Η ανατομία μιας σχέσης

Από την Αικατερίνη Τεμπέλη //

Εύα Στάμου, “Η Εκδρομή”, εκδόσεις Αρμός, 2016

Η Εύα Στάμου προσωπικά με κέρδισε από τότε που διάβασα το εξαιρετικό της δοκίμιο “Η επέλαση της ροζ λογοτεχνίας” (εκδ.Gutenberg, 2014). Έκτοτε παρακολουθώ με μεγάλο ενδιαφέρον τη σημαντικότατη συγγραφική της πορεία. Θα μιλήσω ειδικά για την “Εκδρομή”, ένα σύγχρονο ψυχολογικό μυθιστόρημα, με ήρωες όμως ανθρώπους που κουβαλούν την προσωπική τους ιστορία. Κι αυτή τους καθορίζει.

Πρόκειται λοιπόν για ένα μυθιστόρημα που όσο βυθιζόμουν σ’ αυτό, μου έφερνε στο νου λαμπρούς διανοητές που ασχολήθηκαν με τα θέματα που θίγει η Εύα Στάμου, όπως ο Sigmund  Freud αλλά κι ο Μichel Foucault. Ο έρωτας, το σεξ (εσκεμμένα δεν μπαίνω στη μεγάλη συζήτηση του διαχωρισμού των όρων) βρίσκεται άλλωστε στο επίκεντρο των ανθρωπίνων σχέσεων.

“Εδώ κι εκατοντάδες χρόνια” όπως έγραψε ο Michel Foucault  “το σεξ είναι τοποθετημένο στο κέντρο ενός εκπληκτικού αιτήματος για γνώση. Αίτημα διπλό γιατί απ’ τη μια είμαστε υποχρεωμένοι να ξέρουμε τι είναι το σεξ , ενώ από την άλλη υποψιαζόμαστε πως εκείνο ξέρει τι είμαστε εμείς”. Γι’ αυτό και στην ψυχανάλυση εξετάζεται ενδελεχώς με την ελπίδα να μας αποκαλύψει κάτι για τον εαυτό μας. Κι η συγγραφέας ως έμπειρη ψυχοθεραπεύτρια το γνωρίζει καλά κι έτσι ενέταξε στην αφήγησή της και μια αρκούντως “ανθρώπινη” ψυχολόγο, τη Στέλλα, απαλλαγμένη απ’ τις μαγικές δυνάμεις με τις οποίες συνήθως απεικονίζονται στην Τέχνη οι ειδικοί (αν βέβαια δεν διακωμωδούνται). Ικανότατη, πετυχημένη αλλά και ευάλωτη.

Όταν μου έκανε την τιμή να με προσκαλέσει να μιλήσω, στο φιλόξενο Booktalks, μου έδωσε μια λευκή επιταγή: να μοιραστώ δηλαδή μαζί σας τις σκέψεις που μου προκάλεσε το μυθιστόρημά της. Κι αυτό θα κάνω, εστιάζοντας αρχικά σ’ έναν θεατρικό διάλογο, απ’ το έργο “Honour”. Ρωτούσε λοιπόν τότε ο ήρωας του δράματος τής Joanna Murray- Smith, την ηρωίδα:

Τζωρτζ: Αυτό είναι για σένα ο έρωτας;

Κι εκείνη απαντούσε:

Κλώντια: Να ξέρω ότι…

Τζωρτζ: Να ξέρεις ότι;

Κλώντια: Ότι μπορώ να σε διαλύσω.

Εύα Στάμου

Είναι γνωστή άλλωστε η σχέση του σεξ και της εξουσίας. Τόσο η κάθετη, ο έλεγχος δηλαδή του σεξ διαμέσου θεσμών όπως το Κράτος, η Εκκλησία, η Επιστήμη για την οποία έγραψε ο προαναφερόμενος Michel Foucault στην τρίτομη “Ιστορία της Σεξουαλικότητας”, όσο κι η οριζόντια, η επιβολή εξουσίας μεταξύ ομοτίμων. Για τη δεύτερη γίνεται λόγος στην “Εκδρομή”. Κι ο κεντρικός ήρωας της Εύας Στάμου, ο Παύλος, δείχνει να χειρίζεται το συναίσθημα που του προσφέρεται, τον έρωτα, σαν εργαλείο τέτοιας επιβολής: τον χρησιμοποιεί για να κυριαρχήσει και να επιβεβαιωθεί:

“Η γυναίκα που ήταν μαζί του απόψε δεν είχε σημασία. Η γυναίκα δεν είχε ποτέ σημασία”. (“Η εκδρομή”, σελ. 14, παρ.4)

Καταναλώνει σεξ ωθούμενος από κάτι αρχέγονο: απ’ την αρχή της ηδονής, όπως την ονόμαζε ο πατέρας της ψυχανάλυσης, o Sigmund Freud. Η libido επομένως είναι που τον οδηγεί σ’ ένα Προκρούστειο κρεβάτι, όπου οι ναρκισσιστικές ορμές του κι οι αυτοκαταστροφικές του τάσεις συγκρούονται με σφοδρότητα:

“Η Τζένη είχε έναν τρόπο να τον κοιτάει στα μάτια, λες και δεν υπήρχε τίποτα άλλο στον κόσμο πέρα από κείνον και τις ιστορίες του κι ο Παύλος ένιωθε δυνατό ερεθισμό, περισσότερο εξαιτίας των ερωτικών περιπετειών που ξεδίπλωνε κι είχαν επίκεντρο τον ίδιο και λιγότερο χάρη στη γυναίκα που καθόταν απέναντί του”. (“Η Εκδρομή”, σελ.69 παρ.2)

Ο κεντρικός ήρωας παραδίνεται στους εθισμούς του μεν, αλλά όχι χωρίς να αγνοεί τις μειονεξίες του δε. Ίσα-ίσα αυτή του η ενημερότητα τον κάνει να διαφεύγει ακολούθως απ’ το σχεδόν πολυφοβικό για κείνον περιβάλλον των σχέσεων, πριν προλάβουν οι περιστασιακές σύντροφοι να δουν το που ακριβώς υπολείπεται και να τον απορρίψουν πρώτες:

“Ο Παύλος έφτανε ως ένα σημείο κι ύστερα έκανε ό,τι περνούσε απ’ το χέρι του για να διαλύσει την σχέση, για να διαφύγει απ’ τον ίδιο του τον εαυτό. Κατέστρεφε τα πάντα από φόβο ότι, αν τον μάθαιναν καλύτερα, θα αντιλαμβάνονταν πόσο ανάξιος της αγάπης ήταν”. (“Η Εκδρομή”, σελ. 96, παρ. 2)

Αλλά πληρώνει έτσι και το αντίστοιχο τίμημα:

“Όλες αυτές οι εμπειρίες, τα πάρτι, τα ταξίδια, τα ξενύχτια, τα σώματα που είχαν περάσει από το κρεβάτι του, του είχαν τελικά αφήσει ελάχιστα. Οι μέρες του κυλούσαν γεμάτες περιπέτεια, μα εκείνος ένιωθε σαν να μη ζούσε αληθινά, βούλιαζε σε ένα συναισθηματικό κενό. Υπήρχαν στιγμές που δεν έβρισκε το παραμικρό νόημα στις πράξεις του και το μόνο που επιθυμούσε ήταν να είχε το κουράγιο να σταματήσει με μια κίνηση τα πάντα”.

(“Η Εκδρομή”, σελ.208, παρ. 2)

Ο Freud θεωρούσε την ανάπτυξη του Εγώ ως αναχώρηση απ’ τον πρωτογενή ναρκισσισμό (αναχώρηση η οποία αφήνει το άτομο με την επιθυμία επανεύρεσης αυτού του μακαρίου σταδίου). Προκειμένου μάλιστα να μελετήσει το ναρκισσισμό στράφηκε στην ερωτική ζωή επειδή εκεί “έχουμε τις πιο δυνατές αποδείξεις του ναρκισσισμού”. “Οφείλουμε” έγραψε “ν’ αγαπήσουμε για να μην αρρωστήσουμε κι αρρωσταίνουμε όταν σαν συνέπεια ματαιώσεων δεν μπορούμε ν’ αγαπήσουμε” όπως σημειώνει η  Χρυσή Γιαννουλάκη.

Ο ήρωας της “Εκδρομής” πάσχει λοιπόν. Όχι επειδή είναι συλλέκτης εμπειριών κι απολαύσεων, όχι επειδή αφήνεται στις γενετήσιες ορμές του (η Εύα Στάμου άλλωστε δεν προσεγγίζει σε καμία περίπτωση το θέμα με ηθικοπλαστική διάθεση, μακράν απέχουν από και τέτοιο οι προθέσεις της) αλλά επειδή το κενό που αισθάνεται δεν μπορεί να καλυφθεί μ’ επιδερμικές συνευρέσεις. Πάσχει επειδή δεν μπορεί να συνδεθεί συναισθηματικά, να δεσμευτεί, ν’ αφοσιωθεί, ν’ αγαπήσει. Θα υποτάξει το ναρκισσισμό του, για να μπορέσει ν’ αναπτύξει το Εγώ του;

Κι η κεντρική ηρωίδα του βιβλίου; Η Νάντια; Υπάρχουν στην ιστορία της τέτοιες βιογραφικές ρωγμές που την κάνουν ν’ ανέχεται, να δέχεται, να υποχωρεί και να συμβιβάζεται:

“Άφηνε τους άντρες να της επιβάλλονται, να την κατευθύνουν, έχανε τη βούληση να σταθεί ισότιμα απέναντί τους και να διαπραγματευτεί την σχέση, πότε υποχωρώντας και πότε θέτοντας τους όρους της, όπως έβλεπε να κάνουν οι φίλες της” (…) Η Νάντια ήταν απ’ τους ανθρώπους που επηρεάζονταν αμέσως από τη διάθεση των άλλων, ειδικά των αντρών. Αυτή τη συνήθεια, κατάλοιπο μιας παιδικής ηλικίας  που σκίαζε η αυστηρή φιγούρα του πατέρα, την θεωρούσε μεγάλο ελάτωμα, μα δεν κατάφερνε ν’ απαλλαγεί από αυτό”. (“Η Εκδρομή”, σελ. 121, παρ. 1 & σελ. 48, παρ.2)

Βρίσκεται στην αναζήτηση της δικής της αλήθειας, βαδίζει στο δικό της μονοπάτι αυτογνωσίας:

“Εκείνη ήθελε να ξεφύγει από αυτό που μέχρι πρόσφατα είχε υπάρξει, να ελευθερωθεί από τον ίδιο της τον εαυτό, μα μπορούσε να γίνει κάτι τέτοιο όταν τόσα κομμάτια της παρέμεναν σκοτεινά κι ανεξερεύνητα; (…) Γιατί δεν μπορούσε ν’ απολαμβάνει αυτό που ζούσαν χωρίς να τ’ αναλύει όλα; Γιατί το σεξ δεν ήταν από μόνο του αρκετά σημαντικό κι έπρεπε να το ντύσει με σκέψεις, φαντασιώσεις, συναισθήματα, για ν’ αποδεχτεί το ρόλο του στη ζωή της;” (“Η Εκδρομή”, σελ. 89, παρ. 2 & σελ. 140, παρ. 3)

Κι όταν έφτασα σ’ αυτό ακριβώς το σημείο της ανάγνωσης, θυμήθηκα πάλι τον Michel Foucault: “Λες και ήταν απαραίτητο να βγάλουμε απ΄ αυτό το μικρό κομμάτι του εαυτού μας (ενν: το σεξ)  όχι μονάχα ηδονή, αλλά και γνώση...” Το χρειαζόμαστε ως φαίνεται. Γι’ αυτό και το κάνουμε όλοι: αναστοχαζόμαστε πάνω στη σεξουαλική μας συμπεριφορά. Ίσως επειδή “Ο άνθρωπος είναι το προϊόν των τραυμάτων της παιδικής του ηλικίας” όπως ισχυριζόταν ο Freud. Απ’ ό,τι φαίνεται όμως είμαστε προϊόντα όλων των τραυμάτων και των εμπειριών μας. Θέλουμε να μάθουμε κάτι απ’ αυτά κι εκείνα με τη σειρά τους μας οδηγούν στο να παίζουμε ρόλους.

Όπως και οι δύο κεντρικοί ήρωες της “Εκδρομής”. Παίζουν ρόλους, ρόλους καθοριζόμενους απ’ το παρελθόν και τα πρότερα βιώματά τους, προσπαθώντας να συνυπάρξουν:

“Είχε μεταπηδήσει με ευκολία απ’ το ρόλο της “κόρης’ που είχε παίξει τόσα χρόνια στο γάμο της, στο ρόλο της “μάνας” που χρειαζόταν ο Παύλος, χωρίς αυτό να σημαίνει πως δεν ένιωθε κούραση ή φόβο για το μέλλον”. (“Η Εκδρομή”, σελ. 160, παρ. 3)

Ο γόρδιοι δεσμοί βέβαια, όπως έχει δείξει η Ιστορία όταν δεν λύνονται, κόβονται. Όχι χωρίς κόστος. Με πόνο βέβαια. Αλλά όχι και χωρίς κέρδος. Μερικές φορές για να πας παρακάτω ακόμη και με πληγές αιμάσσουσες, πρέπει ν’ αλλάξεις δρόμο. Κι “ο δρόμος από το επιφανειακό στο πραγματικό” όπως έλεγε ο Κάφκα “είναι συχνά πολύ σκληρός και μεγάλος και πολλοί άνθρωποι είναι πολύ κακοί ταξιδιώτες σε αυτό…”.

Το τι θα κάνουν οι ήρωες του βιβλίου και τι είδους ταξιδιώτες θ’ αποδειχτούν, θα το μάθετε όταν το διαβάσετε κι εγώ σας εύχομαι το ταξίδι που θα κάνετε στις σελίδες του να το απολαύσετε όσο εγώ. Πρόκειται για ένα βιβλίο που σε όλους μας έχει να προσφέρει κάτι, μιας κι οι διάλογοι είναι τεχνηέντως γραμμένοι, ώστε να μας θυμίζουν καταστάσεις που είτε έχουμε ζήσει, είτε έχουμε ακούσει να μας διηγούνται φίλοι και γνωστοί. Εξίσου σημαντικά όμως είναι κι όσα αποσιωπούνται, τα μη λεχθέντα, στα ψυχολογικά τοπία της “Εκδρομής”. Κι αυτά εντέλει καθορίζουν την πλοκή και μας δείχνουν ποια θα είναι η εξέλιξη των ηρώων.

Η Εύα Στάμου είναι σπουδαία ανατόμος ψυχών και χαρισματική συγγραφέας. Το αποδεικνύει για μια ακόμα φορά κι είναι βέβαιο πως θα μας το αποδείξει πολλές φορές ακόμη και στο μέλλον. Ολόψυχα της εύχομαι καλοτάξιδες να ‘ναι οι λέξεις της.