Fractal

Δοκίμιο: “Ελευθερία της σκέψης”

Του Νίκου Τσούλια //

 

clip_image001

Μόραλης Γιάννης (1916 – 2009),
10 έγχρωμα σχέδια για τα ποιήματα του Γιώργου Σεφέρη, 1965

Σκέπτομαι, άρα υπάρχω

Καρτέσιος

Είναι η ύψιστη ελευθερία του ανθρώπου, η ελευθερία που τον έβγαλε δια παντός από την πρότερη ζωώδη και σκοτεινή κατάστασή του, η ελευθερία που μόνη αυτή μπορεί να του δωρίσει την απόλυτη κατάκτηση του ορθολογισμού, που μπορεί να τον οδηγήσει στην εννοήματωση της ζωής του και στην πλήρωση του εαυτού του. Είναι η ελευθερία της σκέψης.

 Και είναι το μεγάλο χάρισμα όλων των ανθρώπων, το θείο δώρο τους. Αλλά δεν είναι ακριβώς χάρισμα, είναι δυνάμει χάρισμα. Θα έχεις κατ’ αρχήν τη δυνατότητα να το αποκτήσεις, μόνο αν ζήσεις ανάμεσα σε ανθρώπους. Να διατρέξεις τη διαδρομή της ανθρωποποίησης (hominasion) απλά και μόνο ζώντας μέσα στην κοινότητα των ανθρώπων, όπου θα κατακτήσεις το λόγο και τη γλώσσα.

Αλλά δεν αρκεί αυτό. Οφείλεις να βρεις και να διαβείς μόνος σου τα μονοπάτια του εξανθρωπισμού (humanisation). Και αυτό είναι φοβερά δύσκολο. Οφείλεις να το κατακτήσεις μόνος σου, με την παιδεία και την κουλτούρα, με τη συστηματική καλλιέργεια των ανθρώπινων σχέσεων, με την πολλαπλή κοινωνικοποίηση, με τη διαρκή αναζήτηση και έρευνα, με το στοχασμό και τον αναστοχασμό. Αλλά εδώ είναι και η απόλυτη προσωπική αίσθηση της ευτυχίας. Εδώ μπορείς να γευθείς με άρτιο τρόπο τις εκφράσεις της ζωής, εδώ η αξιολογική κλίμακα των αναγκών και των επιλογών μας είναι σε πλήρη αρμονία με το βαθύτερο νόημα της ύπαρξής μας.

Η ελευθερία της σκέψης είναι η ζωή της ψυχής

Βολτέρος

Είναι η μόνη ελευθερία που δεν μπορεί να μάς τη στερήσει κανένα χειραγωγικό μέσο, καμιά δύναμη εξουσίας, κανένα αυταρχικό καθεστώς. Μπορεί να φυλακιστεί το σώμα μας, αλλά η σκέψη μπορεί να κατακτήσει την απόλυτη ελευθερία. Ο μεγάλος πολιτικός και διανοούμενος Αντόνιο Γκράμσι θα γράψει τα «Γράμματα από τη φυλακή» – μέσα σ’ έναν πολύχρονο περιορισμό από το φασιστικό καθεστώς του Μουσολίνι –, ένα μεγαλείο της ελευθερίας της σκέψης και του στοχασμού αλλά και μια κατάθεση ψυχής και αγάπης για τα γλυκά του πρόσωπα. Η δύναμη του ανθρώπου είναι η δύναμη της σκέψης του. Αυτή η δύναμη δημιουργεί τον κόσμο της επιστήμης και της φιλοσοφίας. Αυτή η δύναμη μετασχηματίζει τον κόσμο και προάγει τις δυνατότητες της ιστορίας μας να ανιχνεύει διαρκώς την έννοια της προόδου.

Αλλά πώς μπορείς να ασκηθείς πάνω στα δύσκολα μονοπάτια της κατάκτησης της ελευθερίας της σκέψης; Πώς μπορείς να υπερβείς το πολιτισμικό και κοινωνικό συγκείμενό σου – όταν μόνο μέσω αυτού μπορείς να δράσεις -, για να δεις έξω από αυτό που σε περιορίζει; Αρκούν τα ερμηνευτικά εργαλεία που σου δίνει η καθημερινή σου διαπάλη; Η άποψή μου γι’ αυτό το επίμαχο σημείο της σκέψης μας είναι η διαρκής καλλιέργεια της λογικής. Μόνο μέσω αυτής της συστηματικής καλλιέργειας μπορούμε να κατακτήσουμε το βασίλειο της ελευθερίας, προσωπικής και κοινωνικής. Επανερχόμαστε, δηλαδή, στο πρόταγμα των μεγάλων στοχαστών της ανθρωπότητας, στο πρόταγμα του Homo Universalis.

Είμαστε ό,τι σκεφτόμαστε. Όλη μας η ύπαρξη καθορίζεται από τις σκέψεις μας. Με τις σκέψεις μας φτιάχνουμε τον κόσμο.

Ντχαμαπάντα

Η σκέψη ποτέ δεν είναι ήσυχη, πάντα φτερουγίζει, πάντα θέλει να είναι καινούργια, να βρίσκει καινούργιους τόπους, να δημιουργεί δικές της περιοχές έξω από τους περιορισμούς του χώρου και του χρόνου, να κόβει τις ρίζες που την καθηλώνουν. Ξέρει ποιος είναι ο ουσιαστικός, ο συμβολικός θάνατός της, έχει κι’ αυτός πολλές εκφράσεις: το δόγμα, η προκατάληψη, η τυποποίηση, ο μανιχαϊσμός, η μαζική ιδεολογία. Αλλά δεν είναι μόνο αυτά. Η σκέψη παγιδεύεται και από τις βεβαιότητες και από την ίδια τη γνώση – το παράγωγο της σκέψης – όταν αυτή η γνώση δημιουργεί μια κρούστα απολυτότητας, όταν ρέπει προς την αξιωματική εκδοχή, όταν δεν δίνει τη δυνατότητα της αμφισβήτησής της, όταν αγνοείται, δηλαδή, η βασική αρχή ότι κάθε γνώση γεννιέται από την αμφισβήτηση προηγούμενης γνώσης.

Η ανεξαρτησία της σκέψης είναι η πιο αριστοκρατική υπερηφάνεια

Πλάτωνας

Η σκέψη προηγείται και της ύπαρξής μας, είναι ένα βήμα πριν. Ερχόμενοι στην κοινότητα των ανθρώπων αυτή έχει φωλιάσει μέσα μας χωρίς ποτέ να κατανοήσουμε τις απαρχές της, χωρίς να αισθανόμαστε τις πρωταρχικές πηγές της, το ξεκίνημά της είναι απροσδιόριστο. Ποιος μπορεί να ανιχνεύσει τα πρώτα σπέρματα της σκέψης του, την πρώτη ταλαντευόμενη στράτα του λόγου του που γέννησε την πρώτη λογική αλληλουχία των λέξεων και μάς έβγαλε από τα σκοτάδια της έλλειψης της γλώσσας φέρνοντάς μας σε επαφή με τους οικείους ανθρώπους μας; Ποιος μπορεί να προσδιορίσει στο εαυτό του αυτό το πρώτο σκίρτημα της ανθρώπινης ιδιότητάς του, που δεν είναι τίποτα άλλο παρά η γέννηση της σκέψης του, της σκέψης του που θέλει να είναι πάντα ελεύθερη;

Ο βαθύτερος σκοπός της αγωγής, το πραγματικό νόημα της παιδείας, ο πυρήνας κάθε διδασκαλίας και εκπαίδευσης είναι ακριβώς η καλλιέργεια της ελευθερίας της σκέψης. Γιατί, όπως πολύ ορθά είπε ο μεγάλος μας εθνομάρτυρας και στοχαστής Ρήγας Φερραίος, “όποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά”. Γιατί “η μεγαλοσύνη του ανθρώπου βρίσκεται στην ικανότητά του να σκέφτεται” (Πασκάλ) και αυτή η ικανότητα είναι η μοναδική, η βασιλική οδός και για την ελευθερία μας. Όλα τα άλλα – που τόσο εύκολα γίνονται κυρίαρχα στη ζωή μας – είναι επιμέρους ζητήματα και δεν αφορούν το νόημα της ζωής μας.

Από όλες τις ανθρώπινες τυραννίες, αυτή που καταπιέζει την ανθρώπινη σκέψη είναι η χειρότερη.

Ντίκενς

clip_image001[83]

Ιακωβίδης Γεώργιος (1853 – 1932), Χορταριασμένο λιβάδι, πριν το 1890

 

 

 

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Back to Top