ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΕΡΓΑΤΙΚΗ ΠΡΩΤΟΜΑΓΙΑ (Μέρος Α΄-Β΄-Γ΄)

του Τάκη Κατσιμάρδου //

Αναπαράσταση σκηνής από την τραγωδία στην πλατεία Χάιμαρκετ το 1886

Μέρος Α’: Από το Σικάγο ως τη Βιέννη και την Αθήνα

Η γέννηση και τα πρώτα βήματα της κόκκινης Πρωτομαγιάς

Ένας κι ένα τέταρτο αιώνα συμπληρώνονται από τον πρώτο παγκόσμιο γιορτασμό της εργατικής Πρωτομαγιάς το 1890. Η Ελλάδα, συγκαταλέγεται στις πρώτες ευρωπαϊκές χώρες, που τιμήθηκε, έστω και περιορισμένα, η μεγάλη μέρα..

Η 1η Μάη σήμερα, με φόντο την παγκόσμια κρίση, αλλά και την ελληνική οικονομική τραγωδία, αποκτά πρόσθετες σημασίες. Οι εργασιακές σχέσεις και η αμοιβή της εργασίας, όπως τότε, εν μέσω της παρατεταμένης διεθνούς κρίσης την τελευταία εικοσιπενταετία του 19ου αιώνα, έτσι και τώρα βρίσκονται στο επίκεντρο ταξικών συγκρούσεων.

Η αντίθεση εργασίας – κεφαλαίου βγήκε από το χρονοντούλαπο της ιστορίας, όπου προσπάθησαν να την καταχωνιάσουν την περίοδο θριάμβου του νεοφιλελευθερισμού.

Αν παλιότερα τα αιτήματα, που προβάλλονταν στις πρώτες παγκόσμιες και ελληνικές πρωτομαγιάτικες εκδηλώσεις του 1890-94, ισχυριζόταν κάποιος ότι μπορεί να έχουν «επαφή με τον 21ο αιώνα, θα θεωρούνταν …παλαιολιθικός. Κι, όμως, εργασιακές σχέσεις, ωράριο και συντάξεις, ασφαλιστικό, κοινωνικό κράτος όπως τότε, έτσι και 125 χρόνια μετά, βρίσκονται στην ημερήσια διάταξη.

Πρωτομαγιά το 1890 στο Παρίσι

Διαχρονικός νόμος

Στις μεγάλες διεθνείς οικονομικές κρίσεις τα εργατικά κινήματα φουντώνουν, προκαλούνται αργά ή γρήγορα κοινωνικές αναστατώσεις και αλλάζουν πολιτικοκοινωνικοί συσχετισμοί. Ο «νόμος» αυτός βρίσκει μια πλήρη εφαρμογή του στα χρόνια των μεγάλων υφέσεων.

Αυτό, που κινεί τις σχετικές διαδικασίες δεν είναι μόνο οι άμεσες επιπτώσεις και η επιδείνωση της θέσης των εργαζομένων. Πρόκειται για ένα άθροισμα παραγόντων, εκδηλώσεις βαθύτερων κοινωνικών διεργασιών και αναγκών, που κατατείνουν στ΄ όραμα μιας νέας κοινωνίας. Έτσι ένα αιώνα μετά τη Γαλλική Επανάσταση οι συνθήκες φαίνονταν ώριμες γι΄ αυτό …

Η αντίφαση μεταξύ της ανόδου του βιοτικού επιπέδου όλη την ευρύτερη περίοδο και της εκρηκτικής ανάπτυξης του εργατικού κινήματος έχει εντοπιστεί από παλιά και εξηγηθεί από διάφορες οπτικές. Για τη συγκεκριμένα χρόνια ο Ε. Χομπσπάουμ (Η Εποχή των Αυτοκρατοριών) θέτει το ζήτημα ως εξής: « Άλλο ένα αποτέλεσμα ή απόρροια, της μεγάλης οικονομικής κρίσης ήταν η μεγάλη κοινωνική αναταραχή . Αυτή δεν εκδηλώθηκε μόνο μεταξύ των αγροτών, όπως είδαμε, που επλήγησαν από τους κραδασμούς της κατάρρευσης των αγροτικών τιμών, αλλά και μεταξύ των εργατικών στρωμάτων.

Οι λόγοι για τους οποίους η Ύφεση οδήγησε στη μαζική κινητοποίηση των βιομηχανικών εργατικών στρωμάτων σε πολλές χώρες, και από τα τέλη της δεκαετίας το 1880 στην ανάδυση μαζικών σοσιαλιστικών και εργατικών κινημάτων σε πολλές από αυτές, δεν είναι προφανείς.

Διότι, παραδόξως, η ίδια ακριβώς πτώση των τιμών η οποία αυτομάτως ριζοσπαστικοποίσε τους αγρότες, μείωσε σημαντικά το κόστος διαβίωσης σε σχέση με τα ημερομίσθια, με αποτέλεσμα να δημιουργήσει σαφή βελτίωση στο βιοτικό επίπεδο των εργατών στις περισσότερες βιομηχανικές χώρες. Ας αρκεσθούμε, όμως, στην επισήμανση ότι τα σύγχρονα εργατικά κινήματα είναι κι αυτά τέκνα της περιόδου της μεγάλης οικονομικής κρίσης…»

Αν και όλη την περίοδο δεν σημειώνονται επαναστάσεις και υπερτοπικές εξεγέρσεις, όπως στο παρελθόν ( «άνοιξη» του 1848, Κομμούνα του 1871), ξεσπάνε κινητοποιήσεις χωρίς προηγούμενο. Το εργατικό κίνημα κάνει πράξη το κομμουνιστικό σύνθημα «Προλετάριοι όλων των χωρών ενωθείτε». Η εξέλιξη αυτή θεωρείται ένα από τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά της εποχής.

Πρωτομαγιάτικη διαδήλωση στο Χάιντ Παρκ του Λονδίνου τη δεκαετία του 1890

Η αμερικανική φύτρα

Στη διάρκεια της Μεγάλης Ύφεσης, όπως είναι γνωστή η οικονομική κρίση του 1873-1896, στο επίκεντρο της αντίθεσης μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας βρέθηκε το οχτάωρο. Όπου είχαν ως τότε θεσπιστεί όρια στο χρόνο εργασίας παραβιάζονταν, ενώ όπου ακόμη δεν είχε θεσμοποιηθεί το οχτάωρο, αποτελούσε αίτημα αιχμής.

Η Αμερικανική Ομοσπονδία Εργασία αποφάσισε ότι η 1η Μάη 1886 θα ήταν μέρα αγώνα ακριβώς γι΄ αυτό. Το Σικάγο αναδείχτηκε σε κέντρο της πάλης. Ήταν τόσο μεγάλη και επιβλητική η εργατική κινητοποίηση, που κράτος και βιομήχανοι θεώρησαν πως έπρεπε να επιβληθούν δυναμικά.

τις 3 Μάη, η αστυνομία πυροβόλησε εν ψυχρώ εναντίον διαδηλωτών, σκοτώνοντας 4 και τραυματίζοντας πολλούς. Την επομένη οι εργαζόμενοι διαδήλωσαν μαχητικά στο Χέιμαρκετ, όπου διαδραματίστηκε η πασίγνωστη από τότε βομβιστική επίθεση- προβοκάτσια (κάποιος έριξε βόμβα, σκοτώνοντας εφτά αστυνομικούς, ακολούθησαν συλλήψεις συνδικαλιστών, στημένες δίκες, καταδίκες και εκτελέσεις).

Η πρωτομαγιάτικη απεργία του 1886 είχε ως αποτέλεσμα σε πολλούς κλάδους να μειωθούν οι εργάσιμες ώρες, η καθιερωθεί η ημιαργία του Σαββάτου και η αργία της Κυριακής κλπ.

Έτσι, αποφασίστηκε η 1η Μαΐου να καθιερωθεί ως μέρα των εργατών για προβολή και διεκδίκηση των αιτημάτων τους. Η αρχή έγινε το 1890.

Αν και η Πρωτομαγιά «φύτρωσε» στις ΗΠΑ, ως διεθνής μέρα των εργατών, καθιερώθηκε στο ιδρυτικό συνέδριο της Δεύτερης Διεθνούς. Αυτή ήταν η σημαντικότερη απόφαση που πήραν στο Παρίσι (Ιούλιος 1889) οι 400 περίπου εκπρόσωποι σοσιαλιστών και εργατών από 20 χώρες. Στη σχετική απόφαση αναφερόταν :

«…Θα οργανωθεί μια μεγάλη διεθνής εκδήλωση για μια καθορισμένη ημερομηνία, με τέτοιο τρόπο, ώστε οι εργάτες σε όλες τις χώρες και σε όλες τις πόλεις ν’ απευθύνουν ταυτόχρονα μια συγκεκριμένη μέρα, προς τις δημόσιες αρχές, ένα αίτημα για να καθοριστεί η εργάσιμη μέρα σε οκτώ ώρες και να τεθούν σε ισχύ οι άλλες αποφάσεις του Διεθνούς Συνεδρίου του Παρισιού.

Ενόψει του ότι μια τέτοια εκδήλωση έχει ήδη αποφασιστεί από την Αμερικανική Ομοσπονδία Εργασίας στο συνέδριό της, το Δεκέμβρη του 1888 στο Σεντ Λούις για την 1η του Μάη 1890, η μέρα αυτή γίνεται δεκτή σαν η μέρα για τη διεθνή εκδήλωση. Οι εργάτες των διαφόρων χωρών θα πρέπει να οργανώσουν την εκδήλωση με τρόπο ανάλογο προς τις συνθήκες της χώρας τους… »

Σε κείνο το ιστορικό συνέδριο μετέχει και ο γενάρχης του πρώιμου ελληνικού σοσιαλισμού Πλάτων Δρακούλης, εκπροσωπώντας τη σοσιαλιστική κίνηση της χώρας.

Γιορτασμός της Πρωτομαγιάς το 1890 στην Πράγα

Από τη Βιέννη ως το Σικάγο

Βιέννη και Λονδίνο «συναγωνίζονται» για τον πιο μαζικό και ταξικό γιορτασμό της Πρωτομαγιάς του 1890. Η αυστριακή εργατική τάξη θεωρήθηκε ως υπόδειγμα για τη μαχητική προβολή των σοσιαλιστικών αιτημάτων, ενώ η αγγλική (ο γιορτασμός έγινε στις 4 Μάη στο Χάιντ Παρκ) προκάλεσε παγκόσμια αίσθηση γιατί «το προλεταριάτο ξύπνησε μετά από σαραντάχρονη χειμερία νάρκη». Βροντερό παρών έδωσαν η Ρώμη, το Βερολίνο και φυσικά το Παρίσι, όπου κηρύχτηκε γενική απεργία, σημειώθηκαν συγκρούσεις με την αστυνομία και έγιναν μαζικές συλλήψεις. Απεργίες και διαδηλώσεις έγιναν ακόμη στην Ισπανία, το Βέλγιο, την Ολλανδία, την Πορτογαλία και, βεβαίως, τις ΗΠΑ κ.α

Αυστριακή αφίσα για την Πρωτομαγιά του 1891

Που είσαι Μαρξ, να δεις…

Όταν γιορτάστηκε για πρώτη φορά το 1890 η Πρωτομαγιά ο Φ. Ενγκελς σημείωνε προλογίζοντας μια νέα έκδοση του Κομμουνιστικού Μανιφέστου: «Σήμερα που γράφω αυτές τις γραμμές, το προλεταριάτο της Ευρώπης και της Αμερικής επιθεωρεί τις δυνάμεις του, που για πρώτη φορά κινητοποιούνται σε μια στρατιά, κάτω από μια σημαία και για έναν άμεσο σκοπό…Το θέαμα της σημερινής μέρας θα δείξει στους καπιταλιστές και στους γαιοκτήμονες όλων τω χωρών ότι οι προλετάριοι όλων των χωρών είναι σήμερα πραγματικά ενωμένοι. Ας ήταν ο Μαρξ πλάι μου να το ‘βλεπε αυτό με τα ίδια του τα μάτια!» (Ο Μαρξ είχε πεθάνει εφτά χρόνια νωρίτερα)

Μετά τον πρώτο παγκόσμιο γιορτασμό της Πρωτομαγιάς το 1890 η Σοσιαλιστική Διεθνής στις Βρυξέλλες επαναβεβαίωσε τον επόμενο χρόνο την ανακήρυξη της 1ης Μάη σε μέρα των προλετάριων. Η μέρα είχε βαφεί πια ανεξίτηλα «κόκκινη» Ταυτίστηκε με μαχητικές διαδηλώσεις και συχνά αιματηρές συγκρούσεις στις περισσότερες χώρες.

Ο απόηχος στην Ελλάδα

Ο πρώτος, που “πιάνει” το μήνυμα για τη σημασία και την “αξία χρήσης” της μέρας στην Ελλάδα είναι ο 24χρονος τότε φοιτητής της αρχιτεκτονικής Σταύρος Καλλέργης – παράτησε τα μαθήματα στο τρίτο έτος για να μελετήσει το “σοσιαλιστικόν ζήτημα”. Αφουγκράζεται το ιδρυτικό συνέδριό (1889) της Διεθνούς Ένωσης Εργατών – γνωστή ως Δεύτερη για ν’ αντιδιαστέλλεται από την Πρώτη των Μαρξ- Ενγκελς και την Τρίτη ή Κομιντέρν του Λένιν .

Το 1890 ο Δρακούλης απουσιάζει ακόμη από την Ελλάδα. Ο άλλος γενάρχης του ελληνικού σοσιαλισμού, ο Ρόκκος Χοιδάς, έχει πεθαίνει στις φυλακές, όπου έχει εγκλειστεί για τις αντιμοναρχικές αντιλήψεις του. Λίγο νωρίτερα έχει αυτοκτονήσει ο συναγωνσιτής του Ραμπαγάς (Κλεάνθης Τριανταφύλλου).

Στην Αθήνα υπάρχει ένα συνδικάτο (τυπογράφοι) και στον Πειραιά άλλο ένα (μηχανικοί του λιμανιού). Ο Τρικούπης καταγγέλλει τους «αναρχικούς και ερυθροσκούφους» και οι περισσότεροι από τις 175000 εργάτες στην βιοτεχνία-βιομηχανία ακούνε σοσιαλισμό και …τρέχουν μακριά. Όσοι τουλάχιστον δεν είναι αναρχικοί – το πολιτικοποιημένο μικρό τμήμα, θα λέγαμε, κάποιων νέων στρωμάτων της ελληνικής κοινωνίας, που έχει ήδη δράση δυο δεκαετιών. Παρόλα αυτά έχουν αρχίσει οι απεργίες, μοιάζοντας με “μακρά λιτανεία» που δεν σταματά. Έχει ξεκινήσει η κοινωνική διαφοροποίηση των εργατών και η ιστορία αναζητά το φορέα που θα εκφράσει τις νέες δυνάμεις, μέσα στο χρεοκοπημένο πολιτικο-οικονομικό σύστημα της εποχής.

Στις συνθήκες αυτές ο Καλλέργης αναλαμβάνει να γιορτάσει τη διεθνή μέρα των εργατών μ΄ “ελληνικά χρώματα” – έχει κάποια επαφή με τις ζυμώσεις στο εξωτερικό, αλλά προς το παρόν μέσω τρίτων.

Πρωταμαγιάτικα φύλλα της εφημερίδας ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΗΣ

Πάντες δι΄ έκαστον

Την πρώτη ελληνική εργατική Πρωτομαγιά θα τιμήσει με μια δεκάδα φίλων στην Αθήνα, στο χώρο πίσω από το «χωράφι» του Παναθηναϊκού Σταδίου ( δεν είχε ανακατασκευαστεί ακόμη). Δίπλα από το πατρικό του σπίτι, ιδρύει τον “Κεντρικό Σοσιαλιστικό Σύλλογο” και προαναγγέλλει την έκδοση της εφημερίδας “Σοσιαλιστής” (κυκλοφορεί στις 3 Ιουνίου με προμετωπίδα “Πάντες δι΄ έκαστον -έκαστος δια παντός”). Σε αυτόν “ενεγράφησαν μέλη άνω των 200 ατόμων”, όπως σημειώνει αργότερα ο πατέρας της ελληνικής σοσιαλιστικής- εργατικής Πρωτομαγιάς .

“Η εφημερίς, συνεχίζει, εξεδίδετο εις 2000 αντίτυπα, εξ ων τα περισσότερα τούτων απεστέλλονται εις διαφόρους διευθύνσεις δωρεάν, μετά εξ δε μήνας το φύλλον διεκόπη, διότι τα πλείστα αυτών επεστράφησαν ως απαράδεκτα και τούτο επειδή πρώτην ήδη φοράν εξεδόθη εφημερίς απευθείας Σοσιαλιστική και μάλιστα με τον τίτλον “Σοσιαλιστής”, εις δε τους πολλούς ο τίτλος επροξένει τρόμον…”

Ήταν η εποχή που καθετί στον κόσμο, ακόμη και μια τυχαία φωτιά στην Ινδία αποδιδόταν σε …κομμουνιστικό δάκτυλο. Τα προοδευτικά, σοσιαλιστικά εργατικά έντυπα που κυκλοφορούν ως τότε αποφεύγουν τον τίτλο και επιλέγουν άλλους «ανώδυνους» (Αρδην, Οι Εργάται, Σύνδεσμος, Ισότης, Φως, Επί τα πρόσω κλπ). Η σύνδεση, λοιπόν, με το σοσιαλισμό είναι το πρώτο (και ανεξίτηλο) χαρακτηριστικό της ελληνικής εργατικής Πρωτομαγιάς. Τη μέρα αυτή γεννιέται και το πρώτο σοσιαλιστικό Κόμμα, όπως έχει χαρακτηριστεί ο «Σύλλογος» του Καλλέργη.

• Μέρος Β΄: ΝΤΕ ΦΑΚΤΟ ΚΑΘΙΕΡΩΣΗ – H γέννηση και τα πρώτα βήματα της ελληνικής εργατικής Πρωτομαγιάς
• Μέρος Γ΄: 1919: Η πρώτη οργανωμένη και μαζική εργατική Πρωτομαγιά στη χώρα μας