Συμβάλλοντας με το δικό του τρόπο στην ταξιδιωτική βιβλιογραφία της Αιγύπτου

Του Γεωργίου Νικ. Σχορετσανίτη //

Γιάννης Κατσίκης, “Εν Αιγύπτω. Περιπλανήσεις στον χώρο και τον χρόνο”. ΑΩ Εκδόσεις. Σεπτέμβριος 2016. Αθήνα

Τουλάχιστον για τους προηγούμενους δύο αιώνες, ο εξωτισμός και το κάθε τι το  εξωτικό, είναι λέξεις συνώνυμες της Βόρειας Αφρικής και της Μέσης Ανατολής, κατά κύριο λόγο.  Τα μυστηριώδη χαρέμια και οι αμέτρητοι μύθοι που τα συνόδευαν, τα καλά κρυμμένα πρόσωπα και χαρίσματα των γυναικών που θύμιζαν μόνο υπόσχεση και τίποτα παραπάνω για τους υπόλοιπους, τα εκπληκτικής μορφής, σχεδίων,  μεγέθους, τεχνοτροπίας  και διακόσμησης τζαμιά στο κέντρο της κάθε μιας παλιάς πόλης, τα στενοσόκακα μέσα στα οποία οι ντόπιοι ένοιωθαν άνετα αλλά ο ξένος χανόταν, οι ψηλοί και σουβλεροί μιναρέδες με κατεύθυνση το Θείο, οι γητευτές επικίνδυνων φιδιών σε  δημόσια θέα στη μέση των δρόμων και των πλατειών κυριολεκτικά, τα  ανατολίτικα παζάρια με την πρωτοτυπία, ιδιορρυθμία, πολυκοσμία και πολυχρωμία τους, η έντονη μυρωδιά των μπαχαριών που ταλαιπωρούσε  τον αέρα, τα καραβάνια με τους σκληροτράχηλους βεδουίνους και τις φορτωμένες καμήλες, οι περιγραφές των αποξεραμένων οάσεων μέσα στην αφιλόξενη έρημο, η χαλαρότητα και η ελευθερία  στο ντύσιμο των αντρών με τις κελεμπίες και τα τουρμπάνια, πέρα μακρυά από τα στερεότυπα της ‘καθώς πρέπει’ Ευρωπαϊκής και γηραιάς ηπείρου, και η απελευθέρωση των κατοίκων από τα σφιχτά και πιεστικά πλαίσια του χρόνου και του ωραρίου, ασκούσαν κάποια μαγεία, μια έλξη που δεν ήταν βεβαίως και τόσο δύσκολο να εξηγηθεί, στους κατοίκους της συντηρητικής ηπείρου με τον ακραίο ρατσισμό και σνομπισμό που τους χαρακτήριζε απέναντι στους λαούς των άλλων ηπείρων!

Αφορμή για την παραπάνω, ίσως λίγο περισσότερο, εκτεταμένη εισαγωγή, η κυκλοφορία του βιβλίου ‘Εν Αιγύπτω. Περιπλανήσεις στον χώρο και τον χρόνο’ του Γιάννη Κατσίκη από τις ιδιαίτερες εκδόσεις ΑΩ του Πέτρου Μιχάλη. Ο συγγραφέας, όπως μας εξομολογείται στην εισαγωγή, στο χρονικό διάστημα 1982-2007, επισκέφτηκε τη χώρα των Φαραώ πέντε φορές, μια φορά την πενταετία. Είδε εκ του σύνεγγυς τόπους και πολιτιστικούς θησαυρούς, στάθηκε έκπληκτος μπροστά στο μεγαλείο των αιωνόβιων πυραμίδων, περιπλανήθηκε στο Αιγυπτιακό Μουσείο στο Κάϊρο χωρίς όπως λέει να το ‘εξαντλήσει’,  έζησε για αρκετές  μέρες την αμφίβολη καθαριότητα των χώρων, το κυκλοφοριακό χάος της Αιγυπτιακής μεγαλούπολης, φωτογράφισε τις ερήμους, το Νείλο και τις όχθες του, περιεργάστηκε τους Φαραώ και τις διάσπαρτες μούμιες στη χώρα, βίωσε την άνυδρη και πλημμυρισμένη με άμμο και βράχια έρημο, έμεινε εμβρόντητος μπροστά στη μεγαλοπρέπεια των αιγυπτιακών δημιουργημάτων, και ενδιάμεσα διάβασε και διαλογίστηκε.

Είναι κοινή διαπίστωση και τεκμηριωμένη γνώση, όμως, ότι ο συγγραφέας ταξιδιωτικών κειμένων  εξελίσσεται παράδοξα διχασμένος ανάμεσα στο ταξίδι του, αυτό καθ’ εαυτό,  και στον άλλο  ρόλο του ως δημοσιογράφος. Είναι περιπλανώμενος, αδέσμευτος,  ένας άνδρας με ένα ακροατήριο, που δανείζεται και συνεχίζει τις λογοτεχνικές παραδόσεις του πολιτισμού του. Και ο Κατσίκης συνεχίζει τη δική του παράδοση πάνω στην ταξιδιωτική λογοτεχνία, αφού είχαν προηγηθεί τα πονήματα ‘Εν Ταπροβάνη. Οδοιπορικό στην Σρι Λάνκα’ (2010) και ‘Ένα εικοσιτετράωρο στην Αντίς Αμπέμπα’ (2015) από τον ίδιο εκδοτικό οίκο,  ΑΩ Εκδόσεις.

Οι ταξιδιωτικές εξερευνήσεις και καταγραφές άλλαξαν δραματικά κατά τη διάρκεια του εικοστού αιώνα, και ακόμα περισσότερο τον όχι και τόσο καινούργιο, πια, αιώνα που διανύουμε. Παρά το γεγονός ότι οι αεροπορικές μεταφορές και συγκοινωνίες διόγκωσαν το μέγεθος της αχόρταγης ταξιδιωτικής βιομηχανίας, οι μεγάλοι συγγραφείς συνέχισαν να ταξιδεύουν, να παρατηρούν με το δικό τους προσωπικό φακό τα τεκταινόμενα εκεί,  και να καταγράφουν τις εντυπώσεις τους μέσα σε ταξιδιωτικά γυαλιστερά περιοδικά με  όμορφες  περιγραφές και φωτογραφίες. Ο εικοστός πρώτος αιώνας δημιούργησε ακόμα περισσότερη  αναστάτωση, με τις άφθονες ταξιδιωτικές και πολιτιστικές ιστοσελίδες, καθώς και τα ιδιαίτερα προσωπικά blogs που βρίσκονται διάσπαρτα μέσα στο αχανές διαδίκτυο. Είναι ένα καινούργιο και εύκολο μέσο, ταυτόχρονα, που έδωσε στον καθένα την ικανότητα, ή καλύτερα τη δυνατότητα,  να αφηγείται λεπτομέρειες από το ταξίδι. Σαφώς πρέπει να λάβουμε σοβαρά υπόψιν ότι την πλειονότητα των περιπτώσεων, η ευκολία αφήγησης εκεί μέσα πλησιάζει σε ορισμένες περιπτώσεις επικίνδυνα στην επανάληψη κάποιων άλλων, ήδη χιλιογραμμένων κειμένων, στη συνήθη ανούσια καταγραφή και κάποιες φορές στην ανοησία, ευτελίζοντας με τον τρόπο αυτό το συγκεκριμένο είδος της ταξιδιωτικής λογοτεχνίας, αφού τις περισσότερες φορές τα ταξιδιωτικά blogs είναι απελπιστικά κακογραμμένα. Τα συγκεκριμένα blogs, ισχυρίζονται οι ειδήμονες, θα πρέπει να είναι σχετικά σύντομα, ώστε να καταναλώνονται από το αναγνωστικό κοινό εύκολα και βεβαίως να επαναλαμβάνονται με κάποια άλλη ίσως εύκολα αποδεκτή και ελκυστική μορφή. Μαζί με τα ταξιδιωτικά blogs και τις ανάλογες ιστοσελίδες, όμως, παρατηρείται και κάποιος γενικότερος εκφυλισμός της έννοιας του οδοιπορικού. Η τουριστική βιομηχανία, η οποία προσδοκά εναγωνίως κέρδη, υπαγορεύει με τον τρόπο της το περιεχόμενο των κυκλοφορούντων περιοδικών και των ταξιδιωτικών σελίδων των εφημερίδων πολύ πριν από τον ερχομό των  blogs, σε συνάρτηση πάντα με τους προορισμούς, κοντινούς ή μακρυνούς, συνηθισμένους ή εξωτικούς,  που εκείνη επιλέγει να οδηγήσει τους πελάτες της για τους δικούς στης φυσικά ιδιαίτερους λόγους, τουτέστιν προσβλέποντας σε οικονομικά οφέλη. Η χώρα μας έχει μεγάλη παράδοση στον τομέα της ταξιδιωτικής λογοτεχνίας, με τους γνωστούς θεμελιωτές της, όπως για να αναφέρουμε μερικούς, τους Καζαντζάκη, Παπατσώνη, Παναγιωτόπουλο, Κόντογλου, Ουράνη, Παπαντωνίου, και ορισμένων άλλων μεταγενέστερων περιπτώσεων, οι οποίοι με το συγγραφικό τους ταλέντο και διαμέτρημα απέδωσαν με εμβληματικό και χαρισματικό τρόπο τον χαρακτήρα, το πνεύμα και την ατμόσφαιρα ενός τόπου σε κείμενα τα οποία πλέον έχουν καταστεί κλασσικά. Παρά το γεγονός, βέβαια, θα μπορούσαμε να προσθέσουμε, ότι κάποιοι ισχυρίζονται πως στις μέρες μας μια τέτοια καταγραφή δεν έχει κανένα λόγο ύπαρξης, δεδομένου ότι η επίσκεψη ξένων τόπων,  το ίδιο το ταξίδι αποτελεί πια συνηθισμένη καθημερινότητα, ενώ από την άλλη μεριά βρίσκεται διάχυτη μπροστά μας η  καταιγιστική εισβολή υποκατάστατων και μερικώς  ανταγωνιστικών μορφών, όπως είναι κυρίως τα ούτως ή άλλως εξαιρετικά ντοκιμαντέρ σε διάφορες μορφές.

Γιάννης Κατσίκης

Όμως θα έπρεπε  να αναφέρουμε αρκετούς λόγους για τους οποίους η επίσκεψη ξένων χώρων, ακόμα αποτελεί, και έτσι θα συνεχίσει, μια αναντικατάστατη εμπειρία για τους ταξιδευτές, όλων εκείνων που ελκύονται από το άγνωστο και για μια εκ του πλησίον και προσωπική άποψη των πραγμάτων, την επαφή με συνανθρώπους άλλων πολιτικών, κοινωνικών, θρησκευτικών και λοιπών απόψεων, για τις οποίες συνήθως τα όποια ντοκυμαντέρ ή δεν ενδιαφέρονται, ή δεν υφίσταται το αντικειμενικό στοιχείο ανάμεσά τους. Ο Γιάννης Κατσίκης βίωσε τη χώρα του Νείλου σε διάφορα χρονικά διαστήματα, τις δύο τελευταίες δεκαετίες του εικοστού αιώνα και την πρώτη του εικοστού πρώτου, και έτσι είναι ικανός να μας πληροφορήσει με αρκετή προσέγγιση τις διάφορες αλλαγές που επήλθαν στο σώμα της αιγυπτιακής κοινωνίας, στον τόπο και το χρόνο. Διασχίζει σε διάφορες περιόδους το μήκος της χώρας, κατά μήκος του πανάρχαιου Νείλου, εκθειάζει τα δημιουργήματα των προγόνων τους, απολαμβάνει τη μαγεία του ξενοδοχείου ‘Old Cataract’ ακολουθώντας τα χνάρια άλλων γνωστών προσώπων και μαγεύεται από την κοσμοπολίτικη ατμόσφαιρα που επικρατεί, απολαμβάνει τη θέα του μεγάλου ποταμού, γίνεται μέρος της ιστορίας του, ενώ αλλού, καυτηριάζει τα κακώς κείμενα,  κατά την προσωπική του πάντοτε γνώμη. Κάποιες φορές βυθίζεται αναγκαστικά στο βάλτο της αντιπαράθεσης των δύο θρησκειών, χριστιανικής και ισλαμικής, φέροντας στο προσκήνιο ομοιότητες και διαφορές, υπέρ και κατά, αφιερώνοντας μάλιστα και ένα ιδιαίτερο κεφάλαιο για τους Αιγύπτιους χριστιανούς.

Η περιγραφή των διαφόρων αρχαίων τόπων και ευρημάτων, είναι πλούσια και γεμάτη σεβασμό και λυρισμό. ‘Δεν τολμώ να περιγράψω τους βασιλικούς τάφους των Θηβών. Δεν περιγράφονται. Καμιά τελευταία κατοικία στον κόσμο δεν συναγωνίζεται την ομορφιά τους. Κάποια σχέδιά τους σημάδεψαν την πορεία των Καλών Τεχνών. Τίποτα δεν προκαλεί συγκίνηση ισάξια μ’ εκείνη των ασύλητων θησαυρών του Τουταγχαμώνος. Συναρπάζουν οι αντιθέσεις σ’ αυτούς. Χάρη, ομορφιά και άκομψο μεγαλείο βρίσκονται αντάμα ή δίπλα-δίπλα… Ποτέ δεν τους χόρτασα. Νομίζω, ποτέ δεν θα   τους χορτάσω, όσες φορές κι’ αν κατεβώ στα σπλάχνα τους…’!

Ξεχωριστή μνεία γίνεται μέσα στο βιβλίο για τους ταξιτζήδες της αιγυπτιακής πρωτεύουσας. Όσα χρόνια κι’ αν περάσουν, φαίνεται ότι το καθεστώς που τα διέπει συνεχίζεται ακάθεκτα το ίδιο και απαράλλαχτο! Ξεχαρβαλωμένα τα περισσότερα, ελλαττωματικές χειρολαβές και καθίσματα, ταξίμετρα διακοσμητικά, συνεχίζουν και εξυπηρετούν τα πολλά εκατομμύρια των κατοίκων αγκομαχώντας μέσα στους μποτιλιαρισμένους δρόμους όλο το εικοσιτετράωρο, συμπληρώνοντας το  ισχύον δημόσιο σύστημα μετακίνησης των επιβατών του Καΐρου. Άλλωστε και η ίδια η λογοτεχνία δεν έμεινε ανεπηρέαστη από τους ταξιτζήδες και τα οχήματά τους. Ο Χάλεντ Ελ Χαμίσι, για παράδειγμα, γέννημα και θρέμμα του Καΐρου, στο πρώτο του βιβλίο (‘Ταξί στους δρόμους του Καΐρου’, Εκδόσεις Μεταίχμιο, για την ελληνική γλώσσα, 2008), αναφέρεται σε αυτήν την κοινωνική τάξη, με ιστορίες που του αφηγούνται οι καθημερινοί άνθρωποι, άλλοτε με ειρωνεία και άλλοτε με χιούμορ και αυτοσαρκασμό. Φυσικά στις τριακόσιες πενήντα σελίδες του ογκώδους βιβλίου του Γιάννη Κατσίκη, υπάρχουν ένα σωρό ακόμα πληροφορίες για τη χώρα και τους κατοίκους της. Γίνεται αναγκαστικά αναφορά εκτενής για τις γνωστές νεκροπόλεις του Καραφά και την συγκατοίκηση  νεκρών και ζωντανών, κάτι που είχε κάνει και ο γνωστός μουσουλμάνος ταξιδευτής Ιμπν Μπατούτα τον δέκατο τέταρτο αιώνα. Φυσικά δεν παραλείπει να αναφερθεί σε ένα σωρό άλλες εκδηλώσεις της αιγυπτιακής κοινωνίας, γύρω από τα κυριότερα θέματα, όπως γάμοι, κηδείες και τόσα άλλα, όπου σημαντική θέση πέραν των εξιστορούμενων παίζει και η προσωπική του θεώρηση των πραγμάτων, αλλού σύντομη και αλλού μακροσκελής. Στο τέλος φτάνει στη σημερινή κατάσταση αντιπαράθεσης των θρησκειών, λέγοντας ότι εκείνη ακριβώς η ‘ανταλλαγή ιδεών, η διασταύρωση πολιτισμών, έφερνε πλούτο, ανέβαζε το πολιτιστικό επίπεδο, δημιουργούσε αρχιτεκτονικά αριστουργήματα…’. Στο ‘Ο Διγενής ψυχομαχά’, κλείνοντας ετούτο το μικρό κείμενο, κάνει χρήση των διαβασμάτων του και των εμπειριών του, αφήνοντας τη δική του γνώμη δημόσια γύρω από θέματα μιας πολυπολιτισμικής κοινωνίας και σε μια βαθιά εξομολόγηση παραδέχεται ότι ‘… έγραψα περισσότερες από τριακόσιες πενήντα σελίδες, αλλά άγγιξα ένα απειροελάχιστο κομματάκι του κεφαλαίου ‘Αίγυπτος’, σχεδόν μηδενικό. Υπάρχουν για τον ταξιδιώτη άπειρα ακόμα αριστουργήματα της ανθρώπινης εποποιίας για τα οποία δεν ανέφερα λέξη, πτυχές της ζωής οι οποίες είναι απαράδεκτο να αγνοηθούν’!