Γονείς στην περίοδο κρίσης: Ο κύκλος της ζωής μέσω κρίσεων και ανατροπών

Γράφει η Κατερίνα Μήλιου // *

 

Η ζωή διάγεται και διαμορφώνεται μέσω κρίσεων και ανατροπών. Από την πρώτη αρχή, της γέννησής μας και σε όλη μας την ανάπτυξη και εξέλιξη επηρεαζόμαστε και διαμορφωνόμαστε από τους άλλους ανθρώπους, τις καταστάσεις και τις συνθήκες του περιβάλλοντος στο οποίο ζούμε, όπως και επηρεάζουμε και διαμορφώνουμε τους άλλους ανθρώπους, τις καταστάσεις και τις συνθήκες του περιβάλλοντος. Από την πρώτη αρχή της γέννησής μας ξεκινούν οι κρίσεις ή οι κρίσιμες περίοδοι και οι ανατροπές. Μήπως κρίση δεν είναι για το βρέφος όταν σταματήσει να θηλάζει, όταν πρέπει να φάει στερεά τροφή, όταν σταθεί όρθιο και περπατήσει, όταν πρέπει να μάθει να πηγαίνει στην τουαλέτα; Μήπως κρίση δεν είναι για το νήπιο όταν πρέπει να πάει στο σχολείο; Για τον έφηβο δεν είναι κρίση οι σωματικές και ορμονικές αλλαγές, η έναρξη της σεξουαλικής ζωής; Για τον ενήλικα η αρχή της εργασίας, ο γάμος, ένα τυχόν διαζύγιο, μια απόλυση, μια σωματική νόσος, ο θάνατος των γονέων; Μήπως σε όλα αυτά δεν ανατρέπεται μια προηγούμενη κατάσταση;

Σίγουρα όλες αυτές οι κρίσεις και οι ανατροπές είναι σε πλαίσια της «φυσιολογικής» εξέλιξης της ζωής του κάθε ανθρώπου. Πώς όμως αυτές μπορεί να συνδέονται με την οικονομική και κοινωνική κρίση που βιώνουμε τα τελευταία χρόνια και τα συναισθήματα του θυμού, της θλίψης, του άγχους και των φόβων που αυτή έχει δημιουργήσει;

Η σύνδεση βρίσκεται σε αυτά τα συναισθήματα που υπάρχουν ακόμη και στις κρίσεις της «φυσιολογικής» εξέλιξης της ζωής του ανθρώπου. Μήπως δεν έχουμε ως γονείς βιώσει αντιδράσεις θυμού, θλίψης, άγχους, φόβων των παιδιών μας σε κάποιες από τις παραπάνω κρίσιμες περιόδους της ζωής τους; Μήπως δεν έχουμε αισθανθεί αντίστοιχα συναισθήματα κι εμείς οι ίδιοι; Αν και ο καθένας μας και η κάθε οικογένεια σε διαφορετικό βαθμό.

Τόσο σε φυσιολογικές κρίσιμες περιόδους της ζωής μας όσο και στην παρούσα ακόμη συνεχιζόμενη οικονομική και κοινωνική κρίση όλοι νιώθουμε, λιγότερο ή περισσότερο, τα παραπάνω συναισθήματα, θυμό, θλίψη, άγχος, φόβο. Αν και ο καθένας μας και η κάθε οικογένεια αναλόγως των εξατομικευμένων προσωπικών και οικογενειακών συνθηκών. Αναλόγως δηλαδή τόσο των ατομικών στοιχείων της προσωπικότητας (πόσο αισιόδοξα ή απαισιόδοξα αντιμετωπίζει κανείς τις καταστάσεις, πόσο περισσότερο ή λιγότερο αντέχει τα άγχη κ.ο.κ.), όσο και των οικονομικών, κοινωνικών και οικογενειακών συνθηκών (πόσο πολύ ή λιγότερο πλήττεται δηλαδή από την οικονομική κρίση, πόσο περισσότερο ή λιγότερο είναι κοινωνικά ενταγμένος, πόσο περισσότερο ή λιγότερο καλύπτεται από οικογενειακούς και φιλικούς δεσμούς).

Πως τα αντιμετωπίζουμε όμως; Πως καταφέρνουν τα μωρά, τα παιδιά, οι έφηβοι να δέχονται όλες αυτές τις ανατροπές που συμβαίνουν στη ζωή τους και να προχωράνε κάθε φορά σ’ ένα νέο κύκλο; Ή γιατί ορισμένοι απ’ αυτούς δεν τα καταφέρνουν το ίδιο ικανοποιητικά ή και καθόλου; Πως μπορεί να ξεπεράσουμε κι αυτή την κρίση και να προχωρήσουμε μπροστά στη ζωή μας χωρίς η θλίψη να γίνει κατάθλιψη, χωρίς το άγχος από κινητοποιός δύναμη να γίνει διαλυτικό, χωρίς ο θυμός να γίνει μίσος, ο φόβος φοβία και μας οδηγήσουν είτε σε αισθήματα παραίτησης ακόμη και σε αυτοκτονία, είτε σε αντιδράσεις ανεξέλεγκτης βίας;

Στην ικανοποιητική αντιμετώπιση οποιασδήποτε μορφής κρίσης υπάρχουν ορισμένοι σημαντικοί παράμετροι:

Πρώτο, για να μπορεί κανείς ν’ ανταπεξέλθει ικανοποιητικά μια κρίση χρειάζεται να έχει νιώσει από την αρχή της ζωής του ότι περιβάλλεται από δεσμούς αγάπης, οικειότητας, εμπιστοσύνης και σεβασμού, καθώς αυτά είναι που δημιουργούν το αίσθημα της βασικής εμπιστοσύνης στο περιβάλλον και στον εαυτό ώστε να μπορεί να νιώθει την ασφάλεια να προχωρεί στη ζωή του.

Δεύτερο, χρειάζεται, ως ξεχωριστός και διαφορετικός από τους άλλους ανθρώπους, παρά τις ομοιότητες, να του έχει επιτραπεί να δημιουργήσει μια αυθεντική υπόσταση εαυτού και να έχει δώσει ένα αυθεντικό νόημα στη ζωή του για να μπορεί να έχει ουσιαστικό κίνητρο να παλεύει τις δυσκολίες.

Τρίτο, χρειάζεται να έχει δεχθεί όρια που τον προστάτευσαν και όρια που τον βοήθησαν να κατανοήσει την πραγματικότητα για να μπορεί να τα βάλει και ο ίδιος τόσο στον εαυτό του όσο και στους άλλους, αλλά και για να μπορέσει μέσω αυτών να διεκδικήσει και να επιτύχει στόχους.

Τέταρτο, χρειάζεται ο βαθμός δυσκολίας της κάθε κρίσης να είναι ανάλογος των δυνατοτήτων αυτού που την υφίσταται για να είναι εφικτό να ξεπερασθεί.

Κάθε μία απ’ αυτές τις παραμέτρους μπορεί από μόνη της ν’ αποτελεί μεγάλο πεδίο ανάλυσης και προβληματισμού. Αλλά ειδικά για τη σημερινή οικονομική και κοινωνική, πολιτική κρίση θα μπορούσαμε να σταθούμε σε ορισμένα σημεία, που ενυπάρχουν στις προηγούμενες παραμέτρους και είναι καθοριστικά για την δυνατότητα στους ανθρώπους ν’ αντιμετωπίζουν και να ξεπερνούν τις κρίσεις στη ζωή τους.

Πρώτο, τα συναισθήματα της θλίψης, του θυμού, του άγχους, του φόβου δεν είναι από μόνα τους κάτι κακό, γιατί είναι αυτά που μας κάνουν ν’ αναγνωρίζουμε ότι κάτι δεν πάει καλά κι ως εκ τούτου μας βοηθούν να κινητοποιηθούμε και να κάνουμε κάτι. Η άρνηση αυτών των συναισθημάτων συνήθως συνοδεύεται και από άρνηση των αιτιών πίσω απ’ αυτά και άρα οδηγεί σε μη έγκαιρη ή και καθόλου αντιμετώπιση των δυσκολιών για να ξεπεραστούν.

Δεύτερο, ένας γονιός όπως και ένα κράτος είτε εάν παρέχουν ως υποκατάστατο μιας ουσιαστικής παρουσίας και συναισθηματικού ενδιαφέροντος μόνο υλικά δώρα προσπαθώντας μ’ αυτά να κερδίσουν την αγάπη ή τον έλεγχο, είτε εάν αδυνατούν να απογοητεύσουν γιατί δεν αντέχουν να μην είναι παντοδύναμοι και φοβούνται ότι θα χάσουν την αγάπη ή τον έλεγχο, είτε εάν γίνονται δυσβάσταχτα σκληροί και απαιτητικοί χωρίς να λαμβάνουν υπόψη το εφικτό αυτού που απαιτούν, είτε περνάνε από τη μία κατάσταση στην άλλη, ειδικά όταν απογοητεύονται επειδή δεν καταφέρνουν να διατηρήσουν το αίσθημα της παντοδυναμίας και τον έλεγχο των καταστάσεων, οδηγούν ο μεν γονιός το παιδί του, το δε κράτος τους πολίτες του σε καταστροφικές συνέπειες.

Στην πρώτη περίπτωση οδηγούν σε μια ναρκισσιστική προσέγγιση όπου ο κόσμος και οι άλλοι άνθρωποι δεν αποτελούν παρά μια αντανάκλαση του εαυτού μας και τα αισθήματα παντοδυναμίας όταν δεν επαληθεύονται οδηγούν στην κατάρρευση. Στη δεύτερη περίπτωση οδηγούν σε μια ολοκληρωτική προσέγγιση όπου η προσωπική αξία διαφυλάττεται και η δύναμη αποκτάται μέσω της απώλειας της ταυτότητας του εαυτού, της απόλυτης ταύτισης μ’ έναν αρχηγό, μια ιδεολογία και μέσω του μίσους και της διάθεσης καταστροφής οποιουδήποτε διαφορετικού.

Στην έντονη λοιπόν αυτή κρίση που βιώνουμε, αν και όχι όλοι υπό τις ίδιες οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες ούτε όλοι με τον ίδιο τρόπο βάσει της προσωπικότητας που ήδη έχουμε διαμορφώσει, χρειάζεται ακόμη περισσότερο να αναλογισθούμε:

Ως βρέφη, νήπια, παιδιά, έφηβους, ενήλικες πολίτες μας έχουν εμπιστευθεί, μας έχουν σεβαστεί και πόσο με τη στάση μας απαιτούμε την εμπιστοσύνη και το σεβασμό όταν δεν την έχουμε; Πόσο εμπιστευόμαστε και σεβόμαστε εμείς τον εαυτό μας; Αυτά τα οποία πιστεύουμε κι αυτά τα οποία επιθυμούμε είναι δικά μας πιστεύω, δικές μας επιθυμίες και παίρνουμε ικανοποίηση απ’ αυτά στην καθημερινότητά μας; Αντέχουμε να είμαστε διαφορετικοί για να υπερασπιστούμε την αυθεντικότητά μας χωρίς ενοχές και αντέχουμε οι άλλοι να είναι διαφορετικοί από μας και δεν απαιτούμε ναρκισσιστικά να είναι ακριβώς όπως εμείς; Συνεργαζόμαστε, αισθανόμαστε οικειότητα, στηριζόμαστε και στηρίζουμε άλλους ανθρώπους; Αποδεχόμαστε αισθήματα θλίψης, άγχους, φόβου, θυμού και κινητοποιούμαστε απ’ αυτά να βρούμε τις αιτίες και να τα ξεπεράσουμε;

Ή μήπως επιτρέπουμε να μας συμπεριφέρονται χωρίς εμπιστοσύνη και σεβασμό; Δεν εμπιστευόμαστε κι εμείς τον εαυτό μας κι εγκαταλείπουμε τις προσπάθειες ή δεν προσπαθούμε καν; Οι επιθυμίες και η ζωή μας είναι διαμορφωμένη γύρω από επιθυμίες άλλων, δυσανασχετούμε στην καθημερινότητά μας και δεν έχουμε διάθεση ν’ αγωνιστούμε; Δεν αντέχουμε να νιώθουμε και να σκεπτόμαστε διαφορετικά, εμείς από τους άλλους και οι άλλοι από εμάς; Νιώθουμε μόνοι; Ακόμη και με κοντινούς μας ανθρώπους δεν αισθανόμαστε οικειότητα, απομονωνόμαστε; Δεν αντέχουμε τα συναισθήματά μας προσπαθούμε να τα αγνοήσουμε, όπως και τις καταστάσεις που τα προκαλούν; Μας καταβάλουν και μας φέρνουν σε πανικό και απόγνωση; Ή μας οδηγούν σε σκληρότητα, αισθήματα μίσους και ανάγκες να βρούμε αποδιοπομπαίους τράγους;

Η δύναμη στην προσωπικότητα επιτυγχάνεται μέσω της ισορροπίας στην παρουσία και την απουσία, στην πληρότητα και την έλλειψη, στη συμφωνία και στην ασυμφωνία. Αυτή η ισορροπία είναι που κινητοποιεί τη φαντασία, οδηγεί στην αναγνώριση της διαφορετικότητας του εαυτού και των άλλων ανθρώπων. Οδηγεί στην επιθυμία, στη φαντασία και στη δημιουργικότητα. Οδηγεί στην ικανότητα να ζούμε σε κοινότητες και κοινωνίες όπου απολαμβάνουμε και προσφέρουμε.

Χρειάζεται λοιπόν:

Να δίνουμε στο κάθε παιδί μας χωριστά, εκτός από την παρουσία και την αγάπη μας, το σεβασμό για τη διαφορετικότητα της ύπαρξής του ώστε να μπορεί να ξεχωρίσει ποιο είναι το ίδιο, τι θέλει για να έχει τη δύναμη ν’ αγωνιστεί γι αυτό. Αν απαιτούμε από τα παιδιά μας να θέλουν αυτό που θέλουμε εμείς γι αυτά ή ακόμη χειρότερα αν τους ικανοποιούμε πάντα αυτά που εμείς νομίζουμε ότι θέλουν και δεν τους επιτρέπουμε να αισθανθούν καμία έλλειψη, τότε δεν θα μπορούν το καθένα χωριστά να φανταστεί, να επιθυμήσει, να αναζητήσει, να ανακαλύψει ποιος είναι, τι θέλει και ν’ αγωνιστεί γι αυτά.

Να εμπιστευόμαστε το κάθε παιδί μας χωριστά ότι μπορεί να τα καταφέρει. Αν φοβόμαστε, δεν το εμπιστευόμαστε και συνεχίζουμε να το κρατάμε αγκαλιά ακόμη κι όταν μπορεί να περπατήσει μόνο του δεν θα εμπιστεύεται κι εκείνο τον εαυτό του και δεν θα μπορεί να τα βγάλει πέρα σε τίποτα από μόνο του.

Να μη φοβόμαστε ότι θα μας κατηγορήσουν ότι δεν τα αγαπάμε ή θα πάψουν να μας αγαπάνε όταν αρνούμαστε κάποιες επιθυμίες τους, όταν τους βάζουμε όρια, όταν τους υποδεικνύουμε την πραγματικότητα, όταν έχουμε απαιτήσεις απ’ αυτά. Αν δεν μπορούμε να το κάνουμε δεν θα μάθουν ν’ αντέχουν στις απογοητεύσεις ούτε να κινητοποιούν εσωτερικές δυνάμεις και τρόπους να τις ανταπεξέρχονται.

Να μη φοβόμαστε όταν φοβούνται, στενοχωριούνται, θυμώνουν και να μην προσπαθούμε πάση θυσία να τα γλυτώσουμε απ’ αυτά τα συναισθήματα, να μη τα νιώσουν, να τους τα λύνουμε και να τους τα προσφέρουμε όλα εμείς. Είναι όλα αισθήματα που η συνειδητοποίησή τους μπορεί να τα κινητοποιήσει να προσπαθήσουν να λύσουν τα ζητήματα που τα δημιουργούν και να βρουν τις δικές τους λύσεις για να προχωρήσουν που είναι και το καλύτερο κίνητρο για τη διάθεση να αγωνίζονται.

Να προσέχουμε πολύ το βαθμό δυσκολίας αυτών που απαιτούμε από κάθε παιδί μας χωριστά να είναι ανάλογος της ηλικίας του ώστε να μπορεί να ανταπεξέλθει. Αν είναι μεγαλύτερος και δεν του επιτρέπει να τα καταφέρει τότε μπορεί να καταρρακωθεί, να παραιτηθεί από την προσπάθεια ή να προβεί σε ακραίες αντιδράσεις εκδίκησης. Και αν είναι μικρότερος απ’ αυτόν που μπορεί να καταφέρει, μπορεί να χάσει το ενδιαφέρον του για την προσπάθεια, να μην εξασκεί τις δυνατότητές του και να μένει πίσω.

Με τα παραπάνω μπορεί να βοηθηθούν τα παιδιά να έχουν τα ψυχικά, τα συναισθηματικά εφόδια ν’ αντιμετωπίσουν αυτή και όσες άλλες κρίσεις περάσουν στη ζωή τους. Γιατί θα νιώθουν την αγάπη, το σεβασμό, την εμπιστοσύνη στον εαυτό τους και στους άλλους ανθρώπους. Θα είναι ανεξάρτητοι άνθρωποι, ικανοί να αποδέχονται και να ανταπεξέρχονται τις πιέσεις της πραγματικότητας, να βιώνουν τη στενοχώρια, το άγχος και τις απογοητεύσεις σε κάθε ανατροπή της ζωής τους με τρόπο που δεν θα τους καταβάλλει αλλά θα κινητοποιεί τις ικανότητές τους, τη φαντασία, τη δημιουργικότητά τους για να παλέψουν μαζί με τους άλλους ανθρώπους για τις συνθήκες της ζωή τους.

Μένει και τα κράτη να κάνουν κάτι αντίστοιχο ή να πιεστούν να το κάνουν από πολίτες ελεύθερους και δυνατούς, που θα έχουν βοηθήσει οι γονείς να διαμορφωθούν.

*Η Κατερίνα Μήλιου είναι Κλινικός Ψυχολόγος MSc