Δοκίμιο: “Για να ξανανοίξει ο διακόπτης της Δημοκρατίας… θέλει δουλειά πολλή!”

Του Γιώργου Κεβρεκίδη // *

Ήταν τότε (στις 12/06/2013)….που έμπαινε (afin fasciste) το μαύρο στις οθόνες μας…κι άρχισα να σκέφτομαι…και να εμπνέομαι το πρώτο “πολιτικό” μου έργο…

GIORGOS KEVREKIDIS – “Μετά το μαύρο τι…;” 70x100cm / 2013

(mixed mediα: x-rays, foam, led bars, mdf, white plexiglass)

“Και…μετά το μαύρο τι; η μελαγχολία της σιωπής. Κι η ζωή να συνεχίζεται χωρίς λόγο, μήτε εικόνα, μήτε τη χαρμολύπη της καθημερινότητας. Το μαύρο επισκίασε τα πάντα. Τα καλά και τα κακά, τα όμορφα κι άσχημα, τ’ αντικειμενικά κι υποκειμενικά, τα καλόγουστα μαζί και κακόγουστα. Πομποί κι αποδέκτες τέθηκαν “εκτός λειτουργίας”. Οι άλλοτε λαλήστατες «περσόνες» τηλεοπτικών παραθύρων, πλέον, σίγησαν. Τη θέση τους στα «εκράν» πήραν οι αποστεωμένες τους γκριμάτσες, «φριζαρισμένες», επί τω έργω.

Απολιθωμένες μείναν κι οι όψεις των τηλεθεατών, που αντανακλώνται πλέον, σα χάνοι, στο μαύρο γυαλί της οθόνης.

Το μαύρο στις οθόνες μας ήταν αναμενόμενο. Οι εξελίξεις προοιωνίζονταν γι’ αυτό, καιρό τώρα. Ο δημοσιογραφικός λόγος μετατράπηκε σε αποδυναμωμένη άχνα, τη γραφική ντοπιολαλειά της «Κυριακής στο χωριό» αναίρεσε η χαμηλή της τηλε-ακρόαση. Τα μεταμεσονύχτια φιλοσοφικά «τοκ-σόους» δε βρήκαν την οικονομική υποστήριξη του ευτελούς telemarketing. Το σημείο ART έφτασε στο σημείο zero μιας κι ο πολιτισμός έχασε τη μάχη απ’ τον δυνατότερο αντίπαλό του, το lifestyle, μια δήθεν κουλτούρα, μια υποκουλτούρα, πνευματικά ευνουχισμένη.
Ήρθε, λοιπόν, το πλήρωμα του χρόνου να πάρει και το τηλεκοντρόλ την εκδίκησή του. Και να εξουσιάσει τον τηλεθεατή, αντί να είναι απλά υποχείριό του. Και πήρε τελικά δραστικές πρωτοβουλίες. Και του απαγόρευσε το ακατάσχετο zapping. Και στη θέση των αθρόων τηλεοπτικών αντενών όρθωσε μαύρα ορθογώνια. Γιατί;
Γιατί απεδείχθη ότι η σχέση μεταξύ τηλεπομπού και τηλεδέκτη είναι μία σχέση «εξαρτημένης εργασίας», που στηρίζεται σε αμιγώς ιδιοτελή βάση. Πληκτρολογώντας καθένας “αποχαυνωμένος” τηλεθεατής πέντε ψηφία στο κινητό του, τζόγαρε καθημερινά πάνω στη LED oθόνη του και το παραμυθιασμένο της περιεχόμενο. Κι αυτή με τη σειρά της τον κρατούσε μονίμως εν εγρηγόρσει, καθιστώντας τον παράλληλα, συνυπεύθυνο στη διαμόρφωση του τελικά παραγόμενου τηλεοπτικού προϊόντος (βλ. Greek Idol, Next top model, Master chef και δε συμμαζεύεται.)”

Πλέον, δύο χρόνια μετά τη χρωματική – αν μη τι άλλο – εμπέδωσή του, απ’ το σύνολο της ελληνικής κοινωνίας, το μαύρο αίρεται τελικά απ’ τις οθόνες μας, με απόφαση της σημερινής κυβέρνησης. Μα το μαύρο, σκέφτομαι, είναι ήδη εγκατεστημένο στη ζωή και τη συνείδησή μας από παλιά, ως άποψη καλλιτεχνική, πολιτική, κοινωνική, οικονομική…

Στο παρόν δοκίμιο διερευνάται η συσχέτιση ιστορικών καταστάσεων και γεγονότων, χειραγωγούμενων από διαφορετικές προσλαμβάνουσες, τεκμηριωμένων, ωστόσο, ιδεολογικά, μ’ έναν πανομοιότυπο τρόπο, τη γεωμετρική λύση ενός μαύρου τετραγώνου.

Που από τη μια άνοιξε για τις εικαστικές τέχνες γέφυρες επικοινωνίας ανάμεσα σ’ ένα παροπλισμένο, ζωγραφικά, παρελθόν και σε μια ελεύθερη, αφαιρετική μορφή καλλιτεχνικής έκφρασης, προασπιζόμενης της χρήσης του χρώματος έναντι του αντικειμένου, ως του υπέρτατου, του απώτερου, του υπερβατικού, του απαλλαγμένου από την ύλη, του πνευματικά αποζητούμενου στην τέχνη.

Κι από την άλλη, επεβλήθη στον έλληνα της εποχής της κρίσης, πλέον ως μεταχειριζόμενου εργαλείου φίμωσης της δημοκρατίας, ως εξολοθρευτή ενός παθογενούς δημόσιου αγαθού- αυτού της δημόσιας ελληνικής ραδιοτηλεόρασης-, αφανίζοντας κι εξοντώνοντας μ’ αυτόν τον τρόπο ένα τελευταίο κύταρρο προάσπισης του ελληνικού πολιτισμού, σήμερα.

Κι έτσι απ’ το «σουπρεματιστικό» ζενίθ της τέχνης των αρχών του 20ου αιώνα φτάσαμε στο μηδενιστικό ναδίρ των δημοκρατικών θεσμών των αρχών του 21ου αιώνα

Και στις δύο περιπτώσεις, το μαύρο τετράγωνο καταχωρήθηκε ιστορικά ως το απόλυτο ρήγμα στην τέχνη αφενός, στους πολιτειακούς θεσμούς αφετέρου. Ζωγραφικά υπαγορευμένου, ως το μαύρο τετράγωνο του Καζιμίρ Μαλέβιτς (1915).

K.Malevich: Black Square (1915)

Το μαύρο της ΕΡΤ ή το μαύρο μας το χάλι

Η ζωγραφική αποθέωση του μαύρου

«Το μαύρο ήταν ανέκαθεν το αγαπημένο χρώμα καλλιτεχνών και ασκητών, ιερέων και μετανοούντων, καθώς πάντα υπέβαλε με δυναμικό τρόπο αντιθετικά ζεύγη εννοιών, όπως φως και σκοτάδι, καλό και κακό, αμαρτία και αγιότητα.

Ως το αρχετυπικό χρώμα του σκοταδιού και του θανάτου, το μαύρο συνδέθηκε στα πρωτοχριστιανικά χρόνια με τον Σατανά και την Κόλαση, λειτουργούσε όμως ταυτοχρόνως και ως το χρώμα της μοναστικής αρετής.

Στον Μεσαίωνα, το μαύρο έγινε λατρεμένη συνήθεια των αυλικών και ορόσημο της βασιλικής πολυτέλειας, ενώ στα νεότερα ευρωπαϊκά χρόνια η σημασία του έμελλε να αλλάξει δραστικά: η έλευση της τυπογραφίας, με τα μαύρα στοιχεία πάνω στο λευκό φόντο, θα μεταμόρφωνε τις προσλαμβάνουσες του μαύρου, με τους Ευρωπαίους της εποχής να προσπαθούν να αφομοιώσουν τις διακηρύξεις του Νεύτωνα ότι το μαύρο δεν ήταν τελικά καν χρώμα!

Στη ρομαντική περίοδο το μαύρο έγινε ο καλύτερος φίλος της μελαγχολίας, την ώρα που στον 20ό αιώνα το μαύρο (και η απόλυτη αντίθεσή του, το λευκό) έμελλε να κυριαρχήσει κατά κράτος στην τέχνη -ζωγραφική, φωτογραφία και κινηματογράφο-, επιτυγχάνοντας τελικά το πολυπόθητο καθεστώς του «πραγματικού χρώματος».

Ποτέ άλλοτε όμως στον κόσμο της τέχνης η πλούσια κοινωνική, συμβολική και ιδεολογική σημασία της μαύρης παλέτας δεν θα αποκαλυπτόταν με τόση δριμύτητα όσο στο κίνημα του μπαρόκ!

 Saint Jerome Writing by Caravaggio, 1608

Καραβάτζιο: “Η σύλληψη του Χριστού”

Και βέβαια η απόλυτη αποθέωση του μαύρου, με τη δραματική φωτοσκίαση (κιαροσκούρο) και τους αναρίθμητους τόνους του μαύρου, θα έβρισκε την καλλιτεχνική της ολοκλήρωση στο έργο του μεγάλου δασκάλου Καραβάτζιο.

Μαλέβιτς Καζιμίρ, “Μαύρο Ορθογώνιο” (αχρονολόγητο)

Τα σουπρεματιστικά έργα του Μαλέβιτς ήταν απαλλαγμένα από κάθε είδους αντικείμενο και παρουσίαζαν συνθέσεις γεωμετρικών σχημάτων και χρωμάτων που στόχο είχαν να δηλώσουν τον πρωτεύοντα ρόλο της φόρμας έναντι του περιεχομένου και να δηλώσουν ότι η φόρμα είναι αυτή που προσδίδει το περιεχόμενο και όχι το αντίθετο, όπως συνέβαινε έως τότε. Η λέξη «σουπρεματισμός» προέρχεται από τη λατινική ρίζα «suprem» (υπεροχή, κυριαρχία) και δηλώνει, σύμφωνα με τον Μαλέβιτς, την υπεροχή του χρώματος πάνω σε όλα τα άλλα τεχνικά μέρη του πίνακα. Ο Μαλέβιτς θεωρούσε τον εαυτό του ιδιότυπο ρεαλιστή, μόνο που έβλεπε τον ρεαλισμό σε μια φανταστική πραγματικότητα «στην οποία για να φτάσεις πρέπει να απομακρυνθείς από την ορατή πλευρά της ζωής». Ο Μαλέβιτς ίδρυσε την ομάδα «Supremus» στην οποία προσχώρησαν πολλοί καλλιτέχνες του κυβοφουτουρισμού όπως ο Ιβάν Κλιούν, η Λιουμπόβ Ποπόβα, η Ναντιέζντα Ουνταλτσόβα, η Όλγα Ρόζανοβα κ.α. ενώ στην πόλη Βιτέμπσκ διηύθυνε την σχολή καλών τεχνών «Ούνοβις» (Επιβεβαιωτές της Νέας Τέχνης) που στόχο είχε να αλλάξει μέσα από την τέχνη την αισθητική αντίληψη των ανθρώπων. Έμβλημα του σουπρεματισμού έγινε το «Μαύρο Τετράγωνο» (1915) το οποίο εξέφραζε το τέλος της παλιάς τέχνης και ταυτόχρονα την αρχή της καινούργιας.

Την ώρα βέβαια που το «Μαύρο Τετράγωνο» του Καζιμίρ Μάλεβιτς συνοψίζει ίσως εμφατικότερα τη σημασία του μαύρου για τη ζωγραφική, ήταν η τεχνική του κιαροσκούρο που θα αποκάλυπτε τις εκπληκτικές ιδιότητές του…»

Εικαστικές αναφορές στη ρωσική πρωτοπορία

Στο εικαστικό μου έργο επικαλούμαι συχνά καλλιτεχνικά κινήματα, όπως του σουπρεματισμού και κονστρουκτιβισμού, ως άμεσες επιδράσεις του επαγγέλματος του μηχανικού, στην τέχνη.

Οι πολιτικές συνεπαγωγές του μαύρου

Στη σύγχρονη εποχή της κρίσης θεσμών και αξιών, ενός πνευματικού ελλείματος ηγετών, στο μαύρο τετράγωνο κωδικοποιείται η αναφορά σε αναχρονιστικές μεθόδους εξυγίανσης μιας παθογενούς κοινωνίας (βλ. ναζιστικά καθεστώτα).

Η φασιστική πολιτοφυλακή του Μουσολίνι, γνωστή και ως «Μελανοχίτωνες», ήταν ντυμένη στα μαύρα, με τους φασίστες να αποκαλούνται έκτοτε «μαύροι». Το μαύρο έγινε μάλιστα το επίσημο χρώμα του Εθνικού Φασιστικού Κόμματος της Ιταλίας, αλλά και του ναζιστικού ιδεώδους, με τη στολή των SS να είναι κατάμαυρη.

Το μαύρο τετράγωνο δεν αφήνει περιθώρια συνδιαλλαγής εξουσιαστή κι εξουσιαζόμενου, ορθώνεται σαν τοίχος ανάμεσα στο σύγχρονο κυβερνήτη και το σύγχρονο κυβερνούμενο.

Όπως αναφέρει κι ο Κων/νος Καβάφης στο ποίημά του «Τείχη»: 

Χωρίς περίσκεψιν, χωρίς λύπην, χωρίς αιδώ μεγάλα κ’ υψηλά τριγύρω μου έκτισαν τείχη.

Και κάθομαι και απελπίζομαι τώρα εδώ. Άλλο δεν σκέπτομαι: τον νουν μου τρώγει αυτή η τύχη διότι πράγματα πολλά έξω να κάμω είχον.

A όταν έκτιζαν τα τείχη πώς να μην προσέξω. Aλλά δεν άκουσα ποτέ κρότον κτιστών ή ήχον. Aνεπαισθήτως μ’ έκλεισαν από τον κόσμον έξω.

Τα νεοανεγειρόμενα τείχη του μαύρου τετραγώνου σηματοδοτούν, όντως, το τέλος μιας παρατεταμένης παθογένειας της ελληνικής κοινωνίας, απ’ την άλλη συμβολίζουν την απαρχή της συνειδητοποίησης μιας επίπλαστης δημοκρατούμενης χώρας.

Tι μου χρειάζονται τα τείχη;

Τα τείχη μου ορθώνω,

την τύχη μου να κάμω,

να μη μιλώ στ΄ αλήθεια,

γιατί για σε βουρκώνω.

Η σκέψη μου μπλεγμένη,

σε σε την απευθύνω,

μα εσύ την επιστρέφεις

και παίρνω την ευθύνη.

Ότι φρονώ και νιώθω

κι ότι αντέχει λόγο,

θάρρος παίρν’ απ’ τον πόθο,

μακρύνετ’ απ’ τον φόβο.

Για όλα τ΄ άλλα, του έρωτα,

τους πειρασμούς στον Άγιο,

η σιωπή τα φίμωσε,

δε βρήκαν το κουράγιο.

Καλύτερα σε τείχη

να ζω περικλεισμένος,

να μη ρωτώ τη λήθη,

πώς έζησα σα ξένος!

Ρωτώ, τέλος, και τ’ άστρα,

που σμίγουνε τα ταίρια,

εσέ να βρουν για μένα

κι ας μου λυθούν τα χέρια.

Χαλκίδα, 07/06/13

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΟΙ ΤΟΠΟΙ 

• http://www.newsbeast.gr/mavri-eidisi/arthro/551440/i-zografiki-apotheosi-tou-maurou-/
• http://www.newsbeast.gr/mavri-eidisi/arthro/545260/to-mauro-hroma-kai-ti-adiprosopeuei/
• http://www.tovima.gr/society/article/?aid=518156
•  http://www.greekstatemuseum.com/kmst/collections/db/search.html?MaterialsTechniqueName=100&start=41&show=1
• http://www.otherside.gr/2013/06/mauro-xrwma-ti-antiproswpeuei/

* Ο Γιώργος Κεβρεκίδης γεννήθηκε στη Χαλκίδα. Είναι διπλωματούχος πολιτικός μηχανικός του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, όπου πραγματοποίησε και μεταπτυχιακές σπουδές. Το 2009 ξεκίνησε τις σπουδές του στο Τμήμα Εικαστικών και Εφαρμοσμένων Τεχνών του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας στη Φλώρινα. Έχει πραγματοποιήσει δύο ατομικές εκθέσεις: Προσλαμβάνουσες (Κόκκινο Σπίτι, Χαλκίδα, 2011) και Μνήμες ενός πρόσφυγα (2012, Λίμνη Ευβοίας, 6^ο Φεστιβάλ Ελληνικού Ντοκιμαντέρ Χαλκίδας, και Περιφερειακή Ενότητα Φλώρινας). Επίσης, έχει παρουσιάσει τη δουλειά του σε φεστιβάλ τέχνης στο δημόσιο χώρο (1ST LUMINOUS LIGHT FESTIVAL, GRADIENT: FROM GRAY TO COLOR SCALE, IOANNINA) και σε ομαδικές εκθέσεις: “Όταν οι εικόνες αφηγούνται: Αφιέρωμα στην Τόνια Νικολαϊδη”, Ίδρυμα ΜΙΕΤ, Θεσ/κη), “ΤΟ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΚΑΙ Ο ΛΟΡΔΟΣ ΒΥΡΩΝ (β’ διαδρομή)”, Ίδρυμα Χρήστου & Ζωής Μοσχανδρεου, Μεσσολόγγι,  Rem Brant Name(Γκαλερί «Λόλα Νικολάου», Θεσσαλονίκη και Αίθουσα Τέχνης «Τεχνοχώρος», Αθήνα, 2013),Εξωστρέφεια (Κέντρο Χαρακτικής «Ήλιος», Θεσσαλονίκη, 2013), Οικογενειακή Υπόθεση (Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, Φλώρινα, 2012, στο πλαίσιο της έκθεσης του Γιώργου Τσακίρη), Τοπία Χαλκίδας(Εργαστήριο Τέχνης Χαλκίδας, 2009), κ.ά. Με την ομάδα «Εν-Φλω» συμμετείχε στο project ΣΙΣΥφως / Συντρέχω-Αλλάζω (Ιστορικό Αρχείο Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα) στο πλαίσιο της Art Athina 2013.