✔ Εύα Στάμου: «Κάθε άνθρωπος πρέπει να είναι έτοιμος για τις αλλαγές»

Συνέντευξη στην Ελένη Γκίκα //

 

«Η κρίση έβγαλε σε αρκετούς μια βιαιότητα, κυρίως σε όσους έχουν αισθανθεί αδύναμοι, παραγκωνισμένοι και κακοποιημένοι από το πολιτικό σύστημα. Επιστρέφουν στους άλλους αυτό που νιώθουν και ίδιοι ότι εισπράττουν στην καθημερινότητά τους.» Μιλά για την κρίση, εξηγώντας τους ψυχολογικούς μας μηχανισμούς.

«Ένας συγγραφέας σε κρίση, είναι ένας συγγραφέας θυμωμένος, μπερδεμένος, υπερσυναισθηματικός, συχνά νάρκισσος- αυτά σίγουρα δεν αποτελούν τα ιδανικά συστατικά για να γράψει κάποιος καλή λογοτεχνία.» Ισχυρίζεται για τη λογοτεχνία της κρίσης, αναλύοντας τις ανθρώπινες συμπεριφορές.

«Τα νέα αγόρια και κορίτσια χρειάζονται εκπαίδευση ώστε να μειωθεί το μπούλινγκ με βάση το φύλο και την σεξουαλική ταυτότητα, να εξαλειφθεί η σεξουαλική παρενόχληση και η κακοποίηση, να μάθουν τα αγόρια να σέβονται τις γυναίκες και τα κορίτσια να προστατεύουν τον εαυτό τους. Κάποιοι θεωρούν ότι η ισότητα ανάμεσα στα φύλα έχει πλήρως επιτευχθεί και δεν χρειάζονται άλλοι αγώνες.» Επιμένει με αφορμή το ειδεχθές έγκλημα της Ελένης στη Ρόδο.

Η Εύα Στάμου, είναι ο άνθρωπός μας. Συνδυάζοντας τις δυο ιδιότητές της άκρως επιτυχημένα, συγγραφέας και ψυχολόγος, με αφορμή το καινούργιο της βιβλίο «Τα κορίτσια που γελούν» (εκδ. Αρμός) τη ρωτήσαμε για όλα τα άλυτα και σκοτεινά: λογοτεχνία, εποχή, αντοχή, κακοποίηση γυναικών, στη συζήτηση που ακολουθεί.

-Κοινή συνισταμένη στο βιβλίο σας, το γέλιο, η γυναίκα ή η κρίση;

Μπορεί ο τίτλος του βιβλίου να είναι Τα κορίτσια που γελούν, αλλά οι πρωταγωνιστές δεν είναι μόνο γυναίκες, ούτε πρόκειται για βιβλίο που αφορά αποκλειστικά την γυναικεία ψυχοσύνθεση. Η ομότιτλη ιστορία έχει να κάνει με το πέρασμα του χρόνου, το τέλος της νιότης, τον φόβο μπροστά στα γηρατειά: η ηρωίδα του είναι μια σαραντάχρονη Αθηναία που έχει βγει ραντεβού στα τυφλά με έναν άντρα της ηλικίας της.  Ένα περιστατικό που συμβαίνει κατά τη διάρκεια της συνάντησης γίνεται αφορμή για να σκεφθεί η πρωταγωνίστρια την πορεία της και τις προηγούμενες σχέσεις της. Όσο για την κοινωνική κρίση, αποτελεί στις περισσότερες ιστορίες το πλαίσιο μέσα στο οποίο κινούνται οι ήρωες σε συνδυασμό με κάποια κρίση ταυτότητας — προσωπική, υπαρξιακή, συναισθηματική.

-Κάθε ιστορία επιλέγει τον αφηγηματικό τρόπο της;

Αναλόγως με τον βαθμό αμεσότητας που θέλω να επιτύχω προσεγγίζω το θέμα μου είτε μέσω της τριτοπρόσωπης είτε μέσω της πρωτοπρόσωπης αφήγησης, ή μέσω ενός συνδυασμού και των δύο, για ένα πολυπρισματικό αποτέλεσμα. Σε κάποια διηγήματα της συλλογής ταυτίζομαι περισσότερο με όσους έχουν δεύτερο ρόλο στην ιστορία και μέσα από την δική τους οπτική φωτίζω το θέμα μου με τρόπο που να αναδεικνύονται όψεις που συχνά παραμένουν αθέατες. Για παράδειγμα στην ιστορία «Η κυρία με το καπέλο» κεντρικό πρόσωπο δεν είναι η κυρία του τίτλου, αλλά ο Άντριου, ο γιος της γυναίκας που πάσχει από διπολική διαταραχή και έχει περάσει τα τελευταία είκοσι χρόνια να μπαινοβγαίνει στο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο του Γιορκ. Επίσης, στο διήγημα «Η Θερμοκοιτίδα», που αφορά το προσφυγικό στρατόπεδο της Λέρου, οι κύριοι χαρακτήρες δεν είναι πρόσφυγες, αλλά μια εθελόντρια που προσφέρει εκεί τις υπηρεσίες της και μια ψυχολόγος που επισκέπτεται από την Αθήνα, και μέσα από τις δικές τους αντιδράσεις αποκαλύπτονται στον αναγνώστη οι εμπειρίες των προσφύγων.

-Τι πρέπει να έχει μια ιστορία για να γίνει ιστορία σας;

Πρέπει να αφορά τους αναγνώστες με τρόπο ουσιαστικό, και να πρόκειται για θέμα που αξίζει να ιδωθεί από διαφορετικές οπτικές, να επιδέχεται δηλαδή περισσότερες από μία αναγνώσεις: το άγχος της φθοράς, οι τρόποι που η κοινωνική τάξη καθορίζει την προσωπικότητα και τις επιλογές των ανθρώπων, η σύγκρουση ανάμεσα σε διαφορετικές κουλτούρες, η βία και οι ανταγωνισμοί που αναδύονται στο φιλικό και ερωτικό πεδίο, τα τραύματα της παιδικής ηλικίας, είναι ζητήματα που επανέρχονται στα λογοτεχνικά βιβλία μου.

-Ο ήρωας ή η ηρωίδα για να γίνουν ήρωές σας;

Φαινομενικά απλοί, αλλά κατά βάθος περίπλοκοι – και συχνά αδιαφανείς στον ίδιο τους τον εαυτό- οι ήρωές μου είναι καθημερινοί άνθρωποι που αντιμετωπίζουν δύσκολες καταστάσεις, υπαρξιακές κρίσεις, προβλήματα ενσωμάτωσης σε νέο περιβάλλον, κάποια ψυχική διαταραχή, μια έντονη ερωτική απογοήτευση, φιλικές προδοσίες, εθισμούς, την βία και την κακοποίηση των σχέσεων. Το βιβλίο μου αποτελεί ένα ρεαλιστικό πορτρέτο των σύγχρονων σχέσεων χωρίς ωραιοποίηση και συναισθηματολογία.

-Ποιο λογοτεχνικό ή αφηγηματικό είδος βρίσκετε ότι ταιριάζει στην εποχή;

Η εποχή είναι ιδιαίτερα ρευστή, ο ρυθμός των ειδήσεων και των αλλαγών σε πολιτικό, κοινωνικό, οικονομικό επίπεδο είναι καταιγιστικός. Αυτή η αποσπασματικότητα, τα εκατοντάδες, συχνά δυσερμήνευτα επεισόδια που συνθέτουν το παζλ των σύγχρονων σχέσεων εκφράζονται πιο άμεσα λογοτεχνικά μέσα από την ποίηση και το διήγημα.

-Και ως ειδικός πιστεύετε ότι η κρίση έβγαλε συμπεριφορές και συναισθήματα που ενδεχομένως να έμεναν εν υπνώσει σε πιο μαλακούς, πιο ήσυχους καιρούς;

Η κρίση έβγαλε σε αρκετούς μια βιαιότητα, κυρίως σε όσους έχουν αισθανθεί αδύναμοι, παραγκωνισμένοι και κακοποιημένοι από το πολιτικό σύστημα. Επιστρέφουν στους άλλους αυτό που νιώθουν και ίδιοι ότι εισπράττουν στην καθημερινότητά τους. Ο ανταγωνισμός ανάμεσα σε διαφορετικές κοινωνικές ομάδες είναι επίσης εντονότερος, όπως μπορεί να διαπιστώσει εύκολα όποιος παρακολουθεί τις αναρτήσεις χρηστών στα κοινωνικά δίκτυα.

-Υπήρξε η εποχή μας αφορμή να γίνουμε καλύτεροι λογοτέχνες, καλύτεροι άνθρωποι, να κάνουμε μια καινούργια αρχή, διαδρομή;

Η ελληνική κοινωνία διανύει μια παρατεταμένη περίοδο αστάθειας και αυτό δυσκολεύει την δημιουργικότητα των καλλιτεχνών να διοχετευτεί στα σωστά κανάλια. Δεν είμαι υπέρ της ρομαντικής ιδέας ότι ο πνευματικός άνθρωπος μπορεί να μεγαλουργήσει μόνο κάτω από αντίξοες κοινωνικές και προσωπικές συνθήκες, πιστεύω ότι η σταθερότητα σε όλα τα επίπεδα ευνοεί την επικοινωνία, περιλαμβανομένης της επικοινωνίας που επιτυγχάνεται μέσα από την τέχνη. Ένας συγγραφέας σε κρίση, είναι ένας συγγραφέας θυμωμένος, μπερδεμένος, υπερσυναισθηματικός, συχνά νάρκισσος- αυτά σίγουρα δεν αποτελούν τα ιδανικά συστατικά για να γράψει κάποιος καλή λογοτεχνία.

-Τι πρέπει να διαθέτει ένας άνθρωπος σήμερα για να αντέχει στις αλλαγές;

Κάθε άνθρωπος πρέπει να είναι έτοιμος για τις αλλαγές, τόσο τις εξωτερικές, όσο και τις εσωτερικές -συναισθηματικές και βιολογικές – που επιφέρει το πέρασμα του χρόνου. Κάποιες στιγμές καλό είναι να αποστασιοποιείται από όσα συμβαίνουν γύρω του χωρίς όμως να κόβει το νήμα με την πραγματικότητα και να γίνεται εγωκεντρικός. Η αλληλεγγύη, η επιθυμία να βοηθήσουμε ανθρώπους που βρίσκονται σε πιο δεινή θέση από εμάς, εκτός από το καλό που κάνει, συμβάλει στο να νιώθουμε και οι ίδιοι ότι συμμετέχουμε ενεργά στη διαμόρφωση μιας καλύτερης καθημερινότητας.

-Αυτό που συνέβη με την Ελένη στη Ρόδο θα μπορούσε να συμβεί σε μια άλλη εποχή;

Δυστυχώς, ναι. Η κουλτούρα του σεξισμού και ο μισογυνισμός που χαρακτηρίζει την συμπεριφορά και τον τρόπο σκέψης ορισμένων δεν έχει να κάνει αποκλειστικά με την οικονομική κρίση. Θα πρέπει να μάθουμε να μιλάμε με ειλικρίνεια για την κακοποίηση στις σχέσεις μας –ψυχική, φυσική, σεξουαλική–, να βάλουμε ένα τέλος στην υποκρισία που αποκλειστικό στόχο έχει να προστατεύει τον θύτη, αφήνοντας το θύμα εκτεθειμένο. Η ένταξη του μαθήματος της σεξουαλικής αγωγής στα σχολεία σίγουρα θα βοηθούσε να θέσουμε κάποια όρια ως κοινωνία. Τα νέα αγόρια και κορίτσια χρειάζονται εκπαίδευση ώστε να μειωθεί το μπούλινγκ με βάση το φύλο και την σεξουαλική ταυτότητα, να εξαλειφθεί η σεξουαλική παρενόχληση και η κακοποίηση, να μάθουν τα αγόρια να σέβονται τις γυναίκες και τα κορίτσια να προστατεύουν τον εαυτό τους. Κάποιοι θεωρούν ότι η ισότητα ανάμεσα στα φύλα έχει πλήρως επιτευχθεί και δεν χρειάζονται άλλοι αγώνες. Σε αυτούς θέλω απλώς να υπενθυμίσω τις γυναίκες που δεν ανήκουν στην μεσαία και ανώτερη κοινωνική τάξη, τις εργάτριες, τις μετανάστριες, τα κορίτσια των Ρωμά που δεν πηγαίνουν σχολείο και άλλες ομάδες αποκλεισμένων γυναικών.

-Η κρίση πλήττει διπλά τις γυναίκες;

Εννοείται ότι όσο πιο ευάλωτη είναι μια κοινωνική ομάδα τόσο πιο έντονα απειλείται από την κρίση, ωστόσο γνωρίζω γυναίκες που όταν ο σύντροφός τους έχασε τη δουλειά του λόγω κρίσης βγήκαν για πρώτη φορά από το σπίτι, εργάστηκαν, αγωνίστηκαν, δημιούργησαν. Το αρνητικό είναι ότι τα τελευταία χρόνια τα επεισόδια ενδοοικογενειακής βίας έχουν αυξηθεί καθώς κάποιοι άντρες δυσκολεύονται να αποδεχτούν τις νέες ταυτότητες που διαμορφώθηκαν κατά τη διάρκεια της κρίσης. Για αυτούς που ο ανδρισμός συνδέεται άμεσα με την εργασία και τις οικονομικές τους απολαβές, η αλλαγή των επαγγελματικών ρόλων μπορεί να βιώνεται ως απειλή.

-Το μυθιστόρημα είναι κατά κύριο λόγο: η ιστορία, οι ήρωες-χαρακτήρες, η ατμόσφαιρα, η αφηγηματική γλώσσα…

Το μυθιστόρημα είναι βεβαίως όλα αυτά, με έμφαση στην αρτιότητα της γλώσσας και στους αληθοφανείς, στέρεα κατασκευασμένους χαρακτήρες των οποίων οι αποφάσεις και τα κίνητρα πρέπει να έχουν ψυχολογική συνέπεια στα μάτια του αναγνώστη, ώστε να είναι ενδιαφέρουσα και ολοκληρωμένη η ιστορία.

-Κατά πόσο είναι ή δεν είναι ανακόλουθοι οι ήρωες στην παραλογοτεχνία; Στα τηλεοπτικά σενάρια και στα βιβλία οι χαρακτήρες κάνουνε τέρατα κι όμως τα βρίσκουμε απολύτως φυσικά και τα συναντάμε και στα ευπώλητα, στην εποχή μας τα πάντα είναι , γίνονται αποδεκτά;

Η παραλογοτεχνία στηρίζεται στην αναπαραγωγή στερεοτύπων και σε πολυχρησιμοποιημένα κλισέ για τη ζωή, τις σχέσεις, τον έρωτα. Οι χαρακτήρες στα ευπώλητα της παραλογοτεχνίας αλλά και στα δημοφιλή σήριαλ, στερούνται βάθους, ψυχολογικής συνέπειας, και αληθοφάνειας και σπάνια εξελίσσονται κατά τη διάρκεια της ιστορίας. Επιπλέον, είναι συνήθως άσπροι ή μαύροι, αθώοι ή ένοχοι, χωρίς συναισθηματικές διακυμάνσεις από την αρχή έως το τέλος τής αφήγησης, κάτι που φυσικά δεν ισχύει ούτε στη ζωή, ούτε στην καλή λογοτεχνία. Δύσκολα μπορεί ο αναγνώστης να μάθει κάτι καινούργιο ή να ταυτιστεί με τέτοιου είδους πρωταγωνιστές που εκπροσωπούν το απόλυτο καλό ή το απόλυτο κακό, με αποτέλεσμα να διαβάζει και να παρακολουθεί τέτοιου είδους ιστορίες απλώς για να διαφύγει από μια πραγματικότητα που δεν αντέχει ή που δεν θέλει να κατανοήσει.

-Τι πρέπει οπωσδήποτε να έχει ένα διήγημα;

Γλώσσα που ρέει, με σφικτή και καλοδουλεμένη δομή ώστε να κρατά αμείωτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Σε ένα μυθιστόρημα πολλών σελίδων ίσως ο αναγνώστης συγχωρέσει κάποιες στιγμές ανίας στον συγγραφέα, κάποιες σύντομες ‘κοιλιές’ στην πλοκή.  Αυτό όμως δεν ισχύει για μια ιστορία λίγων σελίδων, όπου ο συγγραφέας καλείται να αποδείξει την αφηγηματική τεχνική του — και γι’ αυτό το διήγημα και η νουβέλα είναι κατά τη γνώμη μου, σε αντίθεση με αυτό που πιστεύουν πολλοί, ένα ιδιαιτέρως απαιτητικό είδος.

-Στην εποχή μας ταιριάζει περισσότερο το διήγημα;

Ίσως να ταιριάζει καλύτερα στην εποχή μας η μικρή φόρμα που δεν απαιτεί μεγάλη χρονική δέσμευση από τον αναγνώστη, αν και η αλήθεια είναι ότι οι συστηματικοί αναγνώστες της λογοτεχνίας έχουν αδυναμία στις μεγάλες αφηγήσεις.

-Αν ήταν λογοτεχνικό έργο η εποχή μας, ποιος ο τίτλος της;

Παραμύθι χωρίς ήρωες

Μια ευχή εφικτή για τη νέα χρονιά;

Εύχομαι να μάθουμε να ακούμε προσεκτικά τους άλλους, τις φοβίες, τις ανάγκες, τον θυμό τους, τις επιθυμίες τους. Μόνο έτσι θα αρχίσουν να καταλαβαίνουν και εκείνοι αυτά που έχουμε να πούμε εμείς.

Εντέλει οι άνθρωποι είμαστε για να στοχεύουμε στο εφικτό ή στο ανέφικτο;

Ο άνθρωπος πάντα θα ονειρεύεται το ανέφικτο.  Νομίζω αυτό τον βοηθά να αντιμετωπίσει με δύναμη και αισιοδοξία τη ζωή του, μια πλοκή που αν και γνωρίζει το τέλος της μπορεί να έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον όσο διαδραματίζεται.

Δημοσιεύθηκε στον Φιλελεύθερο.