Μια ανάγνωση στο βιβλίο της Φεράντε «Η Υπέροχη φίλη μου»

Γράφει η Νότα Χρυσίνα // *

Έλενα Φερράντε “Η υπέροχη φίλη μου”, μετάφραση: Δήμητρα Δότση, Εκδόσεις Πατάκη, 2016, 436 σελ.

Η Έλενα Φεράντε είναι μία συγγραφέας «φάντασμα». Κανένας δεν γνωρίζει εάν είναι υπαρκτό πρόσωπο άντρας ή γυναίκα, ένα ή περισσότερα πρόσωπα. Ωστόσο, η ίδια «έχει δώσει» λίγες συνεντεύξεις στις οποίες τονίζει πως την ενδιαφέρει η γραφή και πως επιθυμεί οι αναγνώστες να εστιάσουν σε αυτή και όχι στη συγγραφέα.

Καθώς διάβαζα το βιβλίο της Φερράντε «Η υπέροχη φίλη μου» σκεπτόμουν μία λέξη που ανέφερε η ίδια σε συνέντευξη της στο Βήμα στον Γρηγόρη Μπέκο. Η λέξη αυτή είναι  «frantumaglia: το να χάνουμε το συμπαγές της ύπαρξής μας, να συνειδητοποιούμε ξαφνικά από πόσα λογής-λογής μικροσκοπικά θραύσματα είμαστε πλασμένοι. Στην ιταλική γλώσσα, στο τέλος μια δύσκολης ημέρας ή έπειτα από κάποια τραυματική εμπειρία, χρησιμοποιούμε την έκφραση: “αισθάνομαι κομμάτια”» είπε η Φερράντε στον Μπέκο και πρόσθεσε πως αυτή η λέξη ήταν η πρωταρχική πηγή της λογοτεχνίας της.

Αυτό νομίζω είναι και το κλειδί της ανάγνωσης του βιβλίου της αλλά και της «ταυτότητάς» της. Η Φερράντε αφηγείται την ιστορία της φίλης της για να της δώσει «πρόσωπο», καθώς η ίδια εξαφάνισε τα ίχνη της. Έκοψε ακόμη και τις φωτογραφίες όπου εικονιζόταν, δεν άφησε κανένα ίχνος της πουθενά, σαν να μην υπήρξε. Μας θυμίζει δηλαδή τη συγγραφέα, την ίδια την Έλενα Φερράντε. Η ιστορία της Λίλα θα μπορούσε να είναι η αυτοβιογραφία της Φερράντε αλλά την αφηγείται η Λενού η καλύτερή της φίλη, το alter ego της ηρωίδας ή και της ίδιας της συγγραφέα ή μήπως η αφηγήτρια είναι η ίδια η συγγραφέας; Μέχρι εδώ βρίσκω το παιχνίδι των ταυτίσεων και προβολών συγγραφέα και αφηγητή, ηρωίδας και συγγραφέα εφυές. Ωστόσο, η ίδια η Φεράντε φρόντισε να μας τονίσει την λέξη «frantumaglia» δηλαδή πως ο καθένας μας είναι θραύσματα, κομμάτια και δεν έχει περίγραμμα όπως το όραμα της Λίλας όταν οι άνθρωποι γίνονται σαν μάζα χωρίς περίγραμμα. «………….»

Η Φεράντε συνθέτει το «πρόσωπό» της αλλά και το μυθιστόρημά της παίρνοντας τα θραύσματα και δημιουργώντας ήρωες και ηρωίδες που έχουν κομμάτια, θραύσματα από τον καθένα μας. Ήρωες και ηρωίδες βίαιους αλλά και ευγενικούς, καπάτσους αλλά και αθώους, ερωτεύσιμους και απεχθείς, ελκυστικούς αλλά και ανυπόφορους έξυπνους, αναποφάσιστους, αναιδείς και τολμηρούς, ονειροπόλους και κυνικούς ή ρεαλιστές. Ποιος δεν αναγνωρίζει κομμάτια από τον εαυτό του «θραύσματα» από το πολύπλοκο εγώ μας μέσα σε όλους τους χαρακτήρες, θηλυκούς ή αρσενικούς; Μέσα σε μια εποχή, την μετανεωτερικότητα, που χαρακτηρίζεται από την θραυσματικότητα τον κατακερματισμένο εαυτό και την αβεβαιότητα. Τα πάντα έχουν πολλές όψεις. Τίποτα δεν είναι απλό ή τετελεσμένο. Ο σκοτεινός ή αγγελικός εαυτός μας άλλοτε κυριαρχεί και άλλοτε συρρικνώνεται. Η ζωή μας μπορεί να πάρει μία πορεία προς το καλό ή το κακό, το οποίο δεν είναι ποτέ σίγουρο ότι είναι το «καλό» ή το «κακό» καθώς ο κόσμος γύρω μας αλλάζει και η ροή των γεγονότων αναποδογυρίζει κάθε βεβαιότητα. Η Λίλα είναι άριστη μαθήτρια αλλά δεν συνεχίζει το σχολείο και παντρεύεται έναν πλούσιο άντρα. Αυτό στην αρχή μοιάζει με ήττα αλλά μπορεί να είναι και επιτυχία. Σήμερα που η οικονομική κρίση και η φτώχεια άλλαξε για άλλη μια φορά τα δεδομένα ποιος μπορεί να απαντήσει με βεβαιότητα τι είναι καλό για έναν άνθρωπο; Σήμερα που χιλιάδες πτυχιούχοι είναι άνεργοι και χωρίς ελπίδα ποιος θα πει με σιγουριά πως η Λενού πήρε τη σωστή απόφαση να συνεχίζει να «βγάζει τα μάτια της» πάνω στα βιβλία και η Λίλα την λάθος απόφαση να παντρευτεί και να «βολευτεί» όπως την κατηγορούν κάποια στιγμή οι φίλοι της;

Η ιστορία υφαίνεται πάνω στη φιλία δύο κοριτσιών αλλά αφορά όλες τις ανθρώπινες σχέσεις. Η φιλία είναι η πρόφαση ή το πλαίσιο μέσα στο οποίο υφαίνονται οι χαρακτήρες για να μην μείνουν θραύσματα.

Κατά τη γνώμη μου η Φερράντε εστιάζει στην αμφιθυμία όλων των σχέσεων φιλικών, ερωτικών, γονιών –παιδιών. Η πλοκή μοιάζει με μουσικό έργο με «δίεση» και «ύφεση» όπου ο έρωτας δίνει το ρυθμό. Τα κορίτσια βγαίνουν από τον σκοτεινό κόσμο των φαντασιώσεων της παιδικής ηλικίας όπου όλα είναι ασπρόμαυρα και δραματικά με διαστάσεις θρίλερ και μπαίνουν στην εφηβεία όπου η κυκλοθυμικότητα και η αμφιβολία κυριαρχεί. Πολλά ονόματα νεαρών ανδρών και κοριτσιών πλέκονται σε ένα ατέλειωτο ερωτικό ταλάντωμα που χαρακτηρίζει την εφηβεία. Αυτός που πρωταγωνιστεί είναι ο έρωτας και όχι τα πρόσωπα. Η εξωτερική και η εσωτερική δομή αλλάζει και μαζί τους αλλάζει και το περιβάλλον. Τα όνειρα γίνονται περισσότερο απαιτητικά και εισβάλλουν στις ζωές όλων. Η εφηβεία είναι ο τελευταίος χώρος όπου οι άνθρωποι έχουν την ψευδαίσθηση ότι ανήκουν κάπου. Η ενηλικίωση συμβαδίζει με την γνώση της μοναξιάς. Η Λίλα αποχαιρετά με μια ιεροτελεστία την φίλη της Λενού όταν η Λενού την πλένει γυμνή πριν από το γάμο. Η σεξουαλικότητα των κοριτσιών τώρα θα έχει ξεκάθαρο προσανατολισμό. Ποτέ πια δεν θα είναι ένα οι δυό τους. Ποτέ πια δεν θα χρειαστεί μία άλλη γυναίκα να συμπληρώσει την ταυτότητά τους. Η καθεμία θα είναι ολόκληρη και επομένως μόνη. Η άλλη θα παραστέκεται αλλά δεν θα πρωταγωνιστεί με ίσους όρους πως οι φίλες της παιδικής ή της εφηβικής ηλικίας.

Το μυθιστόρημα δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ως ένα καθαρό είδος μυθιστορήματος μαθητείας ή ημερολόγιο ή κοινωνικό μυθιστόρημα. Είναι, κατά τη γνώμη μου,  ένα μεικτό μυθιστόρημα που εστιάζει κυρίως σε θέματα κοινωνιοψυχολογικά. Οι τεχνικές που χρησιμοποιεί είναι μοντερνιστικές αν και ο μύθος είναι η σύγχρονη ιστορία και το παράλογο είναι η ίδια η ζωή. Η ζωή μας που μοιάζει με ένα ατελείωτο παιχνίδι ανταγωνισμού. Πιο ψηλά πιο μακριά καλύτερα από τον διπλανό μας χωρίς όμως ένα όριο. Όλα είναι ρευστά και χωρίς νόημα εάν δεν μπουν σε ένα πλαίσιο νοήματος. Το πλαίσιο αυτό μπορεί να είναι μία φιλία, ένας στόχος όπως η κατασκευή παπουτσιών ή κάτι άλλο. Η ζωή είναι ένα όνειρο όπως έγραψε ο Ισπανός δραματουργός Καλντερόν και ως όνειρο δεν έχει όρια, ένα ξεκάθαρο περίγραμμα.

Η Φεράντε παίζει με τον αναγνώστη της. Τον καλεί να απαντήσει εκείνος τι είναι ρεαλιστικό και τι αφύσικο, τι είναι πλαστό και τι γνήσιο. Εκείνη απλά συγκολλά κομμάτια και φτιάχνει το μυθιστόρημά της. Αφηγείται με ζωντάνια όσα τής λέει η μνήμη της όπως ισχυρίζεται.

Η μετάφραση της Δήμητρας Δότση είναι εξαιρετική και κατορθώνει να δώσει τη ζωντάνια της ιταλικής γλώσσας,  να μεταφέρει το χρώμα της και να παραμείνει σε γενικές γραμμές πιστή. Το μυθιστόρημα είναι απαιτητικό σε πολλά σημεία και οι λύσεις της Δότση λεπτές και άψογες.

Σύμφωνα με την μεταφράστρια το τοπίο έχει ρόλο πρωταγωνιστεί στο μυθιστόρημα της Φερράντε καθώς οι χαρακτήρες είναι σφυρηλατημένοι από το σκληρό και ζοφερό γκρίζο της Νάπολης. Η ιστορία της πόλης και οι σκληρές συνθήκες μέσα στις οποίες μεγάλωσαν οι δύο φίλες, αλλά και όπως μαρτυρείται και η ίδια η συγγραφέας, σφυρηλάτησαν τον τραχύ χαρακτήρα της Λίλας και τη προσαρμοστικότητα και των δύο κοριτσιών στην πραγματικότητα. Κομβικό σημείο η ερώτηση της δασκάλας στην Λενού: « Ξέρεις τι είναι οι πληβείοι, Γκρέκο;»

Οι πληβείοι των πόλεων δεν αξίζουν τίποτα στη ζωή ή δεν τους αξίζει τίποτα. Πόσοι κατορθώνουν να ξεφύγουν και να αλλάξουν ζωή; Μπορεί η μόρφωση να σου αλλάξει τη ζωή ή η κοινωνική τάξη στην οποία γεννήθηκες σε ακολουθεί και σε καθορίζει;

Οι περιγραφές της πόλης της Νάπολης έχουν πολλές ομοιότητες με τις πόλεις που ξεπήδησαν φτωχογειτονιές αλλά η Νάπολη έχει μία ξεχωριστή ιστορία, πολιτική γεμάτη βία και ένα άλλο χρώμα και μια ατμόσφαιρα πιο πνιγηρή. Η βία είναι μία άλλη πρωταγωνίστρια που παίζει τον συνδετικό κρίκο ανάμεσα στις οικογένειες αλλά και τις κάθε είδους ατομικές σχέσεις. Η βία στη Νάπολη έχει το όνομα της καμόρα. Το όνειρο των κοριτσιών είναι να γράψουν ένα διήγημα ώστε να γίνουν πλούσιες και να ξεφύγουν από τη φτώχεια και τη βία. Η ανατροπή στην πλοκή και στον τρόπο που παρουσιάστηκαν οι χαρακτήρες των κοριτσιών είναι ο πλούσιος γαμπρός που επιλέγεται ως λύση από την ατίθαση Λίλα.

Το μυθιστόρημα κλείνει αναπάντεχα, σχεδόν όπως τα συμβατικά ροζ μυθιστορήματα, με έναν γάμο που όμως ήδη κλυδωνίζεται κάτω από την απειλή της βίας που αχνοφαίνεται με την πράξη του Στέφανο Καρράτσι, του νεαρού γαμπρού,  να φέρει στο γάμο τους το πιο αντιπαθητικό πρόσωπο για την τη νεαρή γυναίκα του Λίλα, τον Μαρτσέλλο Σολάρα ο οποίος φοράει μάλιστα τα παπούτσια Τσερούλλο και μάλιστα το ζευγάρι που σηματοδότησε τη σχέση του ζευγαριού των οποίων τον γάμο παρακολουθούμε όταν τελειώνει το πρώτο μέρος της Τετραλογίας της Φερράντε.

Η τετραλογία της Νάπολης κυκλοφόρησε σε 1.000.000 αντίτυπα στην Αμερική και μεταφράστηκε σε 40 γλώσσες.

Κλείνοντας την ανάγνωσή μου θα ήθελα να προσθέσω πως η Φερράντε με την τετραλογία της απαντά και στον θεωρητικό Ρολάν Μπαρτ πως ο συγγραφέας δεν πέθανε αλλά «εξαϋλώθηκε» όπως λέει για τους ήρωές της.(«Όταν η Λίλα μου τα διηγήθηκε όλα αυτά, είπε επίσης ότι εκείνο που αποκαλούσε εξαΰλωση, παρότι το ένιωθε ξεκάθαρα μέσα της μονάχα σ’ εκείνη την περίσταση, δεν ήταν κάτι πρωτόγνωρο. Για παράδειγμα, είχε συχνά την αίσθηση ότι μεταφερόταν για λίγα κλάσματα του δευτερολέπτου σε κάποιο άτομο ή σε κάποιο πράγμα ή σε κάποιον αριθμό   ή σε κάποια συλλαβή, παραβιάζοντας το περίγραμμά του».

* Η Νότα Χρυσίνα είναι μεταφράστρια, πολιτισμολόγος