Fractal
Home / Βιβλιοκριτικές / Ζώα – πρωταγωνιστές στο έργο του Κάφκα
15/02/2017, 10:47 πμ

Ζώα – πρωταγωνιστές στο έργο του Κάφκα

Γράφει ο Βαγγέλης Γραμματικόπουλος // *

 

ereynesΦραντς Κάφκα «Έρευνες ενός σκύλου και άλλα διηγήματα», Μετάφραση: Αλεξάνδρα Ρασιδάκη, εκδ. Πατάκη, σελ. 302

 

Είναι γεγονός ότι πολλά από τα διηγήματα που έγραψε ο Κάφκα κατά τη διάρκεια της ζωής του, άλλα δημοσιευμένα και άλλα όχι, περιλαμβάνουν ζώα σε πρωταγωνιστικούς ρόλους. Αν και το φαινόμενο αυτό παρατηρείται σε πολλά γνωστά έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας από την αρχαιότητα ως σήμερα, η περίπτωση του Κάφκα διαθέτει ένα επιπλέον ενδιαφέρον λόγω του ιδιαίτερου χαρακτήρα της. Ποιος μπορεί άλλωστε να ξεχάσει το έντομο στο οποίο μεταμορφώνεται ο Γκρέγκορ Σάμσα (Μεταμόρφωση); Σε ελάχιστους συγγραφείς τα ζώα ή τα μη ανθρώπινα πλάσματα κατέχουν έναν τόσο διακεκριμένο ρόλο όσο στο έργο του Κάφκα. Για τον ενδιαφερόμενο αναγνώστη διηγήματα του Τσέχου συγγραφέα με αυτήν τη θεματική καθώς και άλλα που τη φωτίζουν περιλαμβάνονται στην ανθολογημένη συλλογή Έρευνες ενός σκύλου και άλλα διηγήματα (Οκτώβριος 2016, εκδόσεις Πατάκη) με πρόλογο, μετάφραση και επίμετρο της καθηγήτριας γερμανικής φιλολογίας του Α.Π.Θ. Αλεξάνδρας Ρασιδάκη. (Σημειωτέον ότι η μετάφραση στα ελληνικά προήλθε από την κριτική έκδοση της Φρανκφούρτης και όχι από την έκδοση που επιμελήθηκε ο Μαξ Μπροντ).

Στις σελίδες της συλλογής συναντά κανείς, ανάμεσα στα άλλα, πολλά από τα ξεχωριστά ζώα του Κάφκα. Τον μελαγχολικό Κόκκινο Πέτερ, έναν πειθήνιο εξανθρωπισμένο χιμπατζή, ο οποίος συντάσσει την αυτοβιογραφία του εξιστορώντας την είσοδό του στον κόσμο των ανθρώπων από τη φυλάκισή του έως την καλλιτεχνική του επιτυχία στο χώρο του θεάματος (Αναφορά προς μια Ακαδημία), το αρχέγονο και μυστηριώδες πλάσμα που μοιάζει με νυφίτσα και φωλιάζει στη Συναγωγή ενός χωριού προκαλώντας τις αντιδράσεις του ποιμνίου (Στη Συναγωγή μας), τον μοναχικό σκύλο που αναλαμβάνει τον ρόλο ερευνητή στην αγωνιώδη  προσπάθειά του να κατανοήσει την αλήθεια του κόσμου στον οποίο ζει (Οι έρευνες ενός σκύλου) και την ποντικίνα με το όνομα Γιοζεφίνε, μια ντίβα του τραγουδιού που διατηρεί μια περίεργη σχέση με το πλήθος των θαυμαστών της, στην οποία η κάθε πλευρά θεωρεί καθήκον της να προστατεύσει την άλλη από το εχθρικό περιβάλλον για τον κόσμο των ποντικών (Γιοζεφίνε η τραγουδίστρια ή ο λαός των ποντικών).

Γιατί όμως ο Κάφκα επιλέγει τόσο συχνά πρωταγωνιστές από το ζωικό βασίλειο και ποιες προβληματικές εγείρει η επιλογή και η χρήση τους; Το ζήτημα δεν είναι τόσο απλό να διευκρινιστεί, διότι στον Κάφκα συναντά κανείς μια ποικιλία διαφορετικών κειμένων, εντός των οποίων τα ζώα επιτελούν πολλές φορές εντελώς ανόμοιες αφηγηματικές λειτουργίες. Οι εκπρόσωποι του ζωικού βασιλείου είναι άλλοτε ρεαλιστικά και άλλοτε εντελώς φανταστικά πλάσματα. Άλλες φορές εμφανίζονται ως άνθρωποι που μεταμορφώνονται σε ζώα, άλλες ως ζώα που εξανθρωπίζονται και κάποιες ως υβρίδια. Ενίοτε αναλαμβάνουν τον ρόλο πρωταγωνιστή-αφηγητή και συχνά αποτελούν απλώς το αντικείμενο ανθρώπινης παρατήρησης. Στα διηγήματά του Κάφκα συναντούμε ζώα εν μέσω ζώων και ζώα εν μέσω ανθρώπων, ζώα ερευνητές και ζώα καλλιτέχνες. Η γκάμα είναι αρκετά μεγάλη. Παρά τη μεγάλη ποικιλία όμως θα μπορούσε κανείς να διακρίνει ότι ο τρόπος με τον οποίο επιστρατεύεται ο ζωικός κόσμος στα έργα του Κάφκα είναι τόσο παράξενος και ιδιαίτερος που δεν έχει σε τίποτα να κάνει με την συνηθισμένη αντιμετώπισή τους στη σύγχρονη λογοτεχνία και τις δραματικές τέχνες.

 

Franz Kafka

Franz Kafka

 

Τα ζώα στη λογοτεχνία συμβολίζουν κατά κανόνα τη ζωώδη πλευρά της ανθρώπινης φύσης που δεν ερμηνεύεται από λογική. Στον Κάφκα όμως υπάρχουν ζώα που υιοθετούν την ανθρώπινη λογική, επιχειρηματολογία και επιστημονική μέθοδο στην έρευνα παρουσιαζόμενα ως παρωδίες επιστημόνων. Διαισθάνεται κανείς τη λεπτή ειρωνεία με την οποία ο Κάφκα αμφισβητεί την ανθρώπινη ανωτερότητα και την αποτελεσματικότητα κάθε επιστημονικής έρευνας. Σχεδόν πάντα τα διηγήματα στα οποία παρουσιάζονται κοινωνίες ζώων αποτελούν καθρέφτη των ανθρώπινων κοινωνιών και μια έμμεση κριτική στα ελαττώματά τους, με το ζήτημα της διαφορετικότητας και της ανοχής απέναντι στο άλλο να αποτελεί πάντα σημείο αναφοράς. Δεν λείπει όμως και η συσχέτιση με πιο ειδικά ζητήματα, όπως η λειτουργία της τέχνης, η υπόσταση του καλλιτέχνη και η ιδιόμορφη σχέση του με το κοινό.

Σε κάθε περίπτωση, διαβάζοντας κάποιος τα διηγήματα της συλλογής Οι έρευνες ενός σκύλου και άλλα διηγήματα, στα οποία πρωταγωνιστούν τα ιδιόμορφα ζώα του Κάφκα, διαπιστώνει τη διάσταση της οπτικής του από την επικρατούσα αντιμετώπισή των ζώων στις αφηγήσεις του σύγχρονου θεάματος. Στις αφηγήσεις του Τσέχου συγγραφέα δεν έχουμε να κάνουμε με έναν στείρο ανθρωπομορφισμό, ούτε με ζώα που παρουσιάζονται ως χνουδωτοί σύντροφοι, εξαρτήματα της ανθρώπινης θέλησης και μαθητευόμενα πλάσματα, όπως συμβαίνει εμφανώς με τους πρωταγωνιστές του Walt Disney. Αντίθετα, εδώ τα ζώα εμφανίζονται ως σιωπηλοί μάρτυρες και παρατηρητές στο όριο της ζωώδους και της ανθρώπινης φύσης που εκφράζουν, πολλές φορές με γκροτέσκο και δεικτικό τρόπο, την αγωνιώδη αναζήτηση της υπαρξιακής αλήθειας. Συνιστούν, εν πολλοίς, την προσπάθεια του Κάφκα να διερευνήσει τη συνέχεια μεταξύ του ανθρώπου και του ζώου που ένιωθε ότι προσδιορίζει ιδανικά την ύπαρξή μας.

 

* O Βαγγέλης Γραμματικόπουλος είναι φιλόλογος.

 

  • Μοιραστείτε το άρθρο:
Ετικέτες: ,
ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Back to Top