Ο χαμένος άγγελος των αμερικανικών γραμμάτων

Γράφει ο Βαγγέλης Γραμματικόπουλος // *

Τόμας Γουλφ «Γύρνα σπίτι, άγγελέ μου», Μετάφραση: Κοσμάς Πολίτης,  εκδ. Μεταίχμιο, σελ. 664

Δεν είναι πολλοί οι συγγραφείς στην ιστορία της αμερικανικής λογοτεχνίας που δικαιούνται να φέρουν τον τίτλο του νεωτεριστή, με το ουσιαστικό νόημα του όρου. Πόσο μάλλον να αναγνωριστούν με αυτό το στίγμα από την πρώτη τους εμφάνιση και ήδη από την νεαρή τους ηλικία. Χαρακτηριστική στη διάρκεια του Μεσοπολέμου στις Ηνωμένες Πολιτείες είναι η περίπτωση του πρόωρα χαμένου Τόμας Γουλφ (πέθανε από φυματίωση μόλις στα 38 του χρόνια), που πρόλαβε να μας παραδώσει 4 μυθιστορήματα, αρκετά διηγήματα, θεατρικά, και μια ισχυρή επίδραση στις επόμενες γενιές. Ο κατά πολλούς χαρισματικότερος της “χαμένης γενιάς” της αμερικανικής λογοτεχνίας, ακόμα κι από τους διασημότερους στο ελληνικό κοινό Φίτζεραλντ και Χέμινγουεϊ, συστήθηκε από την αρχή κιόλας με ένα μυθιστόρημα επικών διαστάσεων, αντίστοιχο του διαμετρήματος ενός πολλά υποσχόμενου συγγραφέα. Το μυθικό σχεδόν Γύρνα πίσω άγγελέ μου (Look Homeward, Angel) με τις 600 και πλέον σελίδες και όλες τις συμπαραδηλώσεις του επανέρχεται από την σειρά των Μεγάλων Αφηγήσεων του Μεταίχμιου στην παλιά και άφθαρτη μετάφραση του Κοσμά Πολίτη.

Γεννημένος και μεγαλωμένος στον αμερικανικό Νότο στις αρχές του προηγούμενου αιώνα, ο Γουλφ έκανε στο πρώτο του έργο απροκάλυπτη χρήση της γεωμορφολογίας και της ανθρωπογεωγραφίας της γενέτειράς του, της κωμόπολης Άσβιλ στη Βόρεια Καρολίνα. Παρά την μετονομασία της επαρχιακής πόλης και των κατοίκων, αναγνωρίστηκαν από τις αναφορές ως πραγματικά σχεδόν και τα 300 πρόσωπα που διέρχονται από τις σελίδες του βιβλίου, υποχρεώνοντας τον νεαρό “αυθάδη” συγγραφέα σε μια οκταετή εξορία, εξαιτίας της ανάρμοστης αναπαράστασης της τοπικής κοινωνίας. Κυριότερο ρόλο όμως στην αφήγηση κατέχει η οικογένεια του Γουλφ, το επώνυμο της οποίας μεταλλάχθηκε σε Γκαντ, με τη ζωντανή ηθογράφηση των μελών της και την ανάγλυφη παρουσίαση των μεταξύ τους σχέσεών που διατρέχουν όλο το μυθιστόρημα. Το κεντρικό πρόσωπο δεν είναι άλλο από το alter ego του συγγραφέα, το νεότερο μέλος των Γκαντ, που φέρει το εμβληματικό όνομα Ευγένιος (Eugene). Είναι προφανές ότι κάτω από τον μανδύα της μυθιστορηματικής μυθοπλασίας κρύβεται η αυτοβιογραφία του Γουλφ, γεγονός για το οποίο κατηγορήθηκε έντονα.

Σε συνδυασμό με τα παραπάνω, το έτερο στοιχείο της κριτικής που δέχτηκε ο Γουλφ για το Γύρνα πίσω άγγελέ μου βασίστηκε στη ροή και τη δομή της αφήγησης. Πράγματι, οι άξονες πάνω στους οποίους κινείται ο αφηγητής είναι πολύ χαλαροί, γεγονός που δίνει την αίσθηση απουσίας αφηγηματικού σχεδίου ή, σε ορισμένα σημεία, αχαλίνωτης μακρηγορίας (βλ. Κεφ. ΧΧ). Αδιάσειστη ένδειξη της πληθωρικότητας του λογοτεχνικού ταλέντου του Γουλφ αποτελούν οι πάνω από χίλιες σελίδες που παρέδωσε ο συγγραφέας ως πρώτη εκδοχή του μυθιστορήματος στον θρυλικό επιμελητή του εκδοτικού οίκου Scribner, Μαξ Πέρκινς. Ο τελευταίος, όχι μόνο διέκρινε πρώτος την ιδιοφυΐα του νεαρού Γουλφ, αλλά προσπάθησε να τιθασεύσει την παρορμητικότητά του περικόπτοντας από το αχανές πρωτογενές υλικό περίπου 70.000 λέξεις και διαρθρώνοντάς το σε σαράντα κεφάλαια, ώστε να αποκτήσει μια πιο αναγνώσιμη μορφή. Η σχέση πατέρα-γιου ανάμεσα στον Πέρκινς και τον Γουλφ και οι διακυμάνσεις αυτής αποτυπώθηκαν κινηματογραφικά στην πρόσφατη ταινία: Ένας χαρισματικός άνθρωπος (Genius, 2016) με πρωταγωνιστές τους Τζουντ Λο, Κόλιν Φερθ και Νικόλ Κίντμαν. Εκτός των άλλων, το 2000 στην επέτειο των 100 χρόνων από την γέννηση του συγγραφέα για πρώτη φορά το μυθιστόρημα κυκλοφόρησε ακέραιο στην πρωτότυπη εκδοχή του από το πανεπιστήμιο της Νότιας Καρολίνας με τον τίτλο που είχε επιλέξει αρχικά ο Γουλφ: O Lost, A Story of a buried Life.

Δύο είναι τα ζητήματα που επανέρχονται επίμονα στο Γύρνα πίσω άγγελέ μου. Το πρώτο είναι η επίδραση της οικογένειας στην προσωπικότητα του ανθρώπου: η ώσμωση των οικογενειακών μελών. Ο Γουλφ ξεκινάει με την γενεαλογία του οικογενειακού του βίου, διερευνώντας το βαρύ φορτίο της κληρονομικότητας και της τύχης.

Ο σπόρος της καταστροφής μας θ’ ανθίσει στην έρημο, το βοτάνι της θεραπείας μας φυτρώνει κοντά σ’ έναν βουνίσιο βράχο και η ζωή μας βασανίζεται από μια γεωργιανή βρομογυναίκα, επειδή ένας πορτοφολάς του Λονδίνου γλίτωσε από την κρεμάλα. Χάρη στην Τύχη, ο καθένας μας είν’ ένα φάντασμα για όλους τους άλλους και η μόνη πραγματικότητά μας – χάρη στην Τύχη, το πελώριο νόημα του κόσμου κι ένας κόκκος σκόνη· η πέτρα που ξαπολύει το κατρακύλισμα μιας χιονοστιβάδας, το βότσαλο που οι ομόκεντροι κύκλοι του απλώνονται στους ωκεανούς.

Thomas Wolfe, 1900-1938

Από τις περιπλανήσεις του παππού του περνάει σε αυτές του λιθοξόου πατέρα του, Όλιβερ Γκαντ, χρόνια πριν γεννηθεί ο ίδιος. Η εικόνα του μέθυσου, βίαιου και με έντονο θεατρινισμό στους τρόπους πατέρα δημιουργεί ένα παράδοξο σμίξιμο με την οικονομική απληστία της μητέρας Ελίζας και την ακατάσχετη εμμονή της για κέρδος μέσω της αγοραπωλησίας γης και της διεύθυνσης πανσιόν με θαμώνες β΄ διαλογής. Ο αμερικανικός τρόπος του θεάματος και της καπιταλιστικής οικονομίας αναφαίνεται ήδη από τις αρχές του αιώνα. Καρπός αυτού του γάμου είναι έξι παιδιά που εγκαταλείπονται μόνα τους να μεγαλώσουν στο περιβάλλον αυτής της δυσλειτουργικής οικογένειας, ανάμεσα σε πανσιονιέρηδες και πατρική εστία, ανάμεσα σε εξάρσεις υπερβολής και αποξένωσης, μα -το χειρότερο από όλα- με ένα οδυνηρό έλλειμμα ουσιαστικής επικοινωνίας και επαφής μεταξύ τους.

Το δεύτερο και κεντρικότερο ζήτημα που εμφανίζεται έμμονα στο κείμενο του Γουλφ είναι η διαρκής προσπάθεια του νεαρού Ευγένιου να ανακαλύψει τον εαυτό του. Το Γύρνα πίσω άγγελέ μου αποτελεί ένα Bildungsroman χωρίς να αρκείται απολύτως σε αυτήν την έννοια. Η γραμμική αφήγηση αφήνει να ξετυλιχθεί το νήμα της ζωής του Ευγένιου από τη βρεφική ηλικία μέχρι το όριο της ενηλικίωσης. Παιδικές αναμνήσεις, σπέρματα της αχόρταγης βιβλιοφαγίας του, σχολικές παραβατικές συμπεριφορές, ανεξόφλητοι έρωτες και πανεπιστημιακά χρόνια συνθέτουν μια αδρομερή τοιχογραφία της ζωής ενός ατόμου διψασμένου για ζωή, μιας υπό διαμόρφωση προσωπικότητας που κυριεύεται από τη δραματική επιθυμία να εξερευνήσει το μυστηριώδες περιεχόμενο της ζωής και τις δυνατότητές της. Ο Ευγένιος, ο μόνος από τα αδέρφια του που έτυχε κάποιας γονικής υποστήριξης, αγωνιά να ανακτήσει από τη ζωή αυτό που χάνεται και αποσυντίθεται διαρκώς στη λήθη, να το ανασυνθέσει μέσα από την αθανασία της δημιουργίας, την “αέρινη συναρμογή του ονείρου”.

Το ψωμί που με στέλνουν να φέρω θα φαγωθεί από ξένους. Κουβαλάω κάρβουνα και κόβω ξύλα για να ζεσταίνονται αυτοί. Καπνός. Fuimus fumus. Όλη η ζωή μας φεύγει σαν καπνός. Δεν υπάρχει σ’ αυτήν ούτε συναρμογή ούτε δημιουργία ούτε καν η αέρινη συναρμογή του ονείρου. Κατέβα πιο κάτω, άγγελε· ψιθύρισε στ’ αυτιά μας. Διαλυόμαστε σε καπνό και δεν υπάρχει σήμερα άλλο από βαριεστισμός και κούραση σαν ανταμοιβή για τον χτεσινό μας μόχθο. Πώς μπορούμε να σωθούμε;

Και όλα αυτά βιώνοντας μια αδυσώπητη αποξένωση που τον ωθεί διαρκώς να εγκαταλείψει τη στείρα πατρική γη και να φύγει, να περιπλανηθεί για να επινοήσει από την αρχή τον εαυτό του. Οριακό γεγονός αυτής της εξέλιξης θα αποτελέσει ο απροσδόκητος θάνατος του Μπεν, του πιο κοντινού σε αυτόν αδερφού, από πνευμονία, που τον συνταράσσει. Η σπαρακτική περιγραφή του σφραγίζει ένα από τα συγκλονιστικότερα μέρη του βιβλίου.

Όλα τα αυτοβιογραφικά γεγονότα της ζωής του Γουλφ, ωστόσο, μεταμορφώνονται και αποκτούν ιδιαίτερη υπόσταση μέσα από την ξεχωριστή του πρόζα -τόσο καινοφανή για αμερικανό μυθιστοριογράφο που ανέδειξε εξ αρχής τον Γουλφ σε κομιστή νεωτερικότητας στην αμερικανική λογοτεχνία. Πρόκειται για μια πρόζα που από τη ρεαλιστική ζωντάνια και την άμεση αισθητηριακή αποτύπωση της καθημερινής ζωής εξακοντίζεται ευθύς σε μία ανώτερη σφαίρα έντονου λυρισμού και ρομαντισμού, με λόγο ιμπρεσιονιστικό που λαμβάνει συχνά ποιητικές διαστάσεις, μοιάζοντας να εγκαταλείπει τη γήινη πραγματικότητα για να αφεθεί στον άκρατο μυστικισμό της στιγμής. Η αφήγησή του, γραμμική αλλά ελεύθερα αποσπασματική και χωρίς να πειθαρχεί σε κανόνες αναγκαιότητας, ακολουθεί αποκλειστικά τη ροή της συνείδησης. Μυημένος, λόγω της βαθιάς κλασικής παιδείας του και της ευρυμάθειάς του στους μεγάλους ευρωπαίους ποιητές -από την αρχαιοελληνική και λατινική γραμματεία ως τους Άγγλους ρομαντικούς- δέχεται την έντονη επίδραση δασκάλων όπως ο Σοφοκλής και ο Σαίξπηρ. Η επιρροή αυτή διαφαίνεται τόσο στο εκπληκτικό λεξιλόγιό του, όσο και στον ποιητικό ρυθμό που ωθεί πολλές φορές τον αναγνώστη να γυρίσει τις σελίδες μόνο και μόνο για να απολαύσει την ομορφιά στη χρήση της γλώσσας (σε αυτό συμβάλλει ασφαλώς και η πολύ καλή μετάφραση του Πολίτη στα ελληνικά).

Και αν ο λόγος του θεωρείται, λανθασμένα από πολλούς, ξεπερασμένος και ο ίδιος δεν μνημονεύεται όσο οι σύγχρονοί του, το λογοτεχνικό κεφάλαιο του Γουλφ σήμερα επανεκτιμάται στην Αμερική. Το Γύρνα πίσω άγγελέ μου, παρότι ξεκίνημα, θεωρήθηκε μεστό έργο και μαζί με το Περί Χρόνου και Ποταμού (Of Time and the River) ανήκουν στα μεγαλύτερα αμερικανικά μυθιστορήματα του προηγούμενου αιώνα. Μέσα από τις σελίδες του, και παράλληλα με την ιστορία του Ευγένιου Γκαντ, ξεπροβάλλουν γεγονότα-σταθμοί στην αμερικανική ιστορία όπως τα κατάλοιπα του εμφυλίου, η συμμετοχή στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, η Ποτοαπαγόρευση και η οικονομική κρίση – το μυθιστόρημα εκδόθηκε 11 μέρες πριν το χρηματιστηριακό Κραχ του ’29. Επιπλέον, εντός του ενσαρκώνεται με ενάργεια το ύψιστο και διαχρονικό αμερικανικό ιδανικό για ατομική ελευθερία και ανακάλυψη του εαυτού μέσω της περιπλάνησης, που επέδρασε καταλυτικά σε κάποιους από τους σημαντικότερους συγγραφείς επόμενων γενεών όπως ο Κέρουακ. Με το Γύρνα πίσω άγγελέ μου ο Γουλφ πετυχαίνει να συνθέσει ένα αμερικανικό μυθιστόρημα αντάξιο των μεγάλων ευρωπαϊκών, ένα χυμώδες, ανάγλυφο πορτρέτο της εποχής και του πνεύματός της.

* O Βαγγέλης Γραμματικόπουλος είναι φιλόλογος.