Το συγγραφικό Σύμπαν της Ελένης Λαδιά

Γράφει η Μαίρη Πάντου // *

«Σημερινές Ελληνίδες με πανάρχαια ονόματα», Ελένη Λαδιά, εκδ. Αρμός, σελ. 439

Η Ελένη Λαδιά είναι, όπως πιστεύω εγώ, ένας μεσαιωνικός άνθρωπος στην κοσμοθεωρία του.

Το αναγεννησιακό στοιχείο του έργου της θα το έχετε διαπιστώσει όσοι έχετε διαβάσει τα βιβλία της, έχετε γευθεί τον πλούτο των λέξεων που ξεχειλίζουν και ρέουν κυρίως, από τις μεταφράσεις των αρχαίων κειμένων, τέλος θα το έχετε διαπιστώσει και από το διαπεραστικό του βλέμματος της που θυμίζει κυρίες αναγεννησιακών έργων ζωγραφικής.

Αυτό δεν σημαίνει καθόλου ότι της λείπει η σύγχρονη ματιά στα πράγματα. Κατά βάθος τι είναι απόλυτα σύγχρονο; Οι άνθρωποι περνούν από την ζωή αισθανόμενοι τις ίδιες αγωνίες και θέτουν τα ίδια υπαρξιακά ερωτήματα ανάλογα και με τα διαφορετικές προσλαμβάνουσες της εποχή τους.

Στην αναγέννηση λ.χ οι μυθολογικές παραστάσεις από την ζωή, τα έργα και οι ερωτικές περιπέτειες των θεών και των ελλήνων ηρώων, ερέθιζαν την φαντασία των καλλιτεχνών και οδηγούσαν στην ανάπτυξη κοσμικών και θρησκευτικών συνθέσεων, των οποίων το λαμπύρισμα, το απαύγασμα ήταν ο λόγος. Οι ουμανιστές λόγιοι, οι φιλόσοφοι, οι μεταφραστές και οι βιβλιόφιλοι εκδότες, άνθησαν την τέχνη. Οι ιστορίες ανδρών και γυναικών θεών και θεαινών της αρχαιότητας, ήταν από τους τρόπους με τους οποίους το πνεύμα της αρχαιότητας διατηρήθηκε ζωντανό. Τέτοιες διηγήσεις ενέπνευσαν τον Δάντη και τον Βοκκάκιο, και εμπλούτισαν τις εθνικές γλώσσες της Ευρώπης.

Κάτι ανάλογο επιχειρεί και η συγγραφέας μας στο σύνολο σχεδόν του μέχρι τώρα έργου της. Η γλωσσική της επάρκεια είναι ασφαλώς απόρροια σπουδών αλλά και συνεχούς ενασχόλησης με τα αρχαία κείμενα, τα οποία πολλές φορές έχουν δική της μετάφραση και δεν αναφέρομαι μόνον βεβαίως στους ομηρικούς και ορφικούς ύμνους που μετέφρασε σε συνεργασία με ένα σπουδαίο ποιητή,

Η Ελένη Λαδιά αγαπάει τα ταξίδια. Κυρίως τα ταξίδια του νου που την πάνε πετώντας στο παρελθόν και δίνουν την ευκαιρία να συναγελάζεται με θεούς και ανθρώπους ,να σιγομουρμουρίζει στο αυτί της Δήμητρας τον παρηγορητικό λόγο για την κόρη.

Στοχαστές, βεβαίως, σαν τον Βολταίρο θεωρούσαν τους μύθους παραλογισμούς των ανθρώπων, συγκέντρωση, σαν σε λεύκωμα, εικόνων περασμένων εποχών. Για την Ελένη είναι μια ορατή πραγματικότητα, μία παράλληλη πραγματικότητα θα έλεγα, στην οποία έχει την ικανότητα να μπαινοβγαίνει κατά το δοκούν. Τολμηρή σαν την θύελλα η ελληνική μυθολογία ανακατεύει θεούς και ανθρώπους, όχι χωρίς κανόνες, αλλά με μία ισότιμη θεώρηση στις αδυναμίες και τα προτερήματα τους. Ο κόσμος αυτός είναι εκείνος που η Ελένη περνάει καλά, ακόμη-ακόμη ονειρεύεται.

Στο βιβλίο της «Σημερινές Ελληνίδες με πανάρχαια ονόματα», μην αναρωτηθείτε για την λέξη «σημερινές».

Προσπαθεί να σας μπερδέψει. Η λέξη που της έρχεται πρώτη στο νου είναι παντοτινές, αιώνιες αλλά όχι ασάλευτες, ζωντανές, ομιλούσες μουρμουρίζουσες, κλαίουσες, ζώσες.

Όσο υπάρχει η έννοια του ελληνικού πνεύματος η Ελένη θα προσπαθεί να μας εξοικειώσει με την αρχαία κληρονομιά που είναι γι αυτήν μόνιμο αντικείμενο ενδιαφέροντος και λατρείας.

Στα 74 λήμματα του βιβλίου της, διατάσσονται με αλφαβητική σειρά θεές, ηρωίδες τραγωδιών, νύμφες, θαλάσσιες, ποτάμιες και του δάσους, νύμφες οιωνοσκόποι, ωκεανίδες, ποιήτριες και κοινές θνητές. Τα ονόματα τους, τουλάχιστον τα περισσότερα, μας είναι γνωστά. Η συγγραφέας το επισημαίνει και υπογραμμίζει αυτήν την εθνική συνέχεια που ανησυχεί μήπως και χαθεί στην σημερινή ρηχή εποχή μας.

Σε κάθε λήμμα έχουν συγκεντρωθεί όλες οι πληροφορίες από αρχαίες πηγές, συγγραφείς και λεξικά χωρίς βεβαίως να παραβλέπονται οι σύγχρονες αναφορές συγγραφέων που πραγματεύονται θέματα σχετικά.

Το βιβλίο θα μπορούσε κανείς να το θεωρήσει και ως ανθρωποκεντρική παρουσίαση της μυθολογίας. Είναι ένας παλαιός, δοκιμασμένος τρόπος προσέγγισης της έρευνας της μυθολογίας, αλλά η συγγραφέας δεν γράφει μυθολογία. Ταξιδεύει, κατά ομολογία της, όπως οι παλαιοί περιηγητές και καταγράφει τις εντυπώσεις της από το ταξίδι.

Συγκεντρώνει γύρω από κάθε όνομα παντός είδους ετυμολογικές πληροφορίες και αποσπάσματα από αρχαίες πηγές που τα αφορούν. Την απασχολούν οι ρίζες των λέξεων, δηλαδή οι έννοιες τους, το νόημα τους. Στην σημερινή εποχή που έχει χαθεί κάθε αίσθηση και αισθητήριο της γλώσσας και η συνεννόηση επιτυγχάνεται με φράσεις και νοήματα που βγαίνουν θαρρείς από κουτάκια με ετοιμοπαράδοτο υλικό ,τέτοιες προσπάθειες δεν είναι αμελητέες, είναι αντιθέτως αξιέπαινες.

Παραθέτει αυτούσιους ομηρικούς στίχους, και αλλού χρησιμοποιεί δικές της μεταφράσεις, με στόχο να αναδείξει στοιχεία πανάρχαιων ελληνικών μύθων, που ακόμη και σήμερα την εποχή του άκριτου ρεαλισμού, τίποτα και κανείς δεν μπόρεσε να υποκαταστήσει.

Αν οι μύθοι έγιναν υψηλή ποίηση στον Όμηρο και τον Ησίοδο, ποίηση και υψηλή δραματική τέχνη στους αρχαίους τραγικούς για την Ελένη είναι η ζώσα πραγματικότητα, σημερινή, όπως ισχυρίζεται.

Χαίρεται να ανακαλύπτει και να περιγράφει σκηνές καθημερινότητας και ερωτικά παιχνίδια από αυτά που συνδέονται με τις θεϊκές αρχές και σημαδεύουν τον ελληνικό μύθο.

Την απασχολεί ο έρωτας, όχι μόνο των θεών αλλά και των ανθρώπων. Στην Ανδρομάχη λόγου χάριν γίνεται εκτενής αναφορά στην τελευταία συνάντηση του Έκτορα με την γυναίκα του πάνω στον πύργο των Σκαιών πυλών και λίγο πριν την τελική αναμέτρηση του με τον Αχιλλέα. Η συγγραφέας περιγράφει αναλυτικά αυτήν την τρυφερή σκηνή με τα δάκρυα του σπαραγμού της γυναίκας που διαισθάνεται ότι οι ώρες του άνδρα της είναι μετρημένες. Δικαίως όπως σημειώνει η συγγραφέας οι στίχοι της Ιλιάδος θεωρούνται παγκοσμίως από τους ωραιότερους για την περιγραφή της συζυγικής αγάπης.

Αλλά και στην Πηνελόπη αφιερώνει ένα μεγάλο κεφάλαιο περιγράφοντας την ζωή της, πριν και μετά την τρωική περιπέτεια της σεμνής αυτής γυναίκας που παρά τους μεταγενέστερες παραδόσεις για την απιστία της, η παντοτινή εικόνα της είναι της πιστής ομηρικής βασίλισσας.

Πρέπει να σημειωθεί ιδιαίτερα και να θεωρηθεί ως ένα από τα πολλά πλεονεκτήματα του βιβλίου, η πυκνή αναφορά σε υποθέσεις τραγωδιών ακόμη και εκείνων που σώζονται αποσπασματικά. Οι μύθοι τους αναλύονται με τελείως αφαιρετικό τρόπο, όπως στις σύγχρονες στερεότυπες εκδόσεις, θεωρώ από άποψη ,ώστε να μην θίγεται ο μεστός λόγος της υποθέσεως.

Κάθε σημαντική πράξη της δημόσιας ζωής στην αρχαία Ελλάδα είναι θρησκευτική πράξη. Και κάθε πολίτης είναι δεμένος σε μία σειρά από επάλληλα θρησκευτικά καθήκοντα που δημιουργούν δεσμούς μεταξύ των κατοίκων όλων των ελληνικών πόλεων. Από τις ιερουργίες που ήταν μία καθημερινότητα δεν απαλλάσσονται ούτε οι νύμφες ούτε οι ηρωίδες των τραγωδιών , ούτε οι νέοι και νέες όπως οι άρκτοι, ούτε ακόμη και οι θεές.

Η θρησκεία ασκούσε πάνω στην πόλη την πιο αποτελεσματική της επίδραση προ πάντων στις μεγάλες εορτές όπου οι θεοί και οι θέες έχουν επιφάνεια δηλαδή θεοφάνεια φανερώνονται.

Ελένη Λαδιά

Έτσι η συγγραφέας δεν φείδεται περιγραφών μεγαλόπρεπων θρησκευτικών πομπών, όταν αναφέρεται σε ονόματα θεαινών όπως της Αθηνάς της Αφροδίτης ή της Δήμητρας. Οι περιγραφές αυτές, είτε είναι αυτούσιος ο λόγος των αρχαίων πηγών, είτε η σύγχρονη ομόδοξη αναλαμβάνει το έργο πολλές φορές και του συγκερασμού των πολλών πληροφοριών που μας θρυλούνται, με λόγο μεστό και περιγραφή που αυτόματα μας φέρνει στο νου εικόνες αρχαίων πομπών, μας ταξιδεύει και εμάς στον χρόνο.

Πληροφορίες, δίνει όμως η συγγραφέας και για άλλες μικρότερου βεληνεκούς θρησκευτικές εορτές (αρρηφόρια σκιρροφορία, γιορτές αιώρας και κρασιού, τοπικά πανηγύρια όπως θα λέγαμε σήμερα), πάντοτε με αφορμή την περιγραφή της ζωής και του τόπου που έζησε το πρόσωπο στο οποίο αναφέρεται.

Αναφερόμενη στην ζωή των θεαινών, που φέρουν ηχηρά και πασίγνωστα ονόματα, και περιγράφοντας τις λαμπρές προς τιμή τους εορτές, σε πασίγνωστα στον αρχαίο κόσμο ιερά, δίνει πολλές τοπογραφικές πληροφορίες για τις αρχαίες πόλεις. Όπως για το ιερό της Παρθένου στη Ακρόπολη Αθηνών και την γύρω κατοικημένη περιοχή, ή την Ακρόπολη της αρχαίας Σπάρτης με το σωζόμενο μέχρι σήμερα θέατρο και το ιερό της Αρτέμιδος δίπλα στον Ευρώτα.. Επίσης δίδει ικανό αριθμό πληροφοριών για πόλεις που δεν έχουν ακόμη ανασκαφεί και οι μοναδικές τοπογραφικές πληροφορίες που έχουμε προέρχονται από αρχαίες πηγές όπως λ.χ η περίπτωση της Καλυδώνος στην Αιτωλοακαρνανία. (Τείχη και πύλη).

Μία άλλη ιδιαιτερότητα των περιγραφών της συγγραφέως είναι η παρουσίαση σημαντικών και πασίγνωστων αγγείων ,αναθηματικών αγαλμάτων και ξεχωριστών αναγλύφων. Ο χάλκινος λχ κρατήρας του Δερβενίου – για να ξεχωρίσω μία περίπτωση – γίνεται με παραδειγματική λεπτομέρεια στις έξοχες διηγηματικές σκηνές των δύο πλευρών του αγγείου, αλλά και τις λαβές του. Κανείς δεν μπορεί να υποκαταστήσει ένα συγγραφέα με βαθιές γραμματολογικές γνώσεις όταν περιγράφει σκηνές από παραστάσεις γνωστών αγγείων, όπως είναι ένας κρατήρας του Μουσείου Νεαπόλεως με την απεικόνιση του βιασμού της μάντιδος Κασσάνδρας, κόρης της Εκάβης από τον Αίαντα. Σε σχεδόν μία σελίδα περιγραφής παρακολουθείται η βία και η φρενίτιδα της πράξεως, που ανάγλυφα ο ζωγράφος μεταφέρει με τον χρωστήρα του.

Άφθονες είναι επίσης οι βιβλιογραφικές σημειώσεις και παραπομπές που δίδονται για κάθε λήμμα του βιβλίου. Η συγγραφέας τεκμηριώνει με επαρκή βιβλιογραφία τις παραπομπές της, αν και δεν πρόκειται για επιστημονικό εγχειρίδιο. Θα σταθώ στην σταθερή και επανειλημμένη αναφορά στο τεράστιο έργο του Νικολάου Παπαχατζή. Η αναφορά στο έργο του ακάματου εργάτη της φιλολογίας και αρχαιολογίας ο οποίος μετέφρασε, αλλά και σχολίασε με ένα πλήρη και αξιόπιστο τρόπο το έργο του Παυσανία. Πρέπει να σημειωθεί ότι πριν η Εκδοτική Αθηνών αναλάβει την σημαντική δεύτερη έκδοση του έργου του, κυριολεκτικά μάτωσε για να εκδώσει το έργο του με δικά του μέσα.

Συχνές, πάμπολλες είναι και οι αναφορές της σε ένα ποιητή που πολύ αγάπησε και συνεργάσθηκε μαζί του. Αναφέρομαι βέβαια στον ποιητή και μεταφραστή ορφικών και ομηρικών ύμνων Παπαδίτσα. Ενώ αγαπάει να χρησιμοποιεί ως προμετωπίδα στίχους της Ελένης Λιντζαροπούλου, δόκιμης ποιήτριας.

Εκείνο που εμένα μου έλειψε είναι ένα αλφαβητικό ευρετήριο προσώπων στο τέλος του βιβλίου. Οι ηρωίδες που έχουν το ίδιο όνομα, αλλά διαφορετική πορεία στην ζωή τους και αναφέρονται στο ίδιο λήμμα είναι πάμπολλες. Ελπίζω η συγγραφέας να συμπληρώσει την επόμενη έκδοση του βιβλίου με αυτό το χρήσιμο εργαλείο.

Όσοι διαβάσαμε το βιβλίο και απολαύσαμε την πυκνότητα των αναφορών σε αρχαίους στίχους, διαπιστώσαμε τις συχνές επικλήσεις της συγγραφέως στο λ της Οδύσσειας, την γνωστή Νέκυια. Θυμίζω ότι πρόκειται για την μετάβαση του Οδυσσέα με την βοήθεια της Κίρκης στον κάτω κόσμο, προκειμένου να πληροφορηθεί από τον μάντη Τειρεσία τον τρόπο επιστροφής του στην Ιθάκη. Σημειώνω ότι το μέρος αυτό της Οδύσσειας το έχει μεταφράσει η Ελένη Λαδιά μαζί με τον ποιητή Παπαδίτσα κι έχει εκδοθεί πριν περίπου μία δεκαετία.

Δεν είμαι σίγουρη αν η συγγραφέας είναι συγκινημένη, όπως η ίδια δηλώνει, από την νοσταλγία που αποπνέει το κείμενο και την λαχτάρα της επιστροφής στην πατρίδα, ή πρόκειται για μεταφυσική ανάγκη της. Θέλω να πω ότι η μετάβαση στο επέκεινα και η επιστροφή από τον κάτω κόσμο είναι θέμα που την απασχολεί σοβαρά λαμβάνοντας υπόψιν και τις σπουδές της στην θεολογία.

Μία γενική παρατήρηση μου επίσης είναι ότι η συγγραφέας επιμελώς αποφεύγει την εξέταση της τύχης των αρχαίων ονομάτων στον μετέπειτα ιστορικό χρόνο. Είναι και γνωστό και βέβαιο ότι πολλά από τα θεϊκά ονόματα και όχι μόνο, πέρασαν τα σύνορα του αρχαίου κόσμου και εισήλθαν στον χριστιανικό αγιολόγιο. Υπάρχουν άφθονες οσίες οι οποίες μαρτύρησαν με το όνομα κάποιας νύμφης ή παρθένου. Η συγγραφέας αν και γνώστης της θεολογικής επιστήμης και θρησκειολογίας δεν επιλέγει το ανακάτεμα των δύο κόσμων. Την μόνη παρόμοια αναφορά που εγώ τουλάχιστον διαπίστωσα, την εντόπισα στο λήμμα της Αρτέμιδος, όπου το ιερό της θεάς άρκτου στην Κρήτη, μετατρέπεται, όπως δηλώνει η συγγραφέας, στα χριστιανικά χρόνια στην μονή της Παναγίας της Αρκουδιώτισσας. Προσέξατε εδώ το προσωνύμιο της Παναγίας. Είναι η μεταφορά ακριβώς του ίδιου προσωνυμίου. Άρτεμις άρκτος- Παναγία αρκουδιώτισσα.

Υπάρχει λοιπόν ένας σαφής υπαινιγμός για την αντικατάσταση των ιερών προσώπων και την συνέχεια της λατρείας στους ίδιους ιερούς τόπους, πρακτική, η οποία δεν είναι άγνωστη στον ελληνικό κόσμο. Δημοφιλείς ναοί και ιερά μετατρέπονται στα χριστιανικά χρόνια σε τόπους όπου λατρεύονται μάρτυρες και οσιομάρτυρες ,καθώς και η Παναγία .Ένα πρόχειρο παράδειγμα είναι ο Παρθενώνας, που μετετράπη σε ναό της Παναγίας και εν συνεχεία σε τζαμί τα χρόνια της Τουρκοκρατίας.

Μία άλλη γενική παρατήρηση, μέσα στον αξιοθαύμαστο όγκο των πληροφοριών, όπου κάθε όνομα, όπως λέει η συγγραφέας, είναι και μία συναρπαστική ιστορία, είναι η αποφυγή των προσωπικών αναφορών και σχολίων. Σε πολύ λίγες περιπτώσεις η Ελένη συμπληρώνει στο τέλος του λήμματος μία προσωπική εντύπωση, διδαχή ή σκέψη πάνω στα διδάγματα των μύθων ακόμη και σ τον χαρακτήρα των γυναικών που περιγράφει.

Δεν μπορώ όμως να μην σταθώ, όμως στην περίπτωση της Ηλακάτης, τίτλου ενός ποιήματος της Ήριννας ,με την ζωή της οποίας ασχολείται η συγγραφέας .

Συγκινημένη γράφει από το ποίημα αναρωτιέμαι αν θα μπορέσει να ευαισθητοποιηθεί ο μελλοντικός αναγνώστης, ο οποίος δεν θα έχει αντίστοιχες μνήμες. Η γενιά μου ίσως και να είναι η τελευταία που γνωρίζει τα σύμβολα της ηλακάτης και του αργαλειού, έχει παρόμοιες αναμνήσεις από την παιδική ηλικία, με τα παιχνίδια- γύρω γύρω όλοι στη μέση ο Μανώλης-με τις κούκλες μας όταν παριστάναμε τις ενήλικες με τον φόβο μας για τα ξωτικά και άλλα τέρατα, αυτή η γενιά αισθάνεται την αξία της Ηλακάτης. Και συνεχίζει αναρωτώμενη-Πρέπει να γνωρίζει κανείς τα σύμβολα ενός ποιήματος να διαθέτει ανάλογες μνήμες ή το γνήσιο ποίημα συγκινεί αυτό καθαυτό; Πιστεύω πως ισχύει το δεύτερο. Έτσι η Ηλακάτη θα αρέσει πάντοτε, αιωνίως, όπως άρεσε από τον 4ο προχριστιανικό αιώνα.

Προσέξτε το αιωνίως που χρησιμοποιεί .Είναι αυτό που πιστεύει η συγγραφέας για όλα τα ονόματα, για όλους τους μύθους για όλες τις έννοιες και τους συμβολισμούς της αρχαίας ελληνικής γραμματείας.

Τέλος δεν μπορώ να μην σχολιάσω το εξώφυλλο του βιβλίου της Ελένης για τις αιώνιες Ελληνίδες. Προτιμήθηκε μία φωτογραφία που την δείχνει παιδούλα στην ασφαλή αγκαλιά της μητέρας που έχασε πρόσφατα. Της αρέσει να μνημονεύεται η μάνα της, η δική της μάνα, που με σπαραγμό αποχαιρέτισε.

Στον κάτω κόσμο μπορείς να πάς και να γυρίσεις. Το έκανε ο Ορφέας, ο Οδυσσέας , ο Αινείας και άλλοι. Στον χρόνο όμως δεν μπορεί να πάς πίσω. Ό,τι συγκρατείς, το συγκρατείς με την μνήμη σου και η Ελένη θέλησε να συγκρατήσει με την επιλογή του εξωφύλλου την αιώνια νεότητα που συνδέει στενά την μάνα με την κόρη και όπως ο μύθος λέει την Δήμητρα με την Περσεφόνη.

Και όπως και η ίδια διηγείται Ο Κρόνος –Χρόνος βρίσκεται και τώρα και πάντοτε στην άκρη της γης, έτοιμος να φθείρει και να καταβροχθίσει κάθε ον .Όμως η Ρέα –μάνα, ρέει παντού , παντού και πανταχού παρούσα ,πάνοπλη, έτοιμη να διασώσει από την βουλιμία του καθετί στο σύμπαν, είτε με την αρχική του μορφή είτε μεταμορφώνοντας το.

Κυρίες και κύριοι το σύμπαν της Ελένης Λαδιά έχει αιώνιες Έλληνιδες που άφησαν τα δένδρα, τις σπηλιές , τις κρήνες τις θάλασσες, τα βουνά και τις κρύες πηγές και ταξιδεύουν μαζί της στον χρόνο.

Στα άλση της Περσεφόνης, εκεί που αναγεννώνται για να συνεχίσουν την επιβίωση τους, αφού μεταμορφωθούν.

* Η αρχαιολόγος Μαίρη Πάντου, υπηρέτησε τον Πολιτισμό και την επιστήμη της από τα ύπατα αξιώματα ευθύνης του Υπουργείου Πολιτισμού και είναι σήμερα Επίτιμη Διευθύντρια Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων.