Fractal

ΕΤΟΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ (2): Η “φωτογραφία” του Σταγειρίτη στις μαρτυρίες και την τέχνη

του Τάκη Κατσιμάρδου //

 

Οι περιγραφές για την εικόνα του  σε αρχαίες πηγές και η απεικόνισή του από την αρχαιότητα μέχρι τη σύγχρονη εποχή

 

Ο Αριστοτέλης σε τοιχογραφία από το καθολικό της Μονής Φιλανθρωπηνών στο Νησί της λίμνης των Ιωαννίνων (1560)

Ο Αριστοτέλης σε τοιχογραφία από το καθολικό της Μονής Φιλανθρωπηνών στο Νησί της λίμνης των Ιωαννίνων (1560)

 

Ποιός και πως ήταν ο παγκόσμιος Αριστοτέλης πέραν του έργου και της προσφοράς του στην ανθρωπότητα; Οι εικόνες,  που έχουμε από τις αρχαίες πηγές για τον άνθρωπο και την εξωτερική εμφάνισή του,  είναι από θολές μέχρι αρνητικές.  Υπερισχύουν τα πορτρέτα ,  που άφησαν γι΄ αυτόν αντίπαλοι και εχθροί. Ίσως,  επειδή  δεν διασώθηκαν άλλα από φίλους, οπαδούς και μαθητές του.

Το πιο γνωστό αρχαίο επίγραμμα των περιγράφει ως «σμικρό, φαλακρό, τραυλό, λάγνο, προγάστωρα (κοιλαράς) , συγκάτοικο με παλλακίδες». Παρόμοια εικόνα με προσθαφαιρέσεις  παρέχουν κι άλλες πηγές.

Σύμφωνα με την αρχή του κεφαλαίου,  όπου ο Διογένης Λαέρτιος  (3ος αι. μ.Χ.) στο έργο του «Βίοι  και γνώμαι  των εν φιλοσοφία ευδοκιμησάντων» περιγράφει το φιλόσοφο “Ο Αριστοτέλης  ήταν γιος του Νικομάχου και της Φαιστίδας και καταγόταν από τα Στάγιρα. Ο Νικόμαχος , όπως λέει ο Ερμιππος στο ” Περί Αριστοτέλους” , ήταν απόγονος του Νικομάχου του γιου του Μαχάονος και εγγονού του Ασκληπιού . Ζούσε κοντά στον Μακεδόνα βασιλιά Αμύντα ως φίλος και γιατρός του. ( Ο Αρσιτοτέλης) ήταν ο καλύτερος (γνησιώτατος) μαθητής του Πλάτωνα . Οπως λέει ο Τιμόθεος ο Αθηναίος στο “Περί βίων” τραύλιζε (τραυλός την φωνήν). Επίσης λένε πως είχε αδύνατα πόδια (ισχνοσκελής ) , μικρά μάτια (μικρόμματος) , ντυνόταν επίσημα (εσθήτι τ΄ επισήμω χρώμενος) φορούσε δαχτυλίδια και κούρευε κοντά τα μαλλιά του (κουρά). Είχε αποκτήσει και ένα γιο, τον Νικόμαχο από την παλλακίδα Ερπυλλίδα , όπως λέει ο Τιμόθεος…”

 

Ο Αριστοτέλης μπροστά από την προτομή του Ομήρου, έργο του Ρέμπραντ (1653, Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκης).

Ο Αριστοτέλης μπροστά από την προτομή του Ομήρου, έργο του Ρέμπραντ (1653, Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκης).

 

Παραπλήσια εικόνα περιλαμβάνει  και ο Αιλιανός την ίδια εποχή στην “Ποικίλη Ιστορία ” του: “Λέγεται πως η πρώτη αντιδικία ανάμεσα στον Αριστοτέλη και στον Πλάτωνα ήταν η ακόλουθη. Του Πλάτωνα δεν του άρεσε ο τρόπος ζωής εκείνου ούτε η εμφάνισή του (κατασκευή περί το σώμα). Διότι ο Αριστοτέλης φορούσε περίεργα ρούχα και υποδήματα και είχε επίσης κούρεμα ασυνήθιστο (αήθη) για τον Πλάτωνα, και φορούσε επιπλέον πολλά δαχτυλίδια για τα οποία και υπερηφανευόταν . Είχε εμπαιγμό ( ειρωνεία) αποτυπωμένο στο πρόσωπό του (μωκία περί το πρόσωπον) και η περιττή φλυαρία του , όταν μιλούσε  (άκαιρος στωμυλία λαλούντος) πρόδιδε και αυτή το ήθος του. Το ότι όλα τούτα είναι αταίριαστα για ένα φιλόσοφο είναι εύλογο. Βλέποντάς τα λοιπόν ο Πλάτωνας δεν τον εκτιμούσε…”

Αξιοσημείωτο είναι ότι οι δυο “φωτογράφοι” του Σταγειρίτη  αντιφάσκουν σ΄ ένα βασικό χαρακτηριστικό. Ο μεν ένας αποδίδει τραυλότητα , ο δε άλλος φλυαρία. Αδύνατο ,μάλλον ,ένας τραυλός να φλυαρεί συνεχώς…

Για την τραυλότητα , όμως,  διαβάζουμε και μεταγενέστερο  “Βίο” , που έχει σωθεί με τ΄ όνομα του Μιλήσιου “ονοματολόγου” Ησύχιου (6ος μΧ αιώνας). Αλλά και ο Πλούταρχος (1ος – 2ος μ.Χ αιώνας ) στα “Ηθικά” μνημονεύει το ίδιο χαρακτηριστικό. Υποδεικνύοντας  στους νέους (Πως δει τον νέον ποιημάτων ακούειν) σημειώνει: “Εκείνος όμως,  που θαυμάζει τα πάντα και εξοικειώνεται με τα πάντα, που η κρίση του υποδουλώνεται, λόγω της εκ των προτέρων γνώμης του, από τα ηρωικά ονόματα, θ’ αποκτήσει χωρίς να το καταλάβει πλήθος ελαττωμάτων, όπως εκείνοι που μιμούνται το καμπούριασμα (κυρτότητα) του Πλάτωνα και το τραύλισμα (τραυλότητα) του Αριστοτέλη”

 

Πάνω: Άποψη του αρχαιολογικού χώρου του Νυμφαίου στη θέση Ισβόρια στην ευρύτερη περιοχή της αρχαίας Μίεζας. Ο χώρος ταυτίζεται με τη Σχολή του Αριστοτέλη, όπου μαθήτευσε ο Μέγας Αλέξανδρος. Κάτω: Αλέξανδρος και Αριστοτέλης, έργο του Charles Laplante, από την εικονογράφηση βιβλίου του 1866.

Πάνω: Άποψη του αρχαιολογικού χώρου του Νυμφαίου στη θέση Ισβόρια στην ευρύτερη περιοχή της αρχαίας Μίεζας. Ο χώρος ταυτίζεται με τη Σχολή του Αριστοτέλη, όπου μαθήτευσε ο Μέγας Αλέξανδρος.
Κάτω: Αλέξανδρος και Αριστοτέλης, έργο του Charles Laplante, από την εικονογράφηση βιβλίου του 1866.

 

Μελετητές του Αριστοτέλη αμφισβητούν αυτά τα μειωτικά χαρακτηριστικά που παραδίδονται. Όπως κι ορισμένες άλλες σαφώς συκοφαντικές, που τον εμφανίζουν ως θηλυπρεπή και μαλθακό.  Αρκετοί τ΄ αποδίδουν στην πολύ γνωστή εχθρική παράδοση που δημιουργήθηκε από νωρίς σε βάρος ενός Μακεδόνα στην αντιμακεδονική Αθήνα, των αντιθέσεων και της πολεμικής με τον Πλάτωνα , τους μαθητές και διαδόχους του τελευταίου, αλλά και των άλλων φιλοσοφικών σχολών.

Για παράδειγμα ο Ίνγκμαρ Ντιούρινγκ , ένας από τους μεγαλύτερους αριστοτελιστές του 20ου αιώνα , δεν δέχεται την τραυλότητα. Υποστηρίζει ότι η συγκεκριμένη  ιδιότητα αποδίδεται από μεταγενέστερες πηγές ” εκ μεταφοράς”.  Υπήρχε πράγματι ένας Αριστοτέλης προγενέστερος, οικιστής της Κυρήνης , που ήταν τραυλός και λανθασμένα η τραυλότητα, όπως συμβαίνει όχι σπάνια με συνονόματους,  αποδόθηκε και στο Σταγειρίτη. Αντιθέτως,  ο ίδιος Σουηδός μελετητής ,  διακρίνει στην επιχειρηματολογία του Αριστοτέλη “μωκία” (ειρωνεία ),   όταν αντικρούει απόψεις άλλων φιλοσόφων. Συμπεριλαμβανόμενου και του Πλάτωνα.

Ο Δ. Λυπουρλής , από τους εξέχοντες σύγχρονους μελετητές του Αριστοτέλη, δεν συμφωνεί με τον Ντιούρινγκ για την τραυλότητα σημειώνοντας πως γι΄ αυτή σπάνια μιλά ο Σταγειρίτης. Μάλιστα μόνο για την τραυλότητα των παίδων , λες και δεν υπάρχει και των μεγάλων. Σχολιάζοντας τα εξωτερικά χαρακτηριστικά ,που αποδίδονται,  σημειώνει: ” Μπορεί ιχνοσκελής να ήταν, να προκαλούσε τους ανθρώπους της εποχης του κόβοντας κοντά τα μαλλιά του και ξυρίζοντας τα γένια του, το ντύσιμό του να ήταν εξεζητημένο, να είχε τη συνήθεια να στολίζεται με δαχτυλίδια- από το Διογένη Λαέρτιο  μαθαίνουμε ότι θεωρούσε το κάλλος “παντός επιστολίου συστατικώτερον” – μπορεί τα μάτια του να ήταν πράγματι μικρά – τι σημασία έχει, αφού ήταν μεγάλα τα μάτια της ψυχής του;”

 

aristo4

Σελίδα από έκδοση των Απάντων του Αριστοτέλη που κυκλοφόρησε το 1483 (Βιβλιοθήκη και Μουσείο Μόργκαν, Νέα Υόρκη)

 

Η πρώτη αναλυτική μελέτη

Η εικόνα του Σταγειρίτη, όπως παραδίδεται από αρχαίες πηγές και έχει αποτυπωθεί στην τέχνη, έχει γίνει αντικείμενο αρκετών μελετών. Μια συστηματική έρευνα υπάρχει ήδη από τις αρχές του 20ου αιώνα και ανήκει Φραντς Στουντνίτσκα (Η εικόνα του Αριστοτέλη , Λειψία 1908).

Στη μελέτη του ο Αυστριακός αρχαιολόγος  τεκμηριώνει με πειστικά επιχειρήματα ότι μια σειρά σωζόμενες προτομές απεικονίζουν πράγματι τον Αριστοτέλη. Σημείο αναφοράς  αποτελεί η κεφαλή του Αριστοτέλη στο Μουσείο Ιστορίας της Τέχνης της Βιέννης. Πρόκειται για ρωμαϊκό αντίγραφο επί των ημερών του αυτοκράτορα Κλαύδιου βασισμένο σε ανδριάντα της εποχής του φιλοσόφου. Αυτή κυρίως χρησίμευε ως πρότυπο για γλυπτά, αλλά και πίνακες ζωγραφικής.

 

Σε αραβικό χειρόγραφο

Σε αραβικό χειρόγραφο

 

Οι 20 περίπου προτομές του Αριστοτέλη  σε μουσεία της χώρας μας και του εξωτερικού θεωρούνται από τους ειδικούς ότι έχουν ως πρότυπο ένα χαμένο πρωτότυπο έργο. Οπως και το πιο πρόσφατο πορτρέτο του , που ανακαλύφτηκε στις ανασκαφές του Μουσείου Ακρόπολης ( 2005). Το τελευταίο χρονολογείται το 2ο μΧ αιώνα και χαρακτηρίζεται από πλατύ μέτωπο ,  βαθιές ρυτίδες,  μικρά μάτια,  διεισδυτικό βλέμμα, , πηγούνι που εξέχει , σφιγμένα χείλη, ενώ τα ριγμένα μπροστά μαλλιά κρύβουν  φαλάκρα. Υποστηρίζεται ότι παρουσιάζει τον Αριστοτέλη σε ηλικία περίπου 60 χρόνων.

Η αρχαιότερη αναφορά για ύπαρξη πρωτότυπου γίνεται από τον Παυσανία (2ος αιώνας μ.Χ.) στα “Ηλιακά”.  Ο περιηγητής είδε στην Ολυμπία άγαλμα του Αριστοτέλη, που πιθανολογεί ότι μπορεί να είχε αφιερώσει ο Μ. Αλέξανδρος ή ο Αντίπατρος (“αντιβασιλιάς”   του Αλέξανδρου, φίλος του Σταγειρίτη ,που έζησε άλλα τρία χρόνια μετά το θάνατο του Αρισιτοτέλη και εκτελεστής της διαθήκης του τελευταίου).

 

Ο Αριστοτέλης σε πίνακα του Ιταλού ρομαντικού ζωγράφου Φραντσέσκο Χάγιεζ

Ο Αριστοτέλης σε πίνακα του Ιταλού ρομαντικού ζωγράφου Φραντσέσκο Χάγιεζ

 

Η εικονογραφία , όμως, του Αριστοτέλη από τη μεταρωμαϊκή ως τη μεταβυζαντινή εποχή και από την αναγεννησιακή ως τη νεοελληνική τέχνη είναι ένα ξεχωριστό κεφάλαιο. Εδώ ας προστεθεί μόνο μια σημαντική λεπτομέρεια.

Ο Αριστοτέλης επιχειρεί στα ζωολογικά έργα του μια κατάταξη του χαρακτήρα των ανθρώπων από το σχήμα των φρυδιών τους, όσοι έχουν “ευθεία”  είναι σημάδι “μαλθακού ήθους”. Οσα καμπυλώνουν  προ τη μύτη δείχνουν “στρυφνότητα”, τα κατάσπαρτα σημαίνουν “φθόνο”, εν’ω όσα κλίνουν στους κροτάφους είναι σημάδια “μωκού και είρωνος”. Οπως είναι τα φρύδια του ίδιου στις προτομές της Βιέννης και των Αθηνών….

 

Η κλασική προτομή της ελληνιστικής εποχής

Η κλασική προτομή της ελληνιστικής εποχής

 

Ο Αριστοτέλης στον Αγιο Δημήτριο Χρυσάφων Λακωνίας

Ο Αριστοτέλης στον Αγιο Δημήτριο Χρυσάφων Λακωνίας

 

Ο Αριστοτέλης με τον Θεόφραστο και τον Στράτωνα σε τοιχογραφία στα «Προπύλαια» του  Πανεπιστημίου Αθηνών

Ο Αριστοτέλης με τον Θεόφραστο και τον Στράτωνα σε τοιχογραφία στα «Προπύλαια» του Πανεπιστημίου Αθηνών

 

Αριστο 17

Προτομή στο Λούβρο

 

 

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Back to Top