Fractal
Home / Βιβλιοκριτικές / Τα ερείπια μιας χώρας στο πορτρέτο μιας γυναίκας
25/11/2015, 10:47 πμ

Τα ερείπια μιας χώρας στο πορτρέτο μιας γυναίκας

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος //

 

omadiko«Ομαδικό πορτρέτο με μια κυρία» του Χάινριχ Μπελ, Εκδ. Πόλις, σελ. 524

 

Απέναντι στους καταυγασμούς του ωραίου που με αισθητικούς τρόπους οι Γερμανοί αγαπούν να λατρεύουν (Schöngeisterei), o Χάινριχ Μπελ, με το αταλάντευτο βλέμμα του απέναντι στην Ιστορία και τα διαλυμένα αντερείσματά της, εξέφρασε αυτό που για κάποιους ήταν τίτλος τιμής και για άλλους επιτίμηση: την μυθοπλασία των ερειπίων (Trümmerliteratur).

Ο Μπελ, όπως και ο Γκύντερ Γκρας, αρνήθηκε να «παίξει» εν κρυπτώ. Δεν επέτρεψε στο φαντασιακό της γερμανικής κοινωνίας, αμέσως μετά το τέλος του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου, να εκπέσει σε μια τρομώδη ευπρέπεια, η οποία ούτε άφεση ζητούσε, αλλά ούτε και μπορούσε να έρθει αντιμέτωπη με τις τύψεις της. Ο Μπελ αρνείται τη μαζική σιωπή – είναι μια διανοητική μηχανή του μιλάει για όσα συνέβησαν: για την Βαϊμάρη, για τον Χίτλερ και την άνοδο των ναζί, για το Ολοκαύτωμα και τις κυνικές μετατοπίσεις των δραστών που στη δεκαετία του ’50 προσπάθησαν να ξεφύγουν από τα δικαστήρια και τη λαϊκή κατακραυγή. Αν υπάρχει ένας συγγραφέας που αφυπνίζει τη συνείδηση του έθνους (Gewissen der Nation), τότε αυτός δεν μπορεί να είναι άλλος από τον Μπελ.

Από «Τις απόψεις ενός κλόουν» έως τις «Γυναίκες σε τοπίο με ποτάμι» και από την «Χαμένη Τιμή της Κατερίνας Μπλουμ» έως το «Ομαδικό πορτρέτο με μια κυρία», ο Μπελ συνομιλεί με την ιδέες, τα τραύματα και τα ιστορικά ρεύματα που συντάραξαν την Γερμανία έχοντας ως αφηγηματικό κάτοπτρό του τους καθημερινούς ανθρώπους της χώρας. Οι δικές τους «μικροϊστορίες» είναι που οδηγούν τις καταστάσεις των βιβλίων του Μπελ σε μια ευρύτερη συζήτηση, η οποία ξεπερνάει την όποια –στατική- εικόνα των ηρώων, αποστασιοποιείται από τα τεκταινόμενα και ενθέτει την ευρύτερη εικόνα μιας κοινωνίας που κουβαλάει (όχι αγόγγυστα) το άχθος δύο πολέμων, άρα και δύο καταστροφών. Ο Μπελ, μέλος της περιβόητης λογοτεχνικής ομάδας «Γκρούπα 47», δεν διακηρύττει τη διαδικασία «αυτομαστίγωσης» του γερμανικού λαού για όσα δεινά προκάλεσε, άμεσα ή έμμεσα, στον υπόλοιπο κόσμο. Πρόθεσή του είναι να υπάρξει μια ευρεία συζήτηση, με ανοιχτά χαρτιά, έτσι ώστε η μεταπολεμική Γερμανία να μεταβεί με τρόπο ουσιαστικό σε αυτό που η δυτική Ευρώπη αφουγκραζόταν ως «δημοκρατία». Άλλη μέθοδος, όμως, από την αυτογνωσία δεν υπάρχει και οι απλοί, καθημερινοί άνθρωποι που κινούνται κατά ομάδες μέσα στα μυθιστορήματα του Μπελ, αυτό ακριβώς πράττουν: ψηλαφούν το είδωλό τους στον καθρέφτη αναζητώντας ουλές και αμυχές που δεν φαίνονται με το γυμνό μάτι. Τούτη είναι και η διαδικασία για τον αναγνώστη.

Διότι η Λένι Πφάιφερ, η κεντρική ηρωίδα του «Ομαδικού πορτρέτου με μια γυναίκα», δεν είναι μια γυναικεία φιγούρα, άκρως λειτουργική για το μυθιστόρημα, αλλά ελάχιστα απτή στην «πραγματικότητα». Αντιθέτως, έχουμε να κάνουμε με μια άλυτη σχέση ανάμεσα στη λογοτεχνική φιγούρα και στις κοινωνικές αναφορές της εποχής. Υπάρχουν πολλές γυναίκες σαν την Λένι που επέζησαν του ναζιστικού ολέθρου, που βίωσαν τον εξανδραποδισμό και τη σταχτιά αυγή μιας νέας εποχής που δομήθηκε πάνω σε ερείπια. Κι όμως, η Λένι δεν χάνει τον ανθρωπισμό της και την ανυπόκριτη αγάπη της για τους ανθρώπους. Είναι πηγαία, αλλά όχι μορφωμένη. Είναι όμορφη και θελκτική, αλλά όχι με μια χυδαία προκλητικότητα. Δεν διστάζει να τείνει το χέρι σε μια εβραία καλόγρια ή σε έναν ρώσο εργάτη τον οποίο ερωτεύεται, δεσμεύεται μαζί του και κουβαλάει το παιδί του. Σε μια κοινωνία που αναζητεί θύματα και θύτες, που κολυμπάει σε μια θάλασσα τύφλωσης και μαζικής υστερίας, η Λένι δεν χωράει: της φτάνει να τραγουδάει στίχους του Χέλντερλιν, να διαβάζει Κάφκα, να χορεύει, να ζει, να υπάρχει αρμονικά μαζί με άλλους ανθρώπους. Ακόμη και με εκείνους που την εχθρεύονται.

Τριγύρω της, ο Μπελ στήνει έναν πολυπληθή θίασο που όσο ετερόκλιτος μοιάζει τόσο αντιπροσωπευτικός είναι για τη Γερμανία (προ και μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο). Άνθρωποι που αλλοτριώθηκαν, που χάθηκαν στο λαβύρινθο της βίας και της αποκτήνωσης, που κυνηγήθηκαν και κυνήγησαν, που λειτούργησαν καιροσκοπικά, αλλά και με πνεύμα αλληλεγγύης. Βιομήχανοι, πρωτοπαλίκαρα του Χίτλερ, εργάτες, καλόγριες, πόρνες, μετανάστες, αιχμάλωτοι πολέμου, όλοι μαζί εικονογραφούν με τρόπο άμεσο τις βαθιές αποχρώσεις μιας κοινωνίας που συνταράσσεται και διαλύεται συθέμελα.

Η Λένι, η σχεδόν τέλεια Λένι, είναι μια διαπεραστική φιγούρα, ένας δαυλός εν μέσω κατακλυσμιαίου σκότους – δίχως, μάλιστα, να φέρει κάτι το ηρωικό πάνω της. Από την ειρωνεία στην ψυχολογική ανάλυση και από την καταγραφή έως ένταση του ψυχοσπαράγματος, ο Μπελ δημιουργεί ένα μυθιστόρημα-οδύσσεια που με την ευθυβολία του γίνεται καυστικά οικείο. Πώς είναι να χάνεις το έδαφος κάτω από τα πόδια σου (αυτό που συμβαίνει στη ζωή της Λένι) κι όμως να διατηρείς μέσα σου τη φλόγα μιας ελπίδας; Πώς γίνεται ένας λαός να αποδέχεται τις στείρες εκβλαστήσεις πάνω στο σώμα του και να μην αντιδρά;

Έχουμε να κάνουμε με ένα εξαίσιο δείγμα μοντερνισμού, όπου ο αφηγητής είναι ένας συγγραφέας και αυτό είναι το μοναδικό που μαθαίνουμε γι’ αυτόν σε όλο το βιβλίο. Μέσω συνεντεύξεων, διηγήσεων, σπαραγμάτων και συναντήσεων με ανθρώπους που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο εμπλέκονται με την Λένι, ο συγγραφέας μαζεύει τις ψηφίδες και οικοδομεί το μυθιστόρημα. Μοιάζει με ντοκουμέντο εν προόδω το οποίο όμως εμβαπτίζεται σε μια καίρια και ουσιαστική μυθοπλαστική τελετουργία.

Το συγκεκριμένο μυθιστόρημα, αλλά και το σύνολο του έργου του Μπελ δεν θα μπορούσε παρά να λάβει επαξίως το βραβείο Νομπέλ. Πρόκειται για ένα έργο εμβέλειας, από τα πλέον σημαντικά στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία. Η παρούσα έκδοση έρχεται να συμπληρώσει ένα σημαντικό κενό, καθώς εκδίδεται με τον «σωστό» τρόπο. Ήτοι: με μια μετάφραση υπόδειγμα από την Μαργαρίτα Ζαχαριάδου και ένα άκρως διευκρινιστικό επίμετρο από τον γάλλο καθηγητή πανεπιστημίου Jean-Jacques Pollet.

 

Heinrich Böll

Heinrich Böll

 

  • Μοιραστείτε το άρθρο:
Ετικέτες: , ,
ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Back to Top