ΜΙΑ ΑΓΝΩΣΤΗ ΠΤΥΧΗ: Η οικονομική κρίση και η πορεία προς την Επανάσταση του 1821

του Τάκη Κατσιμάρδου //

Η μεγάλη ύφεση στη ναυτιλία, στο εμπόριο και στη βιοτεχνία στον ελλαδικό χώρο και τον παροικιακό ελληνισμό, επέδρασε ως επιταχυντήςστην έναρξη του εθνικο-απελευθερωτικού αγώνα.

Η Ελλάδα έχει βιώσει δραματικά τις μεγάλες διεθνείς οικονομικές κρίσεις. Στα μέσα του 19ου με πείνα και δυστυχία. Στο τέλος του, αλλά το μεσοπόλεμο, με χρεοκοπίες. Υπάρχει, όμως, και μια περίοδο οικονομικής καταστροφής, που αποδείχτηκε « δημιουργική» για τη χώρα! Πρόκειται για την κρίση στις αρχές του 19ου λίγο πριν από την Επανάσταση του 1821.

Ενόψει, λοιπόν, της επετείου και αντί άλλου αφιερωματικού κειμένου, λόγω των ημερών που διανύουμε, ας ρίξουμε μερικές ματιές σ΄ μια περίεργη, εκ πρώτης όψεως, πτυχή: «Οικονομική κρίση και ΄21».

Πρώτος και μάλλον μοναδικός ως τώρα, που έχει ασχοληθεί αναλυτικά με το θέμα είναι ο ιστορικός και δάσκαλος Βασίλης Κρεμμυδάς. Δυο σχετικά κείμενά του, περιέχονται, στο τελευταίο βιβλίο του «Διπλό ταξίδι, ψηλαφίσεις ενός ιστορικού » (κυκλοφόρησε πρόσφατα από τη βιβλιοθήκη του Μουσείου Μπενάκη). Παρόμοιες απόψεις ακροθιγώς, αλλά με αρκετή σαφήνεια, όπως ο ίδιος γράφει, έχει εκφράσει και σ΄ ένα από τα παλιότερα έργα του αμέσως μετά τη μεταπολίτευση («Εισαγωγή στην ιστορία της νεοελληνικής κοινωνίας»). Αλλά και στις πανεπιστημιακές παραδόσεις του.

Μια κλασική εικόνα από την καθημερινότητα της εποχής

Η συσχέτιση οικονομικής κρίσης και εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα φαντάζει κάπως «αιρετική». Δεν εντάσσεται, πάντως, στην πλημμυρίδα της αποκαλούμενης αναθεωρητικής ιστορίας. Αλλά τοποθετείται απολύτως στις κλασικές (επομένως και διαχρονικές) ιστορικές έρευνες για την Επανάσταση.

Η αφετηριακή θέση συνοψίζεται ως εξής στο πρώτο κείμενο του Κρεμμυδά (γραμμένο το 1976):

«Η νεοελληνική ιστοριογραφία, για να μας οδηγήσει στην Επανάσταση του 1821, μας περνούσε μέσα από μια εξαιρετική ανθηρή οικονομική και πνευματική κατάσταση, ώστε γινόταν σαφέστατη η τέτοια συνάρτηση και εξάρτηση των γεγονότων.

Εντούτοις, η Επανάσταση του 1821, εκδηλώθηκε σε μια περίοδο βαθύτατης οικονομικής κρίσις, όχι μόνο σε όλους τους τομείς της οικονομικής δραστηριότητας, αλλά ακόμη στους πνευματικούς και ιδεολογικούς προσανατολισμούς…»

Διαφορετικά διατυπωμένη η ίδια αφετηρία στο δεύτερο κείμενό του (γραμμένο το 2002) έχει τη μορφή: «Οι νέες πραγματικότητες του ελληνισμού, που άρχισαν να διαμορφώνονται από τα μέσα του 18ου αιώνα, με χρονικό σημείο ωρίμανσης και ακμής τους την τελευταία δεκαετία του και την πρώτη του 19ου αιώνα, άρχισαν να βυθίζονται σε σοβαρή κρίση μετά το 1810… η οποία ανέδειξε και πολλά αδιέξοδα, και, πάντως, η Επανάσταση δεν οργανώθηκε και δεν κηρύχτηκε μέσα σε κλίμα γενικής ανόδου και ευφορίας, παρά μέσα σε κατάσταση γενικευμένων περίπλοκων προβλημάτων και αδιεξόδων. »

Το συμπέρασμα, που προκύπτει μέσα από τεκμηριωμένες διαδρομές, είναι ότι η οικονομική κρίση επέδρασε ως επιταχυντής της Επανάστασης.

Ο ίδιος το διατυπώνει ως εξής σε πανεπιστημιακό εγχειρίδιο ευρωπαϊκής οικονομικής ιστορίας : «Ταγμένη στην υπηρεσία ια των μεγάλων οικονομικών συμφερόντων η ελληνική εμπορική ναυτιλία γνώρισε μια βαθιά κρίση, όταν, με το τέλος του ευρωπαϊκού πολέμου, οι ευρωπαϊκές δυνάμεις δε χρειάζονταν πια τις υπηρεσίες της. Η κρίση αυτή ήταν μέρος μιας γενικότερης οικονομικής κρίσης στον ελληνικό χώρο, η οποία δεν αποκλείεται να επιτάχυνε την έκρηξη της Επανάστασης».

Β. Κρεμμυδάς: Ο πόθος για την ελευθερία , οι γαλλικές ιδέες του διαφωτισμού μετατρέπονταν σε επαναστατική ιδεολογία σε περίοδο οικονομικής κρίσης…

Στις ρίζες της σύνδεσης

Η σύνδεση της οικονομικής κρίσης με την Επανάσταση έχει επισημανθεί, σε γενικές γραμμές, κι από άλλους παλιότερους ιστορικούς. Ο ίδιος ο Κρεμμυδάς αναφέρει ως πρώτο τον Γιάννη Ζεύγο (το 1945 εκδίδει τη «Σύντομη μελέτη της νεοελληνικής ιστορίας»).

Ο Ζεύγος εκτίμησε ότι «η οικονομική κρίση αποτέλεσε με τη σειρά της κίνητρο για τα δυνάμωμα της επαναστατικής κίνησης».

Σ΄ αρκετούς συγγραφείς, άλλωστε, είναι κοινός τόπος η «σοβαρή εμποροναυτική κάμψη ως αποτέλεσμα της πτώσης του Ναπολέοντα και της απερίσπαστης επαναδραστηριοποιησης του αγγλογαλλικού εμπορικού κόσμου στο μεσογειακό χώρο». .

Το ίδιο συμβαίνει, όμως, με την κρίση στη βιοτεχνία και την πρώιμη βιομηχανία (νηματουργεία, υφαντουργεία, μεταξουργεία, βυρσοδεψεία, σαπωνοποιεία, ναυπηγεία).

Εκείνος, που θα συσχετίσει τα επακόλουθά της στο βιοτεχνικό τομέα με το «επαναστατικό υποκείμενο» του ΄21 θα είναι ο Κωστής Μοσκώφ («Η εθνική και κοινωνική συνείδηση στην Ελλάδα»). Η υλική παρακμή, που αρχίζει από το 1815 «θα αλλάξει σταδιακά την ιδεολογική στάση του εθνοτικού ανθρώπου και η οικονομική παρακμή θα φέρει και την αλλαγή στην ψυχολογία του ελλαδικού ανθρώπου»

Η κρίση στον εμποροναυτικό τομέα και τη βιοτεχνία αγκαλιάζει και απλώνεται σ ολόκληρη την ελληνική κοινωνία. Σ΄ ένα χώρο με 2, 5 εκ. κατοίκους (υπολογισμός γύρω στο 1820) λίγες πρέπει να είναι οι «νησίδες», που δεν επηρεάζονται. Άλλωστε και ο μη αγροτικός πληθυσμός δεν είναι από μόνος του πολύ μικρός. Εκτιμάται ότι μπορεί να φθάνει και το 30% πριν από την Επανάσταση. Επιπλέον, σε αξιοσημείωτο βαθμό μετακινείται μεταξύ ναυτιλίας, εμπορίου, βιοτεχνίας και αγροτικής παραγωγής.

Στις συνθήκες αυτές αναπτύσσεται και διαδίδεται η εθνική ιδεολογία και κοινωνική συνείδηση με προσανατολισμό τη δημιουργία ενός ανεξάρτητου φιλελεύθερου κράτους. Επαναστατική έκφραση αυτών των σύνθετων διαδικασιών, όπου επενεργούν πολλοί παράγοντες, αρκετοί μελετητές θεωρούν τη Φιλική Εταιρεία (ίδρυση το 1814). Εκτός των άλλων παρόμοιες εκτιμήσεις τεκμηριώνονται με τη σύνθεσή της. Ακόμη με το γεγονός ότι η διάδοσή της συμβάδιζε με το βάθεμα της οικονομικής κρίσης και είχε μεγαλύτερη έκταση σε περιοχές, που οι επιπτώσεις ήταν εντονότερες.

Ο Γ. Ζεύγος μιλά στην Κυβέρνηση του Βουνού το 1944, με φόντο πορτρέτα αγωνιστών του 1821

Ο διεθνής περίγυρος

Οι ιστορικοί της ευρωπαϊκής οικονομίας εντοπίζουν περιόδους κρίσεις και ύφεσης στην Ευρώπη – κι όχι μόνο – στα χρόνια πριν από την Επανάσταση χρόνια. Δεν προσδιορίζεται ακριβώς χρονικά, αλλά οι περισσότεροι γράφουν για στασιμότητα, με σημείο αναφοράς το 1815.

Η κρίση στον ελλαδικό χώρο εντάσσεται στους κύκλους στασιμότητας της εποχής. Στη βαλκανική διάστασή της ενισχύεται από ιδιαίτερους παράγοντες. Όπως είναι η άνοδος των εθνικισμών και οι συνακόλουθες επιπτώσεις για το «ξένο» εμπορικό κεφάλαιο. Οι δυσκολίες και τα εμπόδια, δηλαδή, που συναντούν οι Έλληνες έμποροι και κεφαλαιούχοι, που δρουν εκτός ελλαδικού χώρου.

Ο E. Tuma («Ευρωπαϊκή Οικονομική Ιστοσρία») τοποθετεί την οικονομική ύφεση της εποχής μετά το 1817 και τη θεωρεί ως την πρώτη του αιώνα. Γράφει: «Σε προηγούμενες εποχές οι διακυμάνσεις προκαλούνταν κυρίως από τον πόλεμο, την αποτυχία της σοδειάς, τους λιμούς, τις επιδημίες. Η επίπτωση των παραγόντων αυτών κατά τη σύγχρονη εποχή, με εξαίρεση τον πόλεμο έχει μειωθεί σε μεγάλη έκταση τώρα. Η εξάρτηση του ανθρώπου, όμως από την αγορά έχει διατηρήσει την οικονομία ευάλωτη… Η επίπτωση των διακυμάνσεων αυτών έχει απλωθεί πιο πλατιά και έχει γίνει πιο σοβαρά αισθητή, καθώς η αγορά έχει μεγαλώσει και καθώς εργάτες και εργοδότες εξαρτώνται περισσότερο απ΄ αυτή…»

Οι S. Glough-R. Rapp (“H Οικονομική Ανάπτυξη του Δυτικού Πολιτισμού») περιγράφουν την κρίση μ΄ επίκεντρο την Ηπειρωτικό Αποκλεισμό. Αυτός «προκάλεσε οικονομικές κρίσεις τόσο στην Αγγλία, όσο και στη Γαλλία… Η βιομηχανική παραγωγή ήταν τόσο χαμηλή και οι μισθοί της βιομηχανίας τόσο μικροί, ώστε ξέσπασαν σοβαρές ταραχές… Μετά την αποκατάσταση της ειρήνης (1815) οι επιχειρηματικές συνθήκες βελτιώθηκαν, αλλά οι φτωχές σοδειές του 1817 στη Δυτική Ευρώπη είχαν αποτέλεσμα την άνοδο των τιμών… Τα χρόνια 1818-19 χαρακτηρίστηκαν από οικονομική κρίση και το τελευταίο έτος σημαδεύτηκε από σφαγή στο Μάντσεστερ. Ακόμη και στις ΗΠΑ η επιχειρηματική δραστηριότητα περνούσε κρίση…»

Με τον επανέλεγχο της Μεσογείου από τη Βρετανία το ελλαδικό και παροικιακό κεφάλαιο ασφυκτιά. Το ίδιο και η βιοτεχνία. Ο Κ. Μοσκώφ σημειώνει: « «Η οικονομική απογείωση ολοκληρώνεται έτσι στις αρχές του Ι9ου αιώνα. Πρόκειται όμως για μια απογείωση ανώμαλη, που όχι μόνο δεν πραγματοποιείται αλλά εντείνει ακόμα περισσότερο τη διάσπαση της ενότητας της ελλαδικής αγοράς• με την Ελλάδα του φτωχικού κάμπου, την εγκαταλελειμμένη στην ελονοσία και τον υποπληθυσμό της, θα συνυπάρχει τώρα η Ελλάδα των ορεινών βιοτεχνικών κέντρων, των ναυτικών νησιών, των μεταπρατικών κοιλάδων τού Μοριά.

Η Ελλάδα της σύνθετης ήδη και προηγμένης στο καιρό της —σε ό,τι αφορά τις επαρχίες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας τουλάχιστο— βιοτεχνικής παραγωγής, θα έχει να υποστεί όλες τις συνέπειες της έλλειψης μιας δικής της ενδοχώρας. Η αδιαφιλονίκητη μετά το Βατερλό κυριάρχηση της διεθνούς αγοράς από την βρετανική βιομηχανία, θα υπαγορεύει τώρα τους όρους ενός δύσκολου θανάτου• η ελληνική βιοτεχνία θα πεθάνει μέσα στην πιο σφριγηλή της εφηβεία…»

Μαζί με τη ναυτιλία, το εμπόριο και τη βιοτεχνία η οικονομική κρίση, ασφαλώς, επηρεάζει προς το χειρότερο την κατάσταση των γεωργών: « Η σεβασμιωτέρα κλάσις», όπως περιγράφεται στην Ελληνική Νομαρχία ζη χειρότερο από τα ίδια τα ζώα… Τα συνηθισμένα των φαγητών είναι αγριολάχανα και ψωμί από κριθάρι…»

Στις συνθήκες αυτές για μεν την αστική τάξη (ελλαδική και παροικιακή), που ελέγχει τους οικονομικούς μηχανισμούς, αλλά δεν έχει εθνικό χώρο και εσωτερική αγορά, για δε τον αγροτικό πληθυσμό, που οι εξεγέρσεις είναι οικείες στις αρχές του 19ου αιώνα, ο μοναδικός δρόμος ήταν η Επανάσταση…

Κ. Μοσκώφ: Η οικονομική παρακμή θα φέρει και την αλλαγή στην ψυχολογία του ελλαδικού ανθρώπου

Ενδεικτικά στοιχεία

Συγκεκριμένα στοιχεία για την οικονομική κρίση τα χρόνια πριν από την Επανάσταση, φυσικά, είναι σπάνια. Η παρακάτω σποραδική αναφορά είναι ενδεικτική και αντλείται από διάφορες μελέτες:

Α. ΝΑΥΤΙΛΙΑ:

-Οι εργασίες της εμπορικής ναυτιλίας, σε μέσους όρους, είναι μειωμένες κατά 25% το 1818 σε σύγκριση με το 1811. Σ’ ορισμένες περιοχές το εξωτερικό εμπόριο σχεδόν διακόπτεται

-Η συμμετοχή του ελληνικού εμπορικού στόλου στον κόμβο της Οδησσού από το 90% το 1810 πέφτει στο 25-30% το 1821

-Το ποσοστό κέρδους του εμπορικού στόλου από 116% το 1810 φτάνει γύρω στο 15% τις παραμονές της Επανάστασης

Β. ΤΙΜΕΣ-ΑΜΟΙΒΕΣ:

-Μεγάλη άνοδος τιμών, που οδηγεί σε εξαθλίωση και καλπάζουσα υποτίμηση του τουρκικού νομίσματος, με δραματικές επιπτώσεις παντού

-Μεταξύ 1800 και 1819 αναφέρεται εξαπλασιασμός των τιμών και αύξηση της αμοιβής της εργασίας μόλις κατά το ένα τέταρτο. Εκτιμάται ότι η ανεργία και η ακρίβεια μειώνουν δραστικά την απορροφητικότητα της εσωτερικής αγοράς επηρεάζοντας αρνητικά όλες τις οικονομικές λειτουργίες.

-Ένας «προνομιούχος» ναύτης – συνεταίρος στο φορτίο του πλοίου, που το 1810-15 κέρδιζε 150 τάλιρα, το 1815-1821 είχε μέσο εισόδημα 50 τάλιρα

Γ. ΕΜΠΟΡΙΟ:

-Έλλειψη τροφίμων

-Αθρόες χρεοκοπίες Ελλήνων εμπόρων στον ελλαδικό χώρο, αλλά και πέραν αυτού.

Δ. ΒΙΟΤΕΧΝΙΑ:

-Ο βιοτεχνικός Τύρναβος της Θεσσαλίας υφίσταται συνεχείς κρίσεις ανάμεσα 1811 και 1818. Από τους 2500 αργαλειούς του 1812 μετά την επικράτηση της Επανάστασης θα επιβιώσουν 400

-Στα περίφημα (για την ανάπτυξή και την παρακμή) Αμπελάκια, έχουν συσσωρευτεί κεφάλαια 30.000.000 χρυσών φράγκων στα 1807. Θα εξανεμιστούν μετά από αυστριακή χρεοκοπία τη δεκαετία του 1810

-Η κατάσταση των απασχολούμενων τεχνιτών παραμένει όπως τον καιρό που ο Ανώνυμος της Ελληνικής Νομαρχίας έγραφε ότι δουλεύουν «18 ώρας το ημερονύκτιον και ποτέ δεν ημπορούν να αναπληρώσουν τας αναγκαίας χρείας των»

Ο Αντώνης Οικονόμου κηρύσσει την Επανάσταση στην Ύδρα, εκπροσωπώντας τα λαϊκά συμφέροντα

«Εδυσφόρουν επί τη αργία και απορία…»

Αν και στα έργα, που γράφτηκαν το 19ο αιώνα γύρω από το ¨21 δεν συνδέεται γενικώς και σ΄ ευθεία γραμμή η οικονομική κρίση με την Επανάσταση, γίνονται άμεσοι ή έμμεσοι συσχετισμοί. Ιδού ένα μικρό απάνθισμα με σχετικά κείμενα:

1. Ο εθνικός ιστορικός Κ. Παπαρρηγόπουλος εντοπίζει το ζήτημα στην Ύδρα και τις Σπέτσες, αλλά το φαινόμενο υπερτοπικό:

«Μετά την ειρήνη του 1815, επειδή εξέλιπον αι αφορμαί των δαψιλών κερδών, οι ναυτικοί όχλοι, οι αποταμιεύματα μη έχοντες, εδυσφόρουν επί τη αργία αυτών και απορία, ου μόνον εν Ύδρα, αλλά και εν Σπέτσαις. Εν Ύδρα δε επί τοσούτον αφηνίασαν, ώστε αυτοί πρώτοι εκήρυξαν την έναρξιν του αγώνος του 1821…»

2. Από την ίδια οπτική ο στρατιωτικός Λ. Κουτσονίκας, που γράφει για την ιστορία της Επανάστασης στα μέσα του 19ου αιώνα, διαπιστώνει:

«Η επικερδής, όμως, αύτη περίστασις διήρκησε μέχρι του 1813-14, διότι εν Ευρώπη αποκατέστη πλέον η γενική ειρήνη και την ροπήν ταύτην του προς την Ελλάδα παραρρέοντος πλούτου διεδέχθη η γαλήνη… και εν ταύτη έπρεπε να λάβωσιν την ευκαρίαν να συσκεφθώσι σοβαρώς περί του τρόπου της απελευθερώσεως… Περί το 1820-21 δεν υπήρχον πλέον τα θαλάσσια κέρδη, επελθούσης της ειρήνης του 1815, είχε σταματήσει το εμπόριον θαλάσσης…»

3. Ο Αν. Χατζηαναργύρου, που εξέδωσε τ΄ αρχεία των Σπετσών στις αρχές της δεκαετίας του 1860, σημειώνει: «Προώδευσαν, ναι, οι Σπετσιώται και επλούτησαν, αλλ΄ ότε πραγματικώς ευρέθησαν εις θέσιν να κατασκευάζωσι τα κάλλιστα των πλοίων, ήτοι μετά το 1815, επήλθεν η ειρήνη του κόσμου. Το άπειρον δε χρηματικόν αυτών είχε καταναλωθή εις την ναυπηγίαν των, ουδαμώς καρποφόρησαν, διότι έκτοτε μέχρι του 1821, ότε επαναστάτησαν, όχι μόνον δεν ανεδείχθησαν παραγωγά, αλλά και ζημίας επέφερον τα ταξιδεύοντα πλοία…»

Ο όρκος του Φιλικού. Η διάδοση της Φιλικής Εταιρείας συσχετίζεται με το βάθεμα της οικονομικής κρίσης και είχε μεγαλύτερη έκταση σε περιοχές, που οι επιπτώσεις ήταν εντονότερες.

Οι ιδέες και το «συμφέρον»

Ανάμεσα στα πρώτα έργα ξένων για το ΄21 ξεχωρίζει και το άγνωστο, αλλά πολύ σημαντικό έργο του Σάμουελ Χάου «Ιστορική σκιαγραφία της Ελληνικής Επανάστασης» (1828). Ο αμερικανός φιλέλληνας το είχε γράψει, μετά την επιστροφή του από την Ελλάδα στις ΗΠΑ. Η σύγχρονη ιστοριογραφία το τοποθετεί ανάμεσα στα λίγα και πρώτα, που εξηγούν την Επανάσταση, με την επίδραση πολλών παραγόντων (η αποκαλούμενη πολυπαραγοντική ανάλυση).

Ο Χάου, ανάμεσα στους παράγοντες, που επικαλείται, αναφέρει κι αρκετούς που σχετίζονται με την οικονομική κρίση πριν από την έναρξη του Αγώνα:

«Εκτός απ’ αυτούς με τις επαναστατικές ιδέες, που τους παρακινούσε η ευγενική φιλοδοξία να ελευθερώσουν τη χώρα τους, πρέπει να πούμε ότι και πολλοί άλλοι εργάζονταν, με όχι λιγότερο ζήλο, παρακινημένοι από συμφέρον. Σ’ αυτούς συγκαταλέγονταν διάφορες ομάδες, όπως: οι δυσαρεστημένοι, που δεν είχαν τίποτα να χάσουν, αλλά αντίθετα έβλεπαν μια ευκαιρία για να κερδίσουν. Οι άνεργοι, που έτρεφαν την ελπίδα ν’ αλλάξει η τύχη τους με μια επανάσταση… Ακόμα, πολλοί από τους μεγάλους προύχοντες και κοτζαμπάσηδες …, που χρωστούσαν τεράστια ποσά στους Τούρκους, δεν έβλεπαν άλλον τρόπο να απαλλαγούν απ’ τα χρέη … Άλλοι προύχοντες πάλι είχαν την κρυφή ελπίδα ότι ανατρέποντας την εξουσία των Τούρκων θα έπαιρναν τις θέσεις τους… Επίσης, ενώ ο πληθυσμός των νησιών, που είχαν αναπτύξει το εμπόριο, ήταν έτοιμος να επαναστατήσει, γιατί το εμπόριο είχε σταματήσει και δεν υπήρχε ελπίδα να ξαναρχίσει…»

Σκηνή στα επαναστατικά χρόνια

Συμπερασματική εκτίμηση

Η εθνική συσπείρωση που παρατηρείται στο σύνολο του ελληνισμού τις δυο πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα, όπως σημειώνει ο Γ. Κρεμμυδάς «δεν είναι τυχαίο ότι συμπορευόταν με την προϊούσα οικονομική κρίση και εκδηλωνόταν καθαρότερα σε χώρους που θίγονταν περισσότερο, όπως ο νοτιοελλαδικός…. Ο πόθος για την ελευθερία … με την οικονομική ακμή, με τη μάθηση, και τις γαλλικές ιδέες του διαφωτισμού, μετατρέπονταν σε επαναστατική ιδεολογία σε περίοδο οικονομικής κρίσης…»