Γιώργος Λαμπράκος: Αυτός ο κόσμος, ο τεχνολογικός, ο μέγας

Συνέντευξη στον Διονύση Μαρίνο //

Μια πρόσφατη, διαδραστική, εφαρμογή του BBC, υπό τον εύγλωττο τίτλο «Η ζωή σου πάνω στη Γη», έθετε τον χρήστη μπρος στο μέγα θαύμα, αλλά και το μέγα τραύμα της παρουσίας του ανθρώπου πάνω στον πλανήτη. Υπάρχουμε γιατί υπάρχουμε και τούτο μοιάζει να είναι μια τραυματισμένη οντολογία από την οποία ποτέ δεν θα ξεφύγουμε. Η συλλογή διηγημάτων του Γιώργου Λαμπράκου «Ψηφιακός Νάρκισσος» (εκδ. Γαβριηλίδης) μας βάζει να κάνουμε αυτό το σύγχρονο ταξίδι στον ωκεανό της τεχνολογίας και της επίδρασής της στο τραυματισμό και συνάμα μεγαλαυχικό «εγώ» μας.

-Ο θαυμαστός καινούργιος κόσμος που περιγράφεις στα διηγήματά σου είναι μια ατελεύτητη πορεία προς ένα τρομώδες εγώ σε κατάσταση απίσχνανσης ή, μήπως, ένα οργιώδες τέλος δίχως τέλος;

Το Εγώ και το Τέλος συνυπάρχουν στο βιβλίο μου. Διαπιστώνω μια συνειδησιακή κατάσταση του δυτικού ανθρώπου, κατά την οποία το «τρομώδες» Εγώ του (προ)βλέπει ένα Τέλος, συνήθως αποκαλυψιακό, το οποίο ωστόσο δεν έρχεται (τουλάχιστον έτσι όπως ο ίδιος το φαντάζεται) ποτέ. Στην εποχή μας βιώνουμε ως υποκείμενα το εξής παράδοξο: από τη μία διαθέτουμε ένα εξατομικευμένο, υπερτροφικό, ναρκισσιστικό Εγώ που το κυκλοφορούμε με υπερηφάνεια στους δρόμους των αντικοινωνικών μας πόλεων και στους ψηφιακούς διαδρόμους των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Από την άλλη, το ίδιο ακριβώς Εγώ νιώθει κάτισχνο μες στον ενδυναμωμένο κόσμο των μηχανών (οι οποίες, ωστόσο, δεν είναι ακόμα τόσο ισχυρές ώστε να γλιτώνουν τους ανθρώπους, ιδίως τους φτωχότερους, από τα στοιχεία της Φύσης). Ο Θαυμαστός καινούργιος κόσμος, στον οποίο δικαίως παραπέμπεις, ναι μεν εκλαμβάνεται εν γένει ως δυστοπία, αλλά στον φουτουριστικό κόσμο του Χάξλεϊ πραγματώνονται πολλά ουτοπικά όνειρα του ανθρώπου: τεχνητές γεννήσεις χωρίς ωδίνες, προκαθορισμένη ευτυχία, ζωή δίχως αμφιβολίες και σκοτούρες, ένας εξορθολογισμός που έχει λύσει εκ των προτέρων όλα τα προβλήματα, κ.α. Στον Ψηφιακό Νάρκισσο τα ουτοπικά και τα δυστοπικά στοιχεία είναι «αξεδιάλυτα, σαν το γιν και το γιανγκ», όπως είπε πρόσφατα η υπέροχη Άτγουντ σε μια συνέντευξη, αναφερόμενη σε διάφορους «θαυμαστούς καινούργιους κόσμους».

-Λέει κάποια στιγμή ένας ήρωάς σου «Ζούμε τη δημοκρατία του πυριτίου». Τα παλιά όρια θέσμισης της κοινωνίας τείνουν να εκλείψουν, βάλλονται από έναν άνευ όρων μετασχηματισμό;

Το πυρίτιο είναι το χημικό στοιχείο από το οποίο φτιάχνονται τα μικροτσίπ των υπολογιστών (σαν αυτά του εξωφύλλου στον Ψηφιακό Νάρκισσο). Από τα μέσα του 20ού αιώνα και εξής, αυτά τα μικροσκοπικά τεχνολογικά αντικείμενα προκαλούν ασταμάτητους σεισμικούς (θετικούς και αρνητικούς) κοινωνικούς μετασχηματισμούς σε όλο τον κόσμο. Μπροστά στην ισχύ τους οι κλασικές ιδεολογίες ισοπεδώνονται, οι πολιτειακές θεσμίσεις μεταλλάσσονται, τα χωροχρονικά όρια διασαλεύονται, ο κόσμος της εργασίας μεταμορφώνεται ραγδαία (αυτή είναι μια καθημερινή μας εμπειρία, δεν χρειάζεται να είμαστε εργατολόγοι για να το νιώσουμε στο πετσί μας), οι ανθρώπινες σχέσεις περιπλέκονται ακόμα περισσότερο (άλλο ένα πράγμα που βιώνουμε καθημερινά – αξίζει όμως να διαβάσει κανείς και τη Ρευστή αγάπη του Ζίγκμουντ Μπάουμαν). Ονομάζουμε «δημοκρατία» το πολίτευμά μας (και ευτυχώς που ζούμε σε αυτό το πολίτευμα, παρ’ όλα τα προβλήματά του), αλλά συνάμα δεν έχουμε συνειδητοποιήσει στο έπακρο τους υφιστάμενους μετασχηματισμούς: αρκεί να σκεφτεί κανείς τις παρωχημένες λέξεις και έννοιες με τις οποίες διεξάγονται οι τραγελαφικές «συζητήσεις» και «διαβουλεύσεις» μεταξύ «Δεξιάς» και «Αριστεράς» (συγγνώμη για τα τόσα εισαγωγικά, αλλά πολλές λέξεις έχουν χάσει πια το νόημά τους, και όσοι είμαστε ευαίσθητοι με τη γλώσσα, πρέπει να το δείχνουμε).

-Είναι η τεχνολογία μια άλλη μορφή νάρκωσης;

Ναι, ασφαλώς η τεχνολογία ναρκώνει, τα ηλεκτρονικά παιχνίδια ναρκώνουν, τα αμέτρητα γκάτζετ ναρκώνουν, τα παντοδύναμα ΜΜΕ που κινούνται σε παγκόσμια κλίμακα με απίθανες ταχύτητες ναρκώνουν. Αλλά και εδώ, όπως σε όλα τα ανθρώπινα ζητήματα, υπάρχουν δύο όψεις. Η άλλη όψη είναι πως τα ίδια τα ανθρώπινα όνειρα είναι ναρκωτικά, εθιστικά, ακαταμάχητα. Ένας χαρακτήρας του βιβλίου μου, επιστήμων και εφευρέτης, νιώθοντας την επισφαλή κατάστασή του διαπιστώνει: «Η τεχνολογία ικανοποιεί αρχέγονες επιθυμίες του ανθρώπου, όπως το να τρέχει γρηγορότερα, να πετά ψηλά στον ουρανό, να επικοινωνεί με τους αγαπημένους του ανεξάρτητα από την απόσταση, να αυξάνει τη δύναμή του… Η τεχνολογία όχι μόνο δεν αναιρεί τους μύθους, αλλά είναι η καλύτερη πραγμάτωσή τους». Το μεγάλο πρόβλημα με τις κάθε μορφής θελκτικές ναρκωτικές ουσίες είναι πως αμβλύνουν την ικανότητά μας να βρίσκουμε το μέτρο.

-Το εγώ που ναρκισσεύεται, προφανώς το έκανε κρατώντας σπαθί, κλάδο ελαίας και τώρα πληκτρολόγιο. Ξεφεύγει κανείς από την ειδωλοπάθεια;

Όχι, είναι αδύνατον. Τον κόσμο, όπως θα έλεγε ο Φρόιντ, κυβερνούν τα πρωτογενώς ναρκισσιστικά μωρά, γύρω από τα οποία κινούνται όλες οι ανθρώπινες κοινωνίες με τα μπιμπερό και τις κουδουνίστρες στα χέρια, με στόχο να τα μεγαλώσουν κι έτσι να διαιωνιστεί το υπέροχο είδος μας!… Η βασική διαφορά είναι πως στον 20ό και στον 21ο αιώνα, κυρίως με τον θάνατο ή έστω τη «συνταξιοδότηση» (όπως έγραφε ο Κονδύλης) του Θεού, το άτομο (νομίζει πως) έχει γίνει θεός. Πρώτα ο Άνθρωπος σκότωσε τον Θεό κι έπειτα, όταν είδε άδειο τον θρόνο, ανέβηκε και κάθισε ο ίδιος. Συνεπώς η ειδωλοπάθεια, η εγωπάθεια, η θέωση και συναφή χαρακτηριστικά υπήρχαν πάντα, αλλά σήμερα γνωρίζουν έξαρση, πλέον με τη τρομερή διευκόλυνση που προσφέρει η υψηλή τεχνολογία. Με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, όλοι μας γινόμαστε διάσημοι, ασφαλώς για τα δεκαπέντε λεπτά που μας αναλογούν, αφού δεν υπάρχει αρκετός χρόνος να μας προσκυνήσουν όλοι, ούτε φυσικά να τους προσκυνήσουμε εμείς. Τόσοι θεοί μαζεμένοι…

-Αρχαίοι μύθοι μετατρέπονται/ αναπλάθονται/ μετασχηματίζονται στα διηγήματα του βιβλίου. Το ιστορικό παρόν ταυτίζεται με την ιστορία του ανθρώπου επί της γης;

Ναι, σε μεγάλο βαθμό. Υπάρχουν ανθρωπολογικές σταθερές που συνοδεύουν την ιστορία και προϊστορία, ενώ προφανώς υπάρχουν βιολογικές σταθερές σε κάθε ζώο (δηλαδή και άνθρωπο) επί της γης. Οι μύθοι, ιδίως οι αρχαιοελληνικοί, που αφενός μας είναι πιο γνωστοί, αφετέρου αναγνωρίζονται διεθνώς (ή, εν πάση περιπτώσει, στον δυτικό κόσμο) ως κορυφαίοι, αποτελούν σταθερές πηγές μιας σοφίας που μας έρχεται από το παρελθόν για να μας μιλήσει για το ιστορικό μας παρόν. Από την άλλη (πάντα υφέρπει ένα «από την άλλη»), παρατηρούμε τις διαφοροποιήσεις των ιστορικών εποχών, των ανθρώπινων τύπων, των πολιτισμών. Όλοι οι άνθρωποι έχουν κοινή καταγωγή (ο Δαρβίνος το έδειξε και οι νεοδαρβινιστές το απέδειξαν πέραν πάσης αμφιβολίας), αλλά στην πορεία οι ανθρώπινες ζωές λαμβάνουν ποικίλες μορφές. Πάντα υπήρχε αγάπη (ειδάλλως κανένα παιδί δεν θα μεγάλωνε ομαλά), αλλά δεν είχε πάντα την ίδια μορφή. Πάντα γίνονταν πόλεμοι, αλλά όχι με τον ίδιο τρόπο σε όλες τις εποχές. Η καλή λογοτεχνία έχει τη μοναδική δύναμη να αναδεικνύει όλες αυτές τις θεματικές, καθώς θέτει καίρια ερωτήματα στον ευαίσθητο άνθρωπο, αποφεύγοντας τις προκατασκευασμένες απαντήσεις και τα «εμφιαλωμένα νοήματα», που λέει και ο Καρούζος.

-Η κυβερνοζωή είναι από μόνη της ζωή, έχει αυθύπαρκτη υπόσταση; Μας χρειάζεται, εντέλει;

Η κυβερνοζωή δεν έχει αυθύπαρκτη υπόσταση (ακόμα). Η εικονική ζωή εξακολουθεί να στηρίζεται στην πραγματική ζωή. Στον Ψηφιακό Νάρκισσο προσπαθώ, με λογοτεχνική μορφή, στοχαστικές πινελιές και μπόλικη σατιρική διάθεση, να φανερώσω τη συνύπαρξη πραγματικού και εικονικού, τη διαλεκτική του Homo sapiens με τον Homo technologicus, το μεταμοντέρνο Γίγνεσθαι μέσα στο διαχρονικό Είναι. Τώρα, ως προς το κατά πόσο μας χρειάζεται η κυβερνοζωή, δεν έχω οριστική απάντηση: ο οδοστρωτήρας που ονομάζει Ιστορία έφερε τον σύγχρονο άνθρωπο σε αυτή την κατάσταση, και ο άνθρωπος οφείλει, για το καλό του, να τα βγάλει πέρα. Το ίδιο συνέβαινε όμως με όλες τις τεχνικές εξελίξεις και εφαρμογές: πρώτα κάποιοι τις επινοούσαν και ύστερα όλοι προσαρμόζονταν ευκολότερα ή δυσκολότερα σε αυτές. Στη δουλειά που κάνω ως μεταφραστής, ο κυβερνοχώρος είναι ένα αναπάντεχο δώρο. Μόλις την τελειώσω, η κυβερνοζωή με κάνει συνήθως να πλήττω. Την ευτυχία μού την προσφέρουν άλλα πράγματα.

-Τα τελευταία χρόνια αναπτύσσεται έντονα η δικαιοπολιτική, η νομοθεσία και η νομολογία στο πεδίο της ποινικής προστασίας από τους κινδύνους της τεχνολογικής εξέλιξης. Φτάνει αυτό για να ανασχεθεί ο όποιος κίνδυνος;

Καταρχάς, θα είμαι κανονιστικός: σε κάθε τεχνοεπιστημονική εξέλιξη πρέπει να μπαίνουν φραγμοί με στόχο την ανάσχεση των κινδύνων, φραγμοί τους οποίους επιτάσσει η ίδια η ανθρώπινη ανάγκη για μια όσο το δυνατόν πιο ασφαλή και αξιοπρεπή ζωή (ας σκεφτούμε την απαγόρευση της αναπαραγωγικής κλωνοποίησης ανθρώπων, όπως και της δημιουργίας χιμαιρών με τον γενετικό συνδυασμό διαφορετικών ζώων). Άλλο παράδειγμα: στον 20ό αιώνα κατασκευάστηκαν και «έσκασαν στα μούτρα της Γης», όπως λέει ένας χαρακτήρας στον Ψηφιακό Νάρκισσο, ατομικές βόμβες και υδρογονοβόμβες. Παράλληλα, τις τελευταίες δεκαετίες διαπιστώνουμε πως οι φραγμοί σε τέτοια όπλα μαζικής καταστροφής έχουν αποδώσει καρπούς (μακάρι να συνεχιστεί αυτό, προφανώς). Νιώθω όμως και την ανάγκη για περισσότερο ρεαλισμό (αυτό που κάποιοι αποκαλούν «απαισιοδοξία»): η Τεχνική έχει πια αυτονομηθεί στον 20ό αιώνα. Αυτό σημαίνει πως εξελίσσεται ανεξάρτητα από τις (θεωρούμενες ως συνειδητές) ανθρώπινες επιλογές. Και εδώ έγκειται η μεγάλη αντινομία: εμείς έχουμε κατασκευάσει κάτι, που όμως έχει ξεγλιστρήσει μέσα από τα ίδια μας τα χέρια. Ούτε καν οι πόλεμοι δεν ανακόπτουν την τεχνοεπιστημονική πρόοδο: συχνά, μάλιστα, της δίνουν περαιτέρω ώθηση. Αυτό είναι ένα φοβερό ζήτημα, που κάτι λέει για την ανθρώπινη φύση και εξέλιξη.

-Η Silicon Valley είναι το χρυσόμαλλο δέρας της σήμερον;

Σίγουρα, αλλά ας δούμε για ποιους ακριβώς. Οι τραπεζικοί λογαριασμοί των ομολογουμένως ιδιοφυών μυαλών που εργάζονται στην «Κοιλάδα του Πυριτίου» και σε άλλα τεχνοεπιστημονικά κέντρα (ήθελα να γράψω «εκεί πέρα μακριά», αλλά αυτή βρίσκεται πολύ κοντά μας, μες στο σπίτι μας, μες στον υπολογιστή μας, φυλάσσει όλα τα αρχεία, τις εικόνες, τις σκέψεις μας…), φουσκώνουν, και μάλιστα με την πρόθυμη καθημερινή συμβολή μας! Προκύπτει ωστόσο ένα γενικότερο οικονομικό πρόβλημα, αφού οι νέες τεχνολογίες φαίνεται πως οδηγούν τις περισσότερες χώρες σε δομική ανεργία, με αποτέλεσμα (όπως δείχνουν όλες οι μελέτες) η παγκόσμια ανισότητα να κινδυνεύει να αγγίξει επίπεδα φαραωνικών κοινωνιών. Όσο διαλύονται οι μεσαίες τάξεις, οι οποίες στηρίζουν τον καπιταλισμό εδώ και αιώνες, τόσο διακυβεύεται η σύγχρονη δημοκρατία. Το εξαιρετικό βιβλίο του εφευρέτη, γκουρού των υπολογιστών και μουσικού Jaron Lanier Who owns the future? είναι κατατοπιστικό ως προς αυτό το θέμα. Αλλά τέτοια βιβλία σπανίως μεταφράζονται στα ελληνικά. Δυστυχώς στα καθ’ ημάς προχωρούμε τσαλαβουτώντας σε ιδέες, θεωρίες και αντιλήψεις άλλων εποχών, που (καλώς ή κακώς, δεν μπορούμε να το συζητήσουμε εδώ) ξεπεράστηκαν. Και μετά εμφανίζεται μια νέα εξέλιξη και πέφτουμε πάλι από τα σύννεφα! Γενικά, δεν σταματούμε να πέφτουμε από τα σύννεφα…

-Ο Στίβεν Χόκινγκ έγραψε προσφάτως σε ένα άρθρο του πως η ραγδαία ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης ονομάζεται πλέον στη διεθνή βιβλιογραφία ως μοναδικότητα (singularity). Νομίζω πως ομοιάζει με την έννοια που δίνεις κι εσύ στην αναζήτηση του ατόμου στα διηγήματά σου.

Ναι, υπάρχουν πολλές ομοιότητες. Ο Χόκινγκ αναφέρεται στην ιδέα της τεχνολογικής μοναδικότητας, την οποία έχει αναπτύξει ο Αμερικανός επιστήμονας και φουτουριστής συγγραφέας Ρέι Κούρτσγουαϊλ, αναφερόμενος σε μια μελλοντική εποχή στην οποία θα έχει ανατραπεί εντελώς η σχέση φυσικής και τεχνητής νοημοσύνης (υπέρ της δεύτερης). Σε ορισμένα διηγήματα του Ψηφιακού Νάρκισσου εξετάζω τις συνέπειες, στη ζωή πολλών χαρακτήρων, της μοναδικότητας, τόσο με την έννοια του ανθρώπου που εξατομικεύεται όλο και περισσότερο, όσο και με την ειδικότερη μελλοντολογική έννοια που αναφέρθηκε. Όσο για την εξέλιξη της τεχνητής νοημοσύνης, λέγεται πως οι συγγραφείς επιστημονικής φαντασίας είναι διάσημοι για το πόσο έξω πέφτουν στις προβλέψεις τους! Ωστόσο πολλοί άνθρωποι, όταν είδαν για πρώτη φορά την Οδύσσεια του διαστήματος ή όταν άκουσαν πως ο υπολογιστής Deep Blue κέρδισε τον Κασπάροφ στο σκάκι το 1997, πάγωσαν. Λογικό.

-Αναπτύσσεις μια προβληματική πάνω σε όλους τους τομείς δράσης του ατόμου: έρωτας, εργασία, σχέση με τη φύση, λογοτεχνία, τεχνική, φιλοσοφία, θρησκεία, οικογένεια. Υπάρχει μια αιτιώδης σχέση ανάμεσα σε όλα αυτά; Ή, μήπως, η post-post modern οπτική θάλλει μέσα στην αποδόμηση των πάντων; Ακόμα και του όντος μέχρι κι αυτό να γίνει ο ΟΥΤΙΣ ενός εκ των διηγημάτων σου;

Είναι αλήθεια (εύχομαι να αποτελεί και λογοτεχνικό ευτύχημα) ότι ο Ψηφιακός Νάρκισσος ανοίγεται σε πάρα πολλές όψεις της σύγχρονης ζωής. Προφανώς δεν διαθέτω κάποια συνεκτική θεωρία που να τα ενοποιεί όλα. Για να μπορέσω να ζήσω και να γράψω, αναζητώ, όπως όλοι μας, κάποιες βασικές αιτιακές συνδέσεις σε έναν κόσμο απεριόριστα ρευστό, αβέβαιο, χαοτικό, έναν κόσμο στον οποίο δεν ξέρουμε καν αν ισχύει η ίδια η έννοια της αιτιότητας, που επίσης έχει αποδομηθεί! Κατά τη γνώμη μου, η αποδόμηση των πάντων ήταν συγχρόνως αιτία και σύμπτωμα της μεταμοντέρνας εποχής. Ανεξάρτητα από το αν ζούμε ακόμα στη μεταμοντέρνα εποχή ή την έχουμε πια περάσει, οφείλουμε ως καλλιτέχνες να αναζητούμε νέες μορφές, νέα ύφη, νέες εικόνες, νέες αφηγήσεις για να αναπαραστήσουμε το αποδομημένο υποκείμενο. Ο Ψηφιακός Νάρκισσος είναι ένας λογοτεχνικός βηματισμός προς αυτό το νέο, ενώ συνάμα κουβαλά σκοπίμως στις πλάτες του τον μύθο.

-Τελικώς, μήπως την έχουμε πατήσει και οι δύο, αφού αυτή η συνέντευξη πραγματοποιήθηκε με την απαραίτητη διαμεσολάβηση ενός κοινά αποδεκτού δικτύου, μιας άψυχης πλατφόρμας επικοινωνίας;

Σίγουρα την έχουμε πατήσει, αφού όσο χρησιμοποιούμε ένα μέσο, άλλο τόσο μας χρησιμοποιεί κι εκείνο, και άλλο τόσο εξελίσσεται! Αυτό δεν σημαίνει όμως πως η συνομιλία μας δεν θα μπορούσε κάλλιστα να είχε γίνει με μπίρες, τσιγάρα, γέλια και εναλλακτικές μουσικές στο Poems & Crimes Art Bar ή όπου αλλού! Οι άνθρωποι θα συνεχίσουν να βρίσκονται έξω, κανονικά, «φυσικά», όσο κι αν ο κυβερνοχώρος εισβάλλει στη ζωή τους (ή και αντιστρόφως: όσο κι αν οι ίδιοι εισβάλλουν στον κυβερνοχώρο). Και μόνο η άνθιση του θεάτρου, των καφέ, των μπαρ, των διαφόρων χώρων συνάθροισης στη χρεοκοπημένη χώρα μας δείχνει την αναπόδραστη ανάγκη μας για το ζωντανό, το έμψυχο, το αδιαμεσολάβητο. Οι υπολογιστές είναι τα απαραίτητα εργαλεία που απασχολούν όλο και περισσότερο το μυαλό μας. Μα κάθε μέρα φτάνει μια στιγμή που πρέπει επιτέλους να τους κλείνουμε, ώστε να ξανανιώνουν όλες οι αισθήσεις, όλο το σώμα και όλη η ύπαρξή μας. Το ίδιο ανοιγοκλείσιμο αξίζει να γίνεται και με τα βιβλία. Απλώς, σε αντίθεση με τους υπολογιστές, είναι τόσο δύσκολο να πειστούν οι άνθρωποι καταρχάς να ανοίξουν ένα…