Ο Γεώργιος Σουρής και το Ρωμαίικο

Γράφει η Ευαγγελία Πετρουγάκη // *

Βάλετε φόρους βάλετε εις την πτωχήν μας ράχη…

Βαριά φορολογήσετε και το νερό που τρέχει

Βάλετε φόρους βάλετε η πλάτη μας αντέχει

Έχουν περάσει σχεδόν 140 χρόνια από τότε που ο ποιητής Γεώργιος Σουρής άρχισε να δημοσιεύει κείμενά του.

Κι αυτό που πραγματικά εντυπωσιάζει τον σημερινό αναγνώστη, πέρα από την αβίαστη ροή του στίχου είναι πόσο λίγο έχουν αλλάξει όλα εκείνα που παρείχαν τις αφορμές της καυστικής σάτιρας του Σουρή, που αναλαμβάνει χρέη κοινωνικής κριτικής, κυρίως με την τετρασέλιδη σατιρική εφημερίδα , τον «Ρωμηό», και διακωμωδούσε τα κατά γνώμη του κακώς κείμενα στο νεοσύστατο ελληνικό Κράτος, συγκρίνοντας το παρόν μ’ ένα εξιδανικευμένο παρελθόν ή οραματιζόμενος έναν μελλοντικά καλύτερο κόσμο. Ο Γεώργιος Σουρής γεννήθηκε στην Ερμούπολη της Σύρου στις 2 Φεβρουαρίου 1853. Ο πατέρας του με καταγωγή από τα Κύθηρα ήταν έμπορος (η μητέρα του καταγόταν από τη Χίο) και τον προόριζαν για κληρικό, αλλά για οικονομικούς λόγους αναγκάστηκαν να τον στείλουν υπάλληλο στο κατάστημα ενός Έλληνα σιτεμπόρου στο Ταϊγάνιο (Ταγκανρόγκ) της Ρωσίας. Ήταν πάντα αφηρημένος, γιατί δεν του άρεσε το εμπόριο και γέμιζε τα κατάστιχα με στίχους που έγραφε κρυφά.

Γύρισε στην Ελλάδα το 1879 και γράφτηκε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Για τα προς το ζην εργαζόταν ως γραφέας σ’ ένα συμβολαιογραφείο και παράλληλα έγραφε ποιήματα και συνεργαζόταν με σατιρικές εφημερίδες της εποχής, τον Ασμοδαίο του Εμμανουήλ Ροΐδη, το Μη χάνεσαι του Βλάσση Γαβριηλίδη και τον Ραμπαγά του Κλεάνθη Τριανταφύλλου.  Στις 2 Απριλίου 1883 εξέδωσε τον Ρωμηό, μια εβδομαδιαία έμμετρη τετρασέλιδη σατιρική εφημερίδα, την οποία έγραφε εξ’ ολοκλήρου ο ίδιος, μέχρι το 1918. «Ο Ρωμηός εφημερίς που την γράφει ο Σουρής». Λέγεται μάλιστα πως τον τίτλο τον έδωσε  ο ποιητής Γεώργιος Δροσίνης .Ο Φασουλής και ο Περικλέτος («ο καθένας νέτος σκέτος»), οι δύο λαϊκοί τύποι που δημιούργησε, σχολίαζαν με εύθυμη διάθεση και πνευματώδεις στίχους, τα σπουδαιότερα γεγονότα της εβδομάδας, σε γλώσσα μικτή, δημοτική και καθαρεύουσα με λόγιες λέξεις και φράσεις.  Οι δυο ήρωές του εκπροσωπούσαν την κοινή γνώμη και το αναγνωστικό κοινό του Ρωμηού  χαιρόταν το κέφι, την εξυπνάδα και τον πατριωτισμό τους. Εκτός από το Ρωμηό, ο Σουρής έγραψε κι άλλα ποιήματα, έμμετρες κωμωδίες και ημερολόγια. Μετέφρασε τις Νεφέλες του Αριστοφάνη, που παίχτηκαν με μεγάλη επιτυχία στο Δημοτικό Θέατρο Αθηνών το 1900. Πολλά από τα ποιήματά του επανήλθαν στο προσκήνιο λόγω της επικαιρότητας τους και αρκετά από τα θεατρικά του  παραστάθηκαν με επιτυχία. Ο θαυμασμός των συγχρόνων του προς τον Σουρή υπήρξε πολύ μεγάλος. Τον χαρακτήρισαν ακόμη και «Νέο Αριστοφάνη». Προτάθηκε μάλιστα το 1906 για το Νόμπελ Λογοτεχνίας, με τη γνωστή υπερβολή εκείνης της  εποχής.  Η μεταγενέστερη κριτική βέβαια, αμφισβητεί την ποιότητα των στίχων του και τον χαρακτηρίζει , όπως ο Δημαράς και ο Αυγέρης, ως ευθυμογράφο και στιχοπλόκο.   Είχε εξαιρετική ευκολία στη στιχουργία,  ιδιοφυΐα στην εύρεση του κωμικού, και καλοπροαίρετη σατιρική διάθεση. Χτυπώντας τη φαυλότητα όπου την έβρισκε και στο λαό και στους άρχοντες, νουθετούσε και δίδασκε, χωρίς να υβρίζει, μένοντας πάντα μέσα στα όρια της ευπρέπειας, χωρίς να παραλείπει να αυτοσαρκάζεται. Προασπίζεται το γενικό συμφέρον, χωρίς να υπεισέρχεται στην ιδιωτική ζωή των σατιριζομένων, παρά μόνο στο βαθμό που άπτεται των δημοσίων θεμάτων της πολιτικής ζωής. Έτσι δεν αντιμετώπισε διώξεις,  όπως π.χ. ο Λασκαράτος ή ο Ροΐδης.    Χτυπώντας τη φαυλότητα όπου την έβρισκε και στο λαό και στους άρχοντες, νουθετούσε και δίδασκε, χωρίς να υβρίζει, μένοντας πάντα μέσα στα όρια της ευπρέπειας, χωρίς να παραλείπει να αυτοσαρκάζεται. Τιμήθηκε το 1915 με το Βασιλικό Αριστείο Γραμμάτων και Τεχνών και με το παράσημο του Ανώτατου Ταξιάρχη του Σωτήρος, μετά το θάνατό του. Ο Γεώργιος Σουρής πέθανε στο εξοχικό του στο Νέο Φάληρο , στις 26 Αυγούστου 1919, σε ηλικία 66 ετών. Το πένθος για τον χαμό του ήταν πανελλήνιο και η κηδεία του έγινε δημοσία δαπάνη με τιμές στρατηγού. Στο Α΄ νεκροταφείο στήθηκε η προτομή του και άλλη μία το 1932  στον κήπο του Ζαππείου.

Ο 19^ος  θεωρείται ως ο χρυσός αιώνας της σάτιρας. Στο μικρό και νεοσύστατο ελληνικό κράτος λογοτέχνες, δημοσιογράφοι και γελοιογράφοι επιτίθενται και σατιρίζουν την βαυαροκρατία, την πρώτη δημοσιοϋπαλληλία, την ξενομανία, τους νεόπλουτους ομογενείς, τους ψεύτες πολιτικούς, τους στρατηγούς,  βουλευτές και δεσποτάδες, τους εργολάβους δημοσίων έργων, τη ρεμούλα της δημόσιας περιουσίας, το ρουσφέτι, τις κουμπαριές και άλλα πολλά κακώς κείμενα της κοινωνίας.  Κυρίως η πολιτική και κοινωνική σάτιρα έδωσε έξοχα δείγματα λογοτεχνικών έργων, όπως του Αλέξανδρου Σούτσου, του Αιμίλιου Χουρμούζη, του Δημητρίου Βυζαντίου, του Γρηγορίου Παλαιολόγου, του Ιάκωβου Πιτσιπιού,  κυρίως βέβαια του Ροΐδη, αλλά και του Σουρή. Αλλά , όπως λέει ο Ροΐδης, το να ονειρεύεσαι πως θα γίνεις διορθωτής του Ρωμαίικου είναι σαν να πιστεύεις πως μπορείς να τετραγωνίσεις τον κύκλο. « Ο τίτλος του διορθωτού του Ρωμαίικου κατήντησε ν’ αμιλλάται κατά την γελοιότητα προς τον του τετραγωνισμού του κύκλου».

Έτσι λοιπόν κι ο Σουρής απογοητευμένος αναφωνεί.

«ω Ελλάς ηρώων χώρα τι γαϊδάρους βγάζεις τώρα!».

Γι’ αυτό το κράτος που τιμά τα ξέστρωτα γαϊδούρια

Σιχτίρ στα χρόνια τα παλιά σιχτίρ και στα καινούργια»

Η ειρωνεία  και η σάτιρα, ως γνωστόν,  αναλαμβάνει χρέη κοινωνικής κριτικής, αφού αναδεικνύει τα κακώς κείμενα. Στρέφεται κυρίως, κατά τα σήψης και της διαφθοράς της δημόσιας ζωής και των θεσμών. Ο Ροΐδης υποστηρίζει πως η σάτιρα είναι «η μόνη εν τοις δεινοίς παρηγορία του δούλου, η μόνη κατά της δογματικής και της αρχοντικής τυραννίας διαμαρτήρησις». Η χρήση του γέλιου κατά της πολιτικής και της θρησκευτικής εξουσίας, είναι τόσο παλιά όσο και η αριστοφανική κωμωδία και έχει συνδεθεί εξ αρχής με τη δημοκρατία.  Το γνήσιο γέλιο μόνο σε συνθήκες δημοκρατίας μπορεί να ανθίσει. Είναι γνωστό εξάλλου πως τα ολοκληρωτικά καθεστώτα φοβούνται τη σάτιρα, η οποία  είναι από τα πρώτα θύματα της λογοκρισίας σ΄ ένα τέτοιο καθεστώς . Κατά τον Κοραή « η τυραννία είναι το αγελαστότερον πράγμα του κόσμου».

Ας επανέλθουμε όμως στο έργο του Σουρή που με τον αιχμηρό του λόγο καταδικάζει το ρουσφέτι, την αναξιοκρατία, τη διαπλοκή, την πατριδοκαπηλία, την δημαγωγία, τους  επαγγελματίες απατεώνες της πολιτικής, και πολλά άλλα. Ας δούμε κάποια παραδείγματα.

Την Πρωτοχρονιά του 1894, ένα χρόνο δηλαδή μετά το «Δυστυχώς επτωχεύσαμεν» του Τρικούπη, ο Σουρής θα τα ψάλλει από τις σελίδες  του Ρωμηού.

Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά και μπουμ μια μπαταρία

Κι Αι Βασίλης έρχεται από την Εσπερία.

Νέα διαμαρτύρηση των δανειστών μας δείχνει

και βαρελότα δεξιά κι αριστερά μας ρίχνει

……………………………………….………..

Σκορπά χαρτί στους δανειστάς και με τα δυο του χέρια

κρατεί λιβάνι και κεριά και μαύρα βουλοκέρια. 

Πετά στα μούτρα των Ρωμιών σουπιές και καλαμάρια

Βαστά και για τις ράχες των γαϊδουρινά σαμάρια.

Για να αντιμετωπιστεί η δύσκολη οικονομική κατάσταση έπρεπε να γίνουν περικοπές  και να παρθούν νέα μέτρα.  Ακούστε  πως τα διακωμωδεί  ο Σουρής   (παρά  το ότι ήταν υποστηρικτής του Τρικούπη και τον  εκτιμούσε πολύ, γιατί όντως ήταν ένας σπουδαίος άνθρωπος και πολιτικός).

Επειδή ο κόσμος όλος από φόρους εφορτώθη,
επειδή δεν τους σηκώνει και η ράχη των Ελλήνων,
επειδή και ο Τρικούπης κι η πατρίς εχαντακώθη
με τους φόρους των ελαίων, των τσιγάρων και των οίνων,
κι επειδή εφυγαδεύθη εκ της τσέπης μας το χρήμα,
καταργούμεν τους εμμέσους και αμέσους παραχρήμα…

 Καταργούμεν και τους Δήμους, καταργούμεν κι Επαρχεία,
καταργούμεν τα μεγάλα και μικρά ουροδοχεία,
και δημόσια προς τούτοις καταστήματα του Κράτους,
καταργούμεν και καμπόσους, δημοσίους αποπάτους.
Καταργούμεν τους συμβούλους, καταργούμεν τους Πρυτάνεις,
καταργούμεν κάθε είδος και διάταγμα δαπάνης….

Καταργούμεν τας δυνάμεις της ξηράς και της θαλάσσης,
καταργούμεν τας εντόκους και ατόκους πληρωμάς,
καταργούμεν τα ταμεία της Ελλάδος μας συμπάσης,
καταργούμεν δε και όλας τας εδώ οικοδομάς,
κι επιτρέπομεν μονάχα εις το Κράτος ένα σπίτι,
το λαμπρόν φρενοκομείον του Ζωρζή Δρομοκαΐτη.

Στις 10 του Γενάρη του 1887 γράφει για τη Βουλή στο «Ρωμηό»

    Άνοιξε πόρτα της βουλής για να’ μπει το ασκέρι

   Ν’ακούσομε οχλοβοή και νέο νταραβέρι.

   Άνοιξε πόρτα της Βουλής για να ’μπουν οι πατέρες

   Με σχέδια πολιτικής με λόγους με μπαστούνια

   Ν’ ακούσωμε ρητορική, ν’ ακούσωμε κουδούνια

……………………………………………………………..

  Άνοιξε πόρτα της Βουλής να μπω και γω με άλλους

  Να δω τους νέους βουλευτάς τους νέους παπαγάλους

  Και να μπορέσω τη σοφή πολιτική να νιώσω

   Και δεξιά κι αριστερά δυο φάσκελα να δώσω 

Κι αυτοί οι πατέρες του έθνους, κατά το Σουρή, κάπως έτσι θα αρχίσουν τη δράση τους.

Βάρδα να δράσωμε κι εμείς
για τα…συμφεροντάκια μας,
Βάρδα να διορίσωμε
και τα …. πατριωτάκια μας,
Βάρδα κι εμείς να κόψωμε,
Βάρδα κι εμείς να ράψωμε,
Κι αυτούς που δεν χωνεύομε
με μιας να τους προγράψωμε!
Και …κίτρινα υβριστικά
«πανιά» να ξεδιπλώσωμε,
Κι έπειτα τις αρίδες μας
στον… ίσκιο τους ν απλώσωμε!

Όμως για να κατανοήσουμε  καλύτερα τη σάτιρα του Σουρή και την επικαιρότητά της θα πρέπει  να θυμηθούμε ποια ήταν η πολιτική και οικονομική κατάσταση του Ελληνικού κράτους, που από τις απαρχές του ξεκινά η εμφάνιση αλλεπάλληλων οικονομικών κρίσεων, ως αποτέλεσμα δομικών προβλημάτων στον τομέα της παραγωγικής ανασυγκρότησης. Ο εξωτερικός δανεισμός αποτελεί μόνιμο εργαλείο όχι μόνο σ’ όλη τη διάρκεια του επαναστατικού αγώνα, αλλά και στα επόμενα χρόνια, μέχρι και τη δικής μας εποχή. Το 1843 δέκα χρόνια μετά την έλευση του Όθωνα, επειδή το κράτος αδυνατεί να αποπληρώσει τα τοκοχρεωλύσια του μεγάλου δανείου των 60 εκατομμυρίων φράγκων που του δόθηκε από τις προστάτιδες δυνάμεις (Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία), οι δανειστές διεμήνυσαν  πως η χώρα έπρεπε να υιοθετήσει οικονομικές μεταρρυθμίσεις. Περικοπές μισθών, απολύσεις στο δημόσιο τομέα, αναστολή κάθε αναπτυξιακής διαδικασίας κ.τ.λ. Η χώρα μπαίνει σε καθεστώς Επιτροπείας. Απολύεται το 30 τοις εκατό των δημοσίων υπαλλήλων, περικόπτεται το 20 τοις εκατό των μισθών, γίνεται παύση πληρωμών σε συντάξεις στο δημόσιο τομέα, επιβάλλεται προκαταβολή φόρου εισοδήματος και ο φόρος της δεκάτης στα αγροτικά προϊόντα κ.τ.λ.

Το 1855 έχουμε πάλι οικονομική κρίση με τον Κριμαϊκό πόλεμο, όπως και το 1865- 1866. Κατά τα έτη 1878-1893 ο Τρικούπης για να εκσυγχρονίσει και να αναπτύξει τις υποδομές του κράτους με εκτεταμένες επενδύσεις και δημόσια έργα, ο Ισθμός της Κορίνθου, οι σιδηρόδρομοι και πολλά άλλα  για παράδειγμα  γίνονται τότε,  συνάπτει δάνεια 640 εκατομμυρίων χρυσών φράγκων. Το έργο του Τρικούπη ήταν πραγματικά αξιοθαύμαστο και ο ίδιος σπουδαίος πολιτικός.  Αλλά δυστυχώς, λόγω των δανείων, αλλά και άλλων συγκυριών, το 1893 αναγκάζεται να κηρύξει πτώχευση του Δημοσίου. Αποτέλεσμα, το 1898 εγκαθίσταται στη χώρα επιτροπή που ονομάζεται Διεθνής Οικονομικός Έλεγχος (ΔΟΕ). Συνάπτεται άλλο δάνειο 151 εκατ. Φράγκων προκειμένου να δοθεί πολεμική αποζημίωση στην Τουρκία 31 εκατ. φράγκα για τον ατυχή πόλεμο του1897. Η συμφωνία προβλέπει υποθήκευση των φορολογικών εσόδων για την αποπληρωμή των δανείων. Ο ρόλος του ΔΟΕ είναι κυρίαρχος. Παράλληλα από το 1898 ως το 1909 υπάρχει πολιτική αστάθεια. Τα χρόνια κοινωνικά προβλήματα παγιώνονται και η κοινωνική πόλωση αυξάνεται. Και έπεται συνέχεια με το διχασμό, τη Μικρασιατική Καταστροφή κ.τ.λ.

Μέσα σε τέτοιες δύσκολες συνθήκες οικονομικής κρίσης και εξαθλίωσης, η σάτιρα αποτελεί μια δικλείδα ασφαλείας και εκτόνωσης της οργής του λαού για την κακοδιαχείριση των δανείων, για τη διασπάθιση του δημόσιου χρήματος, για τους ανίκανους πολιτικούς και βουλευτές, για την κατάντια γενικώς του Ρωμαίικου.

Δεν είναι καθόλου τυχαίο το γεγονός πως η εθνική ονομασία Ρωμιός και ρωμαίικο χρησιμοποιούνται μετά την επανάσταση του 21, με μία διάθεση υποτίμησης και ειρωνείας. Το μικρό και εξαρτημένο  κράτος  που προέκυψε μετά τους τόσο σκληρούς αγώνες και τις θυσίες των επαναστατημένων Ελλήνων, απογοήτευσε και διέψευσε τις μεγάλες προσδοκίες  και τα οράματα, με τις χρόνιες και δομικές του παθογένειες. Από την πάλαι ποτέ κραταιά Ρωμανία έμεινε το μικρό  Ρωμαίικο που έφθανε μέχρι τη Θεσσαλία κι ο Ρωμιός με τις κουτοπονηριές του, έγινε αντικείμενο της σάτιρας και πηγή γέλιου. Αλλά το γέλιο της σάτιρας είναι ουσιαστικά ένας κλαυσίγελως. Είναι ένα γέλιο πικρό. Γελάει κανείς, για να μην κλάψει, όπως έλεγε ο Μπάυρον. Και είναι γνωστό πως κατά κανόνα οι σατιρικοί συγγραφείς είναι άνθρωποι μελαγχολικοί. Έτσι χαρακτηρίζεται από τους συγχρόνους του  και ο Σουρής. «Ήταν ολιγόλογος, σοβαρός και μελαγχολικός την όψιν, άκακος ως αρνίον και πρότυπον καλού χριστιανού και οικογενειάρχου»

Και όντως πίσω απ’ τους στίχους αυτούς, πέρα από τα βασικές τεχνικές της σάτιρας,

την αντίθεση και την υπερβολή,   αναγνωρίζουμε εύκολα  το απαισιόδοξο, πικρό γέλιο το ποιητή. Αλλά σε καιρούς δύσκολους και καταθλιπτικούς  η σάτιρα αποτελεί  έναν τρόπο να αντιμετωπίσει κανείς τη δυσβάσταχτη πραγματικότητα. Και δεν είναι καθόλου τυχαίο το ότι οι ευφυείς και ευρηματικοί σατιρικοί στίχοι του Σουρή επανέρχονται στην επικαιρότητα. Έστω και πικρό το γέλιο αποτελεί μια δικλείδα ασφαλείας. Δεν πρέπει να ξεχνάμε  πως ο γέλως, δηλαδή η προσωποποίηση του γέλιου , λατρευόταν ως θεότητα από τους  αρχαίους Έλληνες.  Σε ορισμένες παραστάσεις μάλιστα απεικονίζεται ως μέλος του θιάσου του Διονύσου, θεού , της χαράς, της βλάστησης και του κρασιού. Μα και όλοι οι Ολύμπιοι θεοί γελούν συχνά με την καρδιά τους, με καταστάσεις κωμικές που αφορούν όχι μόνο τους ανθρώπους, αλλά και τους ίδιους. Αυτό δείχνει πόσο εκτιμούσαν τις ευεργετικές ιδιότητες του γέλιου, που είναι μάλιστα, κατά τον Αριστοτέλη το γνώρισμα του ανθρώπου, που τον ξεχωρίζει από τα άλλα ζώα. «Το μόνον γελάν των ζώων άνθρωπος». Κι αφού το γέλιο είναι εκτός των άλλων και ιαματικό, ας γελάσουμε λοιπόν κι εμείς,  με τα στραβά και τ’ ανάποδα του Ρωμαίικου, που δυστυχώς δεν απέχουν πολύ από εκείνα  της εποχής του Σουρή.-

* Η Ευαγγελία Πετρουγάκη είναι πτυχιούχος της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. ΄Εχει εκδώσει δύο ποιητικές συλλογές: Ενθύμιο  φως, εκδ. Ταξιδευτής, 2009 και Σχήμα Δίκαιο, εκδ. Γαβρηιλίδης, 20015.Είναι μέλος του διοικητικού Συμβουλίου, του Κέντρου Κρητικής Λογοτεχνίας.