα ενδιαφέροντα ευρήματα στην αναζήτηση αυτή. Οι συνθήκες, λόγου χάρη, που επικρατούσαν λόγω της γεωπολιτικής θέσης της Ελλάδας, όπως πόλεμοι και μεταναστεύσεις, ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε και η ιστορία που τελικά γράφτηκε, έμοιαζαν να βρίσκονται σε συνάρτηση με την ανδρική απουσία, η οποία τις περισσότερες φορές ταυτιζόταν με τη θυσία του άνδρα, προκειμένου να διασφαλιστεί η επιβίωση της οικογένειας και η σωτηρία της πατρίδας του. Έτσι για αιώνες, οι πόλεμοι έφτιαχναν άνδρες πολεμιστές με σιδερένια καρδιά και ήρωες με παγωμένο βλέμμα. Οι θάλασσες τους έπαιρναν μακριά και η φτώχεια τούς ξενίτευε στα πέρατα της οικουμένης. Πολύ αργότερα, και έχοντας αλλάξει οι συνθήκες, αναδείχθηκαν νέες μορφές απουσίας, εξαιτίας της εργασίας ή των διαζυγίων, φαινόμενο πολύ συχνό στις τελευταίες δεκαετίες, όπου οι αλλαγές στους ρόλους των δύο φύλων υπήρξαν σαρωτικές.

Οι ιδιότητες αυτές του Έλληνα τον μετουσίωναν σε άνθρωπο σκληρό, δυνατό και ανθεκτικό, ο οποίος, προκειμένου να αντέξει, χρειαζόταν να καταπνίξει τις ευαισθησίες και τις αδυναμίες του. Η απουσία αυτή όμως επιβάρυνε οικογένειες και κοινωνίες ολόκληρες με ένα βάρος ανομολόγητο κι ασήκωτο. Δρώντας συσσωρευτικά ο απόηχος του τραύματος που άφηνε πάντα πίσω, μεταφερόταν και στις επόμενες γενιές, διαμορφώνοντας χαρακτήρες και ήθη, πεποιθήσεις και συμπεριφορές, σκορπίζοντας πόνο και δυστυχία.

Οι γυναίκες από την άλλη μένοντας πίσω και όντας μόνες, χρειάστηκε να αναπτύξουν συγκεκριμένες δεξιότητες για να ανταποκριθούν στα καθήκοντα και τις υποχρεώσεις του οίκου τους. Έμαθαν να είναι εξίσου δυνατές, σκληρές και συγκεντρωτικές με τον άντρα, καθώς ήταν υπεύθυνες για την επιβίωση, όχι μόνο του εαυτού τους αλλά και των υπόλοιπων μελών της οικογένειάς τους. Ο γιος, μεγαλώνοντας μέσα σε αυτές τις συνθήκες, παρέμενε αποκλειστικά κάτω από τον έλεγχο και την επιρροή της μητέρας, λειτουργώντας σαν στήριγμα και παρηγοριά της, θυσιάζοντας πολλές από τις επιθυμίες και τις ανάγκες του για να νιώθει εκείνη καλά.

Το κουβάρι, του οποίου το νήμα όφειλα να ξετυλίξω για να βρω την άκρη του, έφτασε η στιγμή να το ξαναμαζέψω. Επιστρέφοντας από αυτό το ταξίδι στον χρόνο έφερα στις αποσκευές μου καινούργιο υλικό για να εναποθέσω στην αρχική μου παρατήρηση, εμπλουτίζοντάς την. Στο πρόσωπο του σύγχρονου έλληνα άνδρα, που αφηγείται την ιστορία του στο “ντιβάνι” της ψυχοθεραπείας, είδα να αντανακλάται η ιστορία και οι κοινωνικοοικονομικές συνθήκες αυτού του τόπου, οι αξίες και τα ήθη του, η παράδοση και ο πολιτισμός του. Την ίδια ώρα όμως που καθρεφτίζονταν τα βιώματα και οι καταβολές του αποτυπωνόταν και η σύγχυση που βίωνε εξαιτίας των αλλαγών των τελευταίων δεκαετιών, οι οποίες ανέτρεψαν συνήθειες αιώνων. Αυτή τη βαριά κληρονομιά έρχεται να ακουμπήσει σήμερα στη θεραπευτική διαδικασία ο σύγχρονος έλληνας άνδρας, λειτουργώντας ταυτόχρονα και ως φορέας ενός συλλογικού ασυνείδητου, χωρίς να το συνειδητοποιεί.

Εξοικειωμένη να αφουγκράζομαι την ανδρική απουσία και τον πόνο που αυτή επιφέρει, έχοντας βιώσει η ίδια μέσα από την πατρική μου οικογένεια την ανδρική απώλεια και τις συνέπειές της, εστίασα στη μεταβίβαση του τραύματος δια μέσου των γενεών και στον αντίκτυπο που αυτό αντανακλά στη ζωή και στις σχέσεις της οικογένειας και της κοινωνίας. Στη δική μου ιστορία οι βασικές γυναίκες της ζωής μου δεν είχανε άντρα. Τη μάνα μου τη θυμάμαι μαυροφορεμένη. Έχασε τον άντρα της και πατέρα μου, όταν ήμουν εννέα μηνών. Οι δε γιαγιάδες μου, και οι δύο, είχανε χάσει τους άντρες τους ενώ ακόμα ήταν πολύ νέες. Οι πρώτες μου εικόνες περιέχουν τις γυναίκες αυτές ντυμένες στα μαύρα, μόνες, αμίλητες και θλιμμένες, να σηκώνουν όλα τα βάρη στις πλάτες τους. Η απουσία του άνδρα βάραινε τις ζωές όλων μας. Η πατρική απουσία βάραινε και τη ζωή του αδερφού μου, ο οποίος ήταν μόλις πέντε χρονών όταν πέθανε ο πατέρας μας. Υπακούοντας στους άγραφους νόμους και τις απαιτήσεις του περίγυρου της μικρής τοπικής κοινωνίας πήρε συγκεκριμένο ρόλο, σωπαίνοντας και πνίγοντας τους φόβους του, προκειμένου να εξυπηρετήσει τον κοινό σκοπό, που δεν ήταν άλλος από την επιβίωση της οικογένειάς μας. «Τώρα εσύ είσαι ο άντρας του σπιτιού. Να προσέχεις τη μάνα σου και τη μικρή σου αδερφή», ήταν τα λόγια που άκουγε συχνά από τους μεγαλύτερους. Ούτε ο γιος μου κατάφερε να ξεφύγει από τη βαριά αυτή κληρονομιά, τα πρώτα κυρίως χρόνια της ζωής του, καθώς την πατρική απουσία τη βίωσε εξαιτίας του ρόλου που είχε αναλάβει ο πατέρας του στα κοινά.

Αυτή την απουσία εντόπισα και στην κλινική μου δουλειά με τους άνδρες, μαζί με τις διαβρωτικές της συνέπειες, και θέλησα να καταδείξω αλλά και να εντάξω σε ένα ιστορικό και ψυχοκοινωνικό πλαίσιο που να γίνεται κατανοητό, προσφέροντας μια προοπτική για αλλαγή. Ζώντας σε μια «ορφανή από πατέρες κοινωνία» βιώνουμε καθημερινά τις δραματικές συνέπειες που η πατρική απουσία επιφέρει. Οι ηγέτες, για παράδειγμα, όπου θα έπρεπε να λειτουργούν ως πατέρες των εθνών διατηρώντας τον κόσμο ανθρώπινο, έχοντας στερηθεί και οι ίδιοι τη συναισθηματική πατρική παρουσία, αδυνατούν να σταθούν στο ύψος των περιστάσεων και παλεύουν με όπλα τους τον σκληρό ανταγωνισμό και την κυριαρχία έναντι των αντιπάλων τους. Μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο διάβρωσης οι ηθικές και οι πνευματικές αξίες αντικαθίστανται από μια υλιστική τάση που εκδηλώνεται με νεοπλουτισμό και υπερκαταναλωτισμό, ενώ σε ατομικό επίπεδο η αξία που έχει κάποιος ως άνθρωπος ταυτίζεται με την ποσότητα του χρήματος που διαθέτει.

Σήμερα «οι τριακόσιοι του εικοστού πρώτου αιώνα» παρατηρώ να μάχονται, σε καιρό ειρήνης, για μια καλύτερη ζωή απαλλαγμένη από αδιέξοδα, για τους ίδιους και την οικογένειά τους. Κάποιοι τα καταφέρνουν, κάποιοι άλλοι όχι. Μερικοί, μέσα από τη διαδικασία της ψυχοθεραπείας, βρήκαν τον προορισμό τους, άλλοι έμειναν σε νησιά και στεριές φοβούμενοι μήπως η αναζήτηση του εαυτού τους πληγώσει αγαπημένα πρόσωπα, συνήθως τους γονείς, άλλοι χάθηκαν στα κύματα χωρίς προσανατολισμό μπροστά σε άπιαστους για εκείνους στόχους, αρνούμενοι να αναγνωρίσουν τον βαθύτερο πραγματικό τους εαυτό και τις ανάγκες του. Η κατάδυση στα εσώτερα της ψυχής δεν είναι εύκολη υπόθεση. Άνδρες εξεγερμένοι, που δεν φοβήθηκαν να αντικρούσουν ορδές βαρβάρων, θεριά, φουρτούνες και αμέτρητους άλλους κινδύνους, τρόμαξαν και υποτάχτηκαν μπροστά στον φόβο να αντικρίσουν τον καλά κρυμμένο, πληγωμένο και στερημένο εαυτό τους.

Τις τελευταίες δεκαετίες, παρολαυτά,, κάτι αρχίζει να αλλάζει. Ύστερα από μακρόχρονη απουσία ο έλληνας άνδρας, σαν ένας σύγχρονος Οδυσσέας, επιστρέφει πλέον στον «οίκο» του. Η παρουσία του είναι αλλιώτικη αυτή τη φορά. Συμβαδίζει με τις συνθήκες του τόπου του, του τόπου που τον γέννησε, τον έθρεψε και τον ενηλικιώνει σήμερα με τον πιο σκληρό τρόπο. Σμιλεύεται από τη νέα πραγματικότητα, η οποία τον παρακινεί να βρει τη θέση του μέσα σε αυτήν, να υπάρξει και να συνυπάρξει μέσα σε πολλά και διαφορετικά πλαίσια, με καινούργιο και ανατρεπτικό, πολλές φορές, τρόπο. Οι συστημικοί θεραπευτές διαβλέπουμε να ανατέλλει κάτι καινούργιο και διαφορετικό στην ταυτότητα και τον ρόλο του σύγχρονου έλληνα άνδρα. Τον βλέπουμε να επιστρέφει εξαντλημένος από τους πολέμους, τις μεταναστεύσεις και τα ταξίδια, απομυζημένος από τις καταχρήσεις στο πρόσφατο παρελθόν και απογυμνωμένος από τα φτιασίδια της μεταμοντέρνας κυρίαρχης εικόνας του σύγχρονου άνδρα που επικρατεί, για να αναζητήσει και να δώσει καινούργιο νόημα στη ζωή του. Τον παρατηρούμε να κοντοστέκεται προβληματισμένος για το άγνωστο που υψώνεται μπροστά του, προκειμένου να βρει καινούργιο προσανατολισμό. Τον βλέπουμε να λύνει τη σιωπή του, δοκιμάζοντας διάφορους τρόπους ώστε να είναι περισσότερο «παρών» στην οικογένειά του και σε επαφή με τον εαυτό του. Παρατηρούμε με ενδιαφέρον ότι ο ανδρισμός δεν ορίζεται πλέον μόνο με βάση τον σεξουαλικό προσανατολισμό ή με την αρρενωπότητα, τυλιγμένη στην αγριάδα του πολεμιστή και στην επαγγελματική του επιτυχία. Ο ανδρισμός σ’ αυτή τη φάση ενστερνίζεται την τρυφερότητα του πατρικού ρόλου, εισάγοντας νέα στοιχεία στην ανδρική του ταυτότητα, στοιχεία ανθρωποκεντρικά.

Η Ελλάδα από την άλλη, παρά τα τραύματα που φέρει, συνεχίζει να δουλεύει ακατάπαυστα σαν ένα εργαστήρι, όπου επεξεργάζεται τη δύσκολη πραγματικότητά της, ζυμώνει έναν συνθετικό τρόπο σκέψης, γεννά ιδέες, προβληματίζεται και φιλοσοφεί. Οι άνθρωποί της κάπου κάπου βυθίζονται στη λήθη και υποτάσσονται στην αφάνεια, μα όταν ξυπνούν υπερβαίνουν εαυτόν, κάνοντας πράγματα θαυμαστά. Η χώρα μας άλλωστε είναι η χώρα του παραδόξου. Πρώτα βυθίζεται στο σκοτάδι και έπειτα ανάβει το λυχνάρι της για να βγει από το έρεβος που την τυραννά. Όπως ο Φοίνικας καίγεται και ξαναγεννιέται μέσα από τις στάχτες του έτσι και ο έλληνας άνδρας, έχοντας καεί από τις αδιάλειπτες θυσίες και τις αμέτρητες απουσίες του, αναγεννιέται και έρχεται στο προσκήνιο να δοκιμαστεί με καινούργια στοιχεία στην ταυτότητά του. Στη σημερινή συγκυρία, παρά τις δύσκολες συνθήκες, τα πρώτα ίχνη μιας καινούργιας εποχής διακρίνονται στον ορίζοντα. Η αρχή έγινε. Αυτό έχει σημασία. Ο έλληνας άνδρας δεν είναι ανάγκη πλέον να θυσιάζεται.

Ευελπιστώ η ανάγνωση αυτού του βιβλίου να γίνει αφορμή ώστε ο σύγχρονος άνδρας, ο οποίος μεταβαίνει σε μια καινούργια, πολυσύνθετη πραγματικότητα, να αφιερώσει χρόνο για να γνωρίσει τον εαυτό του. Να διερευνήσει πλευρές που πιθανόν παραμένουν ανεξερεύνητες και άγνωστες, οι οποίες θα τον βοηθήσουν να βγει από τη συναισθηματική απομόνωση και από τον αποκλεισμό της επικοινωνίας και της επαφής με τους σημαντικούς άλλους. Να γίνει αφορμή για να απαλλαγεί από την άκαμπτη και σκληρή πανοπλία που φοράει αιώνες τώρα, ώστε να δει ότι μέσα της διαφυλάττει και κρύβει έναν ευαίσθητο εαυτό, ο οποίος είναι και ο μόνος που θα τον βγάλει από το αδιέξοδο. Να αντιληφθεί ότι η σιωπή τον ωθεί σε επικίνδυνα «καταφύγια» που τον οδηγούν στην αφάνεια, στον μαρασμό και στον θάνατο.

Προτροπή και στις γυναίκες, με σκοπό να γνωρίσουν τον άνδρα που βρίσκεται δίπλα τους, κρυμμένος μέσα στην πανοπλία, κατανοώντας παράλληλα ότι οι πράξεις του καθοδηγούνται από συγκεκριμένα κίνητρα, ότι οι σκέψεις του διαμορφώνονται μέσα σε συγκεκριμένα οικογενειακά και κοινωνικά πλέγματα και ότι τέλος οι άνδρες, στην ολότητά τους, είναι το αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασής μας μαζί τους.

Καλή ανάγνωση.