Κουβαλώντας την ιδεολογία, το όργανο της καταστροφής, μέχρι τις μέρες μας και Η ‘εκκαθάριση’ του νομπελίστα Ίμρε Κέρτες

Του Γεωργίου Νικ. Σχορετσανίτη //

Ίμρε Κέρτες, “Εκκαθάριση”. Εκδόσεις Καστανιώτη. Μετάφραση από τα Γερμανικά: Γιώτα Λαγουδάκου. 2003. Αθήνα

Όταν τιμήθηκε με την ανώτατη διάκριση της Σουηδικής Ακαδημίας, ο Κέρτες ήταν εκτενής, σαφής, αλλά και εξομολογητικός ταυτόχρονα στην ομιλία του. Όποιος γράφει για το Άουσβιτς, πρέπει να γνωρίζει ότι, κατά μια τουλάχιστον έννοια, ακυρώνει τη λογοτεχνία, είπε μέσα στην κατάμεστη αίθουσα. ‘… Για το Άουσβιτς μπορεί να γράψει κάποιος μόνο ένα μαύρο μυθιστόρημα, εύπεπτο με συνέχειες, που ξεκινάει με το Άουσβιτς και φτάνει μέχρι το σήμερα. Θέλω να πω ότι με το Άουσβιτς δεν έχει συμβεί τίποτα που να μπορούσε να ακυρώσει, να αναιρέσει το Άουσβιτς. Το Ολοκαύτωμα δεν θα μπορούσε να παρουσιάζεται ποτέ στο έργο μου σε παρελθόντα χρόνο…’ !

Ο Ούγγρος συγγραφέας Ίμρε Κέρτες (9 Νοεμβρίου 1929- 31 Μαρτίου 2016) είναι ένας από τους επιζώντες του Άουσβιτς. Το βιβλίο του ‘Εκκαθάριση’ είναι το πρώτο του μυθιστόρημα μετά από  το βραβείο Νόμπελ που κέρδισε επαξίως το  έτος 2002. Στην πραγματικότητα υπονοεί, χωρίς να το δείχνει ξεκάθαρα, και αναφέρεται στο γεγονός πως μπορείς να είσαι ακόμα επιζών μετά από το μαρτύριο εκείνου του φρικιαστικού στρατοπέδου συγκέντρωσης. Το μυθιστόρημα θέτει στους αναγνώστες ένα μεγάλο ερωτηματικό κι ένα φανταστικό σενάριο σύμφωνα με το οποίο ότι μετά το Άουσβιτς, η μυθοπλασία αυτή καθεαυτή είναι μια ανάξια επιδίωξη. Περισσότερο θα μπορούσαμε άφοβα να ισχυριστούμε ότι η ‘Εκκαθάριση’ είναι φιλοσοφικό και εγκεφαλικό μυθιστόρημα που λαμβάνει χώρα στη μεταπολεμική όμορφη πόλη της Βουδαπέστης. Μετά από  κάποια χρόνια από την πτώση του κομμουνισμού, ο συγγραφέας με το κωδικοποιημένο όνομα Β, ένας συγγραφέας με μεγάλη φήμη  του οποίου η γέννηση και η επιβίωση μέσα στο διαβόητο  Άουσβιτς ξεπέρασε και αψήφησε όλες τις προσδοκίες και πιθανότητες για επιβίωση, έχει την προσωπική του ζωή. Ένας φίλος του, ο Κεσερού, ανακαλύπτει μεταξύ των εγγράφων του ένα θεατρικό έργο με τίτλο ‘Εκκαθάριση’, στο οποίο διαβάζει με έκδηλη έκπληξη ότι ο Β, περιγράφει με ανατριχιαστική ακρίβεια ότι πρόκειται να συμβεί και όσα θα βιώσουν και ήδη βιώνουν οι άνθρωποι του άμεσου περιβάλλοντός του. Τις προσωπικές, κοινωνικές και πολιτικές κρίσεις και ακόμα τις μικρές τους καθημερινές επαναστάσεις. Το εύρημα αποτελεί την τελική κατάληξη μιας φρενήρους αναζήτησης για το μυθιστόρημα που ο B μπορεί να άφησε πίσω του ή ίσως να μην ήταν όμως  κι έτσι! Αυτός ο περίεργος  Β είχε κάποια ερωτική ιστορία και  υπόθεση με τη Σάρα, πίσω από την πλάτη της γυναίκας του,  Γιούντιτ,  ενώ σύντομα ανακαλύπτουμε ότι  κι αυτή κρύβει τη δική της ιστορία  και υπόθεση πίσω από την πλάτη του Β με τον τωρινό της  σύζυγο,  Αδάμ. Μέσα σ’ όλα αυτά, βρίσκουμε τέλος πως κι ο Κεσερού, είχε κάποια περιπέτεια με την πρώην σύζυγο του Β, Γιούντιτ.

Όλες οι αναφερόμενες  περιπέτειες και ερωτικές σχέσεις μεταξύ των κύριων και ολίγων, ούτως ή άλλως, πρωταγωνιστών του μυθιστορήματος  φαίνεται εκ πρώτης όψεως πως δίνουν μια χαλαρή και περιπαικτική ατμόσφαιρα στο όλο μυθιστορηματικό κείμενο του Ίμρε Κέρτες, αλλά στην πραγματικότητα δεν υπάρχει καμιά απολύτως περιπαικτική ή χιουμοριστική διάθεση του συγγραφέα μέσα στην ‘Εκκαθάριση’. Το αντίθετο θα μπορούσε κάποιος να ισχυρισθεί άφοβα. Κι αυτό γιατί το μυθιστόρημα παλινωδεί σε συνεχή βάση ανάμεσα σε καταστάσεις φαινομενικά και στιγμιαία ξένοιαστες, αλλά στην πραγματικότητα μέσα σε διαφορετικές καταστάσεις απελπισίας ή καλύτερα οι πρωταγωνιστές βιώνουν τις ίδιες εμπειρίες αλλά με διαφορετικό κάθε φορά πρόσωπο.  Ήταν οι ίδιες εκείνες εμπειρίες που οδήγησαν τον Κέρτες να γράψει το έργο ετούτο, όπου μέσω των χαρακτήρων του, απεικονίζει πώς επιβιώνει ο άνθρωπος από μια τραγωδία όπως το Ολοκαύτωμα, μια δύσκολη ιστορικά περίοδο που  θα μπορούσε να χαράξει επώδυνη και αντιαισθητική ουλή στην ψυχή του επιζώντος και μάλιστα για ολόκληρη τη ζωή του. Αυτό απεικονίζεται  ιδιαίτερα έξοχα όταν περιγράφεται η ζωή της Γιούντιτ  με  τον Β. Εκείνος ο περίεργος  Β πέρασε το χρόνο του  με την ανάγνωση και τη γραφή, ανίκανος να χαρεί τα κρυφά μυστικά της αγάπης και για οικοδόμηση μιας στενής σχέσης με το άλλο ανθρώπινο ον που βρίσκεται δίπλα του. Γεννήθηκε τον τελευταίο μήνα του 1944, στο Οσβιέτσιμ, όπως λεγόταν το Άουσβιτς στα Πολωνικά, και πιο συγκεκριμένα σ’ ένα παράπηγμα του Μπιρκενάου, ενός άλλου στρατοπέδου δίπλα ακριβώς από το Άουσβιτς.

Δεν είχε καμία επιθυμία, εκμυστηρεύεται,  κανένα στόχο, δεν ήθελε να πεθάνει, αλλά δεν τον ένοιαζε βέβαια και αν θα ζήσει. Ήταν μια περίεργη κατάσταση, αλλά, κατά κάποιο τρόπο  ούτε και  ακριβώς δυσάρεστη. Το μυθιστόρημα συνεχώς παρουσιάζει κι ένα  μικρό μυστήριο. Όταν ο διάσημος συγγραφέας και επιζών του Άουσβιτς, αυτοκτόνησε, ο παλιός του φίλος και λογοτεχνικός συντάκτης Κεσερού, ξεκινά μια αναζήτηση για ένα χαμένο χειρόγραφο, επιστέγασμα ενός μεγάλου ανθρώπου, έως ότου το μυθιστόρημα κάνει τελικά την αίσθηση που επιδιώκει, την εμφάνιση στο προσκήνιο της περασμένης φαινομενικά ιστορίας του Ολοκαυτώματος.

Ποιος έχει λοιπόν στην κατοχή του αυτό το χρυσό κι αναντικατάστατο χειρόγραφο, ίσως ημερολόγιο; Η Σάρα, η πρώην ερωμένη του Β; Ή μήπως η Γιούντιτ, η πρώην σύζυγος του Β;  Ζούμε σε μια εποχή καταστροφής, ο καθένας από εμάς είναι φορέας της καταστροφής, έτσι υπάρχει ανάγκη για ένα  συγκεκριμένο τρόπο και  τέχνη της ζωής για μας ώστε να επιβιώσουμε, λέει ο συγγραφέας κάπου ανάμεσα στις σελίδες του. Κάποια αποφθέγματα βρίσκονται σκόρπια εδώ κι εκεί μέσα στο βιβλίο. Το βιβλίο είναι γραμμένο σε μορφή εκτεταμένου διαλογισμού  από μέρους του Κεσερού και της Γιούντιτ.

Η δύναμη του βιβλίου, όπως γράφτηκε αργότερα, είναι ότι ο Κέρτες γράφει παθιασμένους διαλόγους μέσα στις νύχτες των πρωταγωνιστών του, κάτι που ίσως επιτρέπει την πιθανότητα  αυτοκτονίας τους έως το άλλο πρωί. Η επιστολή αυτοκτονίας του Β είναι τρομερά οδυνηρή από πλευράς περιεχόμενου, και δίνει απλόχερα την αίσθηση ότι ο άνθρωπος αυτός δεν μπορούσε να συνεχίσει την ήδη χαραγμένη προ πολλού πορεία του. Κάποιες φορές το μυθιστορηματικό βιβλίο του Κέρτες δίνει την αίσθηση ότι μάλλον πρέπει να διαβαστεί ως έργο της φιλοσοφίας περισσότερο και όχι φαντασίας.

Ο Ίμρε Κέρτες, γεννημένος στις 9 Νοεμβρίου 1929, είναι Ούγγρος εβραίος  συγγραφέας, που κατάφερε και επέζησε του Ολοκαυτώματος και του στρατοπέδου συγκέντρωσης, και κάτοχος του βραβείου Νόμπελ του 2002 στη λογοτεχνία, ‘… για τη γραφή που διατηρεί την εύθραυστη εμπειρία του ατόμου εναντίον  της βάρβαρης αυθαιρεσίας της ιστορίας…’.

Γεννήθηκε στη Βουδαπέστη από μια εβραϊκή οικογένεια η οποία από την πλευρά της μητέρας του καταγόταν από το Κλάουζενμπουργκ της Τρανσυλβανίας, και από την πλευρά του πατέρα του από τη νοτιοδυτική πλευρά της λίμνης Μπάλατον. Για τον μικρό Ίμρε, αυτή η σύντομη οικογενειακή ιστορία περιείχε και συμβόλιζε κατά κάποιον τρόπο τη σύντομη ιστορία των παθών της χώρας του. Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Κέρτες απελάθηκε στην ηλικία των δεκαπέντε ετών με άλλους Εβραίους ουγγρικής καταγωγής στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Άουσβιτς, ενώ αργότερα εστάλη στο Μπούχενβαλντ.  Αργότερα πάντως κατοικούσε  στο Βερολίνο με τη σύζυγό του για πολλά χρόνια. Το πιο γνωστό έργο του είναι ‘Το μυθιστόρημα ενός ανθρώπου δίχως πεπρωμένο΄(Sorstalanság), όπου περιγράφει τις εμπειρίες ενός νεαρού αγοριού, στα προαναφερόμενα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Μερικοί έχουν ερμηνεύσει το συγκεκριμένο βιβλίο ως  αυτοβιογραφικό, αλλά ο συγγραφέας αποκηρύσσει αυτή την άποψη και την ακριβή καλύτερα  βιογραφική σύνδεση. Το 2005, στην Ουγγαρία γυρίστηκε και κυκλοφόρησε μια ταινία βασισμένη στο μυθιστόρημα αυτό για την οποία έγραψε το σενάριο, ο ίδιος ο Κέρτες. Παρά το γεγονός ότι μοιράζονται τον ίδιο τίτλο, η ταινία περιέχει μάλλον περισσότερα αυτοβιογραφικά στοιχεία  από το βιβλίο.

Είναι αλήθεια λέει, ότι η ιδέα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων διαμορφώθηκε από το δυτικό πολιτισμό, όπως και οι έννοιες της ατομικής ελευθερίας και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας.  Εκεί ακριβώς, όμως, έχει τις ρίζες της και η ιδέα του ολοκληρωτικού κράτους που απετέλεσε βασικό και σημαντικό συστατικό των δικτατορικών συστημάτων του εικοστού αιώνα, σπρώχνοντας τους ανθρώπους πίσω από τεράστια καγκελωτά συρματοπλέγματα, ανάμεσα από τα οποία βεβαίως  υπάρχουν δεκάδες ακόμα διακριτές αποχρώσεις. Είναι όλα εκείνα τα συστήματα που οδήγησαν έναν λαό να εξολοθρεύσει μια εβραϊκή μειονότητα που μιλούσε γερμανικά ή που μιλούσε Γίντις, και που χάρισε στη γερμανική κουλτούρα συγγραφείς όπως ο Γιόζεφ Ροτ,  ο Φρανς Κάφκα, ή ο Πάουλ Τσελάν.