Fractal
Home / Βιβλιοκριτικές / Οι πολλαπλές ερμηνείες του «F»
11/01/2017, 12:00 μμ

Οι πολλαπλές ερμηνείες του «F»

Γράφει ο Βαγγέλης Γραμματικόπουλος // *

 

fΝτάνιελ Κέλμαν «F», Μετάφραση: Κώστας Κοσμάς, εκδ. Καστανιώτη, σελ. 294

 

Το F είναι το έκτο κατά σειρά μυθιστόρημα (Η μέτρηση του κόσμου, Εγώ και ο Καμίνσκι, και Φήμη) ενός εκ των κύριων εκπροσώπων της σύγχρονης γερμανόφωνης πεζογραφίας, του Γερμανοαυστριακού συγγραφέα Ντάνιελ Κέλμαν, το οποίο παρουσιάστηκε στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό το 2013 από τις εκδόσεις Καστανιώτη (μτφρ. από την γερμανική γλώσσα: Κώστας Κoσμάς). Το F του Κέλμαν, το οποίο εκτείνεται σε 294 σελίδες, επιχειρεί να αφηγηθεί μια σύγχρονη ιστορία μυθοπλασίας με χώρο δράσης τη Γερμανία και διαδραματίζεται χρονικά στο πολύ πρόσφατο παρελθόν, την εποχή της έκρηξης της διεθνούς οικονομικής κρίσης.

Το στοιχείο που κεντρίζει εξ αρχής την προσοχή του επίδοξου αναγνώστη είναι ο τίτλος του μυθιστορήματος, ο οποίος δεν αποτελείται από κάποια λέξη ή έκφραση, αλλά από ένα και μόνο γράμμα του λατινικού αλφαβήτου, το F. Ο αινιγματικός τίτλος προξενεί την ερώτηση: Ποιος ή τι είναι το F; Εν προκειμένω, το εν λόγω γράμμα αποτελεί έναν πολυσήμαντο φορέα νοήματος, εντός του οποίου διαβάζουμε έννοιες που φαίνονται να βρίσκονται σε στενή σύνδεση με το κύριο περιεχόμενο του μυθιστορήματος, όπως: Οικογένεια (γερμ. Familie), Ελευθερία (γερμ. Freiheit) Πλαστογράφηση (γερμ. Fälschung) και Πεπρωμένο (λατ. Fatum). Οι έννοιες τούτες θα συγκροτήσουν το υπόβαθρο στο οποίο θα βασιστεί η ιστορία των μελών μιας οικογένειας, των οποίων το πατρικό επώνυμο, Φρίντλαντ (Friedland),  αρχίζει επίσης από το ίδιο γράμμα.

Στο μυθιστόρημα του Κέλμαν πρωταγωνιστούν τα μέλη μιας μη παραδοσιακής σύγχρονης οικογένειας: Ο πατέρας Άρτουρ και οι τρεις γιοί του ―ο πρωτότοκος Μάρτιν και οι ετεροθαλείς δίδυμοι αδερφοί του Έρικ και Ιβάν. Ο πραγματικός χρόνος εξέλιξης της ιστορίας περιορίζεται στο διάστημα μιας και μόνο ημέρας, στις 8 Αυγούστου 2008, κατά τη διάρκεια της οποίας παρακολουθούμε τη ζωή καθενός εκ των τριών γιων. Πριν από αυτό, όμως, ο συγγραφέας προτάσσει, εν είδει προλόγου, μια ανάδρομη αφήγηση ενός γεγονότος που έλαβε χώρα αρκετά χρόνια πριν και αποτέλεσε τραυματική εμπειρία για τα τρία αγόρια. Πρόκειται για την φαινομενικά ανώδυνη επίσκεψη  του Άρτουρ Φρίντλαντ και των γιων του στην παράσταση ενός υπνωτιστή, κατά την διάρκεια της οποίας, όμως, ο αντικομφορμιστής, άεργος πατέρας και επίδοξος συγγραφέας καλείται ξαφνικά να αντιμετωπίσει την ασφυκτική κατάσταση στην οποία έχει περιέλθει η ζωή του και αποφασίζει να εγκαταλείψει την οικογένειά του με σκοπό να αφοσιωθεί στην λογοτεχνική του καριέρα.

Χρόνια αργότερα, κατά την διάρκεια μιας αποπνικτικής αυγουστιάτικης ημέρας, κάπου στη Γερμανία, διανοίγονται μπροστά με τη σειρά στον αναγνώστη οι τρεις διαφορετικοί κόσμοι των ενήλικων πια γιων του Άρτουρ. Πρόκειται για τρεις αντιήρωες, οι οποίοι διατηρούν ένοχα μυστικά και η στάση τους απέναντι στη ζωή απέχει πολύ από το να θεωρηθεί έντιμη και ηθική, η συνείδησή τους όμως έρχεται διαρκώς σε σύγκρουση με την απατηλή φαινομενικότητα και την ψευδαίσθηση που έχουν επινοήσει. Ο Μάρτιν είναι ένας κοιλιόδουλος καθολικός ιερωμένος που μάταια προσπαθεί να ενδυναμώσει την ήδη αδύναμη πίστη του στον Θεό και καταφεύγει στην ασφάλεια που του προσφέρει το άκαμπτο εκκλησιαστικό τυπικό. Ο Έρικ, έπειτα, εγωμανής και αριβίστας, καταφέρνει να στήσει μια λαμπερή καριέρα χρηματιστή που βασίζεται στην απάτη, όμως η διαφαινόμενη οικονομική καταστροφή του τον οδηγεί στην οικογενειακή αποξένωση και του προκαλεί ψυχική διαταραχή. Ο Ιβάν, τέλος, έμπορος τέχνης και εστέτ, διαμορφώνει μια αποκλειστικά εμπορευματική σχέση με την τέχνη και επινοεί μια καλομελετημένη πλεκτάνη πλαστογραφίας πινάκων ζωγραφικής χωρίς να υπολογίσει το εύθραυστο της ανθρώπινης συνθήκης. Και ενώ όλα αυτά συμβαίνουν, η καθοριστική μορφή του αντι-πάτερ-φαμίλια επανέρχεται φευγαλέα σαν ένα μοτίβο που επαναλαμβάνεται διαρκώς εντός του έργου.

Διαβάζοντας κάποιος το F διαπιστώνει ότι πρόκειται για ένα οικογενειακό μα ταυτόχρονα και κοινωνικό μυθιστόρημα που αναφέρεται στις παθογένειες της μέσης σύγχρονης οικογένειας και του σημερινού κοινωνικού ιστού. Η διάβρωση των σχέσεων των μελών της οικογένειας και η κατάπτωση του σύγχρονου κοινωνικού μοντέλου την εποχή της οικονομικής κρίσης αποτελούν μόνιμες προβληματικές του βιβλίου και η κριτική του συγγραφέα ―έστω υποδόρια― φαίνεται να στρέφεται προς τις δομές της μοντέρνας κοινωνίας. Σε αυτά τα σύγχρονα θέματα προστίθενται τα περισσότερο φιλοσοφικά και παραδοσιακά ζητήματα που προκύπτουν από τις ζωές των τριών πρωταγωνιστών ―περί ύπαρξης του Θεού, αξίας του χρήματος και αυθεντικότητας της τέχνης― αριστοτεχνικά δομημένα πάνω στην αντίθεση ψευδαίσθησης και αλήθειας. Ο βασικός άξονας, πάντως, πάνω στον οποίον κινείται το μυθιστόρημα της οικογένειας Φρίντλαντ, καθορίζεται από το θεμελιώδες δίπολο δύο αντίρροπων εννοιών, της ελευθερίας και του πεπρωμένου. Πρόκειται για μια πλούσια θεματική που πυροδοτεί κρίσιμα και καίρια ερωτήματα, στα οποία ο Κέλμαν, κατά την συνήθη του τακτική, δεν επιχειρεί επ’ ουδενί να προσφέρει καθορισμένες απαντήσεις ή ακόμα καλύτερα δεν προσπαθεί να εμποτίσει στο βιβλίο του ένα διδακτικό περιεχόμενο.

 

Daniel Kehlmann

Daniel Kehlmann

 

Στο F, όπως και στα προηγούμενα βιβλία του γερμανοαυστριακού δημιουργού, μολονότι η δράση τοποθετείται σε ένα συγκεκριμένο ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο, δεν έχουμε να κάνουμε με ένα μυθιστόρημα κοινωνικού ρεαλισμού. Σκοπός του Κέλμαν δεν είναι η λεπτομερής σκιαγράφηση αυτού του πλαισίου, καθώς ο ίδιος προτιμάει οι ιστορίες του να διαθέτουν έναν άτοπο, παγκοσμιοποιημένο χαρακτήρα δίνοντας ιδιαίτερη βαρύτητα στην διαπραγμάτευση των ιδεών. Επίσης, το F είναι ένα δείγμα της αλλαγής που συντελείται στην γερμανόφωνη πεζογραφία τα τελευταία χρόνια σε μια προσπάθεια να αποτινάξει η τελευταία τον τίτλο της περισπούδαστης και άκαμπτα σοβαρής και να προσφέρει αναγνώσματα, τα οποία συνδυάζουν την ευχάριστη ανάγνωση με τον ουσιώδη προβληματισμό, χωρίς αυτό το τελευταίο συστατικό να προβάλλεται επιδεικτικά.

Ο Κέλμαν στα μυθιστορήματά του δανείζεται αρκετά στοιχεία από το ρεύμα του μαγικού ρεαλισμού επηρεασμένος κυρίως από λατινοαμερικανούς συγγραφείς όπως ο Μάρκες, ο  Μπολάνο (αν και δεν θεωρείται κατεξοχήν εκπρόσωπος του συγκεκριμένου λογοτεχνικού ρεύματος), αλλά και  Γερμανούς όπως ο Γκούντερ Γκράς και ο Πάτρικ Ζύσκιντ. Έτσι και στο F, μολονότι η πλοκή βασίζεται ως επί το πλείστον σε έναν ρεαλιστικό ιστό, περιλαμβάνει ορισμένα εξωπραγματικά και ανεξήγητα στοιχεία όπως η απροσδόκητη εμφάνιση κάποιων άγνωστων προσώπων (ένας ψηλός άνδρας με καπέλο και άσχημα δόντια) που, ως άλλα φαντάσματα, επιχειρούν να προειδοποιήσουν τους πρωταγωνιστές για τις συμφορές που πρόκειται να τους πλήξουν στην εξέλιξη της ιστορίας καθώς και η κατάρρευση του πραγματικού χώρου και χρόνου και της λογικής αλληλουχίας στα σημεία του κειμένου, όπου καθένας από τους δίδυμους αδερφούς έρχεται αντιμέτωπος με τις δικές του δυσεπίλυτες και οριακές καταστάσεις. Αυτά τα στοιχεία, που υπερβαίνουν την πραγματικότητα, αντιμετωπίζονται ως κάτι φυσικό και αναμειγνύονται με το, κατά τα άλλα, ρεαλιστικό αφηγηματικό περιβάλλον παράγοντας μια βαθύτερη αντίληψη της πραγματικότητας στο έργο.

Πέραν αυτών των στοιχείων, ο Κέλμαν στο F επιτυγχάνει ένα ιδιότυπο ύφος, έντονα χαρακτηριστικό της γραφής του. Το ύφος του συνδυάζει την απλότητα με τον ευθύ, ειλικρινή και απολογητικό τόνο χωρίς την χρήση περίπλοκων εκφραστικών μέσων και με οξεία χρήση του χιούμορ και του σαρκασμού. Η γλώσσα (στην εύστοχα μεταφρασμένη της εκδοχή) είναι απλή, καθημερινή, διανθισμένη από φιλοσοφικούς, θεολογικούς, χρηματιστηριακούς και καλλιτεχνικούς όρους, τους οποίους ο μυθιστοριογράφος διαχειρίζεται με μεγάλη άνεση δείχνοντας να κατέχει πλήρως τους διαφορετικούς κόσμους, εντός των οποίων κινούνται οι πρωταγωνιστές της ιστορίας του. Πρόκειται για μια γλώσσα δουλεμένη αρκετά στον τομέα της αφαίρεσης και της ελλειπτικότητας, με σύντομες προτάσεις στους ασθμαίνοντες εσωτερικούς μονολόγους και ζωηρούς διαλόγους που, εξαιτίας των νοηματικών αλμάτων, καθίστανται πολύ έξυπνοι και απρόβλεπτοι.

Η αφήγηση γίνεται μέσα από τα μάτια των τεσσάρων ενδοδιηγητικών αφηγητών (του πατέρα Άρτουρ και των τριών γιων του) στα κεντρικά κεφάλαια του βιβλίου, ενώ ο εξωδιηγητικός παντογνώστης αφηγητής αναλαμβάνει να καταγράψει με αντικειμενικό, ουδέτερο και αποστασιοποιημένο τρόπο τον πρόλογο και τον επίλογο της ιστορίας. Αυτή η εναλλαγή προσφέρει στον αναγνώστη την ωφέλιμη δυνατότητα των διαφορετικών οπτικών, μέσα από τις οποίες φωτίζονται εμφανώς οι αντιθέσεις και τα προβλήματα των παράλληλων κόσμων των πρωταγωνιστών, τους οποίους εντάσσει σε ένα ευρύτερο πλαίσιο κατανόησης. Ο ρυθμός της αφήγησης είναι ταχύς – σε αρκετά σημεία μάλιστα σε υπερβολικό βαθμό, γεγονός που δυσχεραίνει ελαφρώς την ανάγνωση – η πρόζα διαθέτει ζωντάνια και κυλάει με τρόπο που υποβάλλει και θέλγει τον αναγνώστη. Από την άλλη, οι αυθεντικοί χαρακτήρες του F, ολοζώντανοι και με ιδιαίτερη προσωπικότητα ο καθένας τους, αποτελούν προσόν για το αφήγημα καθώς ο Κέλμαν δείχνει να έχει επεξεργαστεί σε υψηλό βαθμό την προσεκτική αποτύπωση του ψυχισμού (με την σε βάθος ψυχολογική τους ανάλυση) και της αληθοφάνειά τους στήνοντας εξαιρετικές προσωπογραφίες.

Συνοψίζοντας τα όσα εκτέθηκαν, υπάρχουν αρκετές ενδείξεις για το γεγονός ότι το F του Ντάνιελ Κέλμαν αποτελεί ένα δείγμα αξιόλογου σύγχρονου ευρωπαϊκού μυθιστορήματος. Η αρμονική ενσωμάτωση στοιχείων του λατινοαμερικάνικου μαγικού ρεαλισμού στον σύγχρονο ευρωπαϊκό, και δη γερμανικό, τρόπο γραφής συνιστά από μόνη της σημαντικό επίτευγμα. Επιτυχία, επίσης, θεωρείται η ικανότητα του συγγραφέα να επαναφέρει στο προσκήνιο διαχρονικά ουσιώδη ερωτήματα μέσα από ένα σύγχρονο πρίσμα που έχει ως σκοπό τον προβληματισμό σχετικά με τις αξίες και τον τρόπο ζωής της σημερινής εποχής, οι οποίες οδήγησαν στην τελματώδη κατάσταση της κρίσης που ζούμε σήμερα. Ο Κέλμαν χρησιμοποιεί έναν έντεχνο τρόπο για να θέτει ερωτήματα και να κινητοποιεί μια κριτική στάση του αναγνώστη απέναντι στα πράγματα. Και το σημαντικότερο, τα ως άνω εξασφαλίζονται με έναν λογοτεχνικά άρτιο τρόπο από έναν δημιουργό που χρησιμοποιεί με δεξιοτεχνία κάθε γλωσσικό μέσο που διαθέτει και γνωρίζει καλά να πλάθει ευφάνταστες και πολυεπίπεδες ιστορίες που προσφέρονται για ευχάριστη ανάγνωση και ταυτόχρονα αποτελούν εφαλτήριο στοχασμού.

 

 

* O Βαγγέλης Γραμματικόπουλος είναι φιλόλογος.

 

  • Μοιραστείτε το άρθρο:
Ετικέτες: ,
ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Back to Top