Δοκίμιο: «Είναι η Ελληνική Γλώσσα Σεξιστική και Ρατσιστική;»

 Του Κώστα Βουλαζέρη // *

Μια γρήγορη εξερεύνηση στο γένος (βιολογικό και γραμματικό) και στις κοινωνικές νοοτροπίες

Έτυχε να διαβάσω ένα κείμενο που λέει ότι η ελληνική γλώσσα μπορεί να θεωρηθεί σεξιστική, ή ακόμα και ρατσιστική. Η αρχική μου αντίδραση σε κάτι τέτοιο ήταν αρνητική, γιατί πιστεύω πως η οποιαδήποτε γλώσσα δεν είναι παρά ένα εργαλείο· το πώς θα το χρησιμοποιήσεις εξαρτάται καθαρά από εσένα. Μετά, κάθισα να σκεφτώ λίγο τα όσα έγραφε ο συγγραφέας του κειμένου, και δεν νομίζω ότι η γνώμη μου άλλαξε – αν μη τι άλλο, ισχυροποιήθηκε – αλλά έφτασα σε κάποια συμπεράσματα σχετικά με το θέμα. Ένα θέμα το οποίο, για να είμαι ειλικρινής, δεν είχα ξανασκεφτεί σε τόση έκταση.

Κατά πρώτον, θεωρώ ότι χρειάζεται να διαχωρίσουμε δύο πράγματα: τη γλώσσα ως αντικειμενικό εργαλείο, και τη γλώσσα όπως χρησιμοποιείται μέσα σε μια κοινωνία ή κουλτούρα.

Ρίχνοντας μια ματιά στο παρελθόν, βλέπεις ότι ομολογουμένως υπήρχε κάποιος σεξισμός στην Αρχαία Ελλάδα. Η θέση της γυναίκας, σίγουρα, δεν ήταν ίδια με τη θέση του άντρα, και αρκετοί φιλόσοφοι εκείνης της εποχής είχαν αναρωτηθεί, μάλιστα, αν η γυναίκα πρέπει να κατατάσσεται ανάμεσα στους ανθρώπους ή στα ζώα, ή αν η γυναίκα πρέπει να θεωρείται αντικείμενο ή όχι. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι όλα αυτά είναι όντως σεξιστικά. Αλλά οφείλουμε να λάβουμε υπόψη μας τα δεδομένα εκείνης της περιόδου για να καταλάβουμε τις νοοτροπίες της αρχαιοελληνικής κοινωνίας. Γύρω τους, όλοι οι λαοί είχαν παρόμοια αντιμετώπιση προς τις γυναίκες, αν όχι χειρότερη. Μάλλον χειρότερη. Πώς είναι δυνατόν να περιμένουμε οι Αρχαίοι Έλληνες να είχαν ακραία διαφορετικές απόψεις; Οι απόψεις τους ήταν διαφορετικές – για παράδειγμα, είχαν δημοκρατία στην Αθήνα – αλλά όχι τόσο διαφορετικές ώστε να φτάνουν και σε βασικά θέματα της κοινωνίας όπως ο ρόλος των δύο φύλων.

Δεν τα γράφω αυτά προσπαθώντας να ωραιοποιήσω μια σεξιστική συμπεριφορά. Είναι απλώς δεδομένα μιας πολύ παλιάς εποχής – χιλιάδες χρόνια μακριά από τη δική μας.

Όλα τούτα, ωστόσο, είναι θέματα κουλτούρας, κοινωνικές νοοτροπίες. Δεν έχουν να κάνουν με την ίδια την ελληνική γλώσσα. Επειδή κάποιος αρχαίος φιλόσοφος έγραψε σ’αυτή τη γλώσσα ότι οι γυναίκες ίσως να είναι ζώα, δεν πάει να πει ότι η γλώσσα είναι σεξιστική. Πάει να πει ότι ο φιλόσοφος είναι, για το δικό μας σύγχρονο βλέμμα, σεξιστής.

Κι αυτό είναι κάτι πολύ βασικό που δεν πρέπει να το συγχέουμε. Άλλο το εργαλείο, άλλο το πώς ο καθένας χρησιμοποιεί το εργαλείο.

Μετά, μπορείς, βέβαια, να παρατηρήσεις ότι υπάρχουν κάποιες ελληνικές φράσεις που είναι σεξιστικές ή ακόμα και ρατσιστικές. Για παράδειγμα, Πυρ, γυνή, και θάλασσα! ή Έγινε Τούρκος από τον θυμό του· ή Καπνίζει σαν αράπης! Αυτά είναι, αναμφίβολα, προσβλητικά για κάποιες κοινωνικές ομάδες ή λαούς. Όμως, και πάλι, δεν έχουν να κάνουν με την ίδια τη γλώσσα αλλά με τη χρήση της γλώσσας. Επιπλέον, υπάρχει και η ρήση Άντρα γουρούνι γάιδαρε, ποιον να πρωτοξεχάσω; – αν και δεν είναι τόσο γνωστή όσο το Πυρ, γυνή, και θάλασσα και παρόμοιες μισογύνικες εκφράσεις. Ωστόσο, είναι ένα παράδειγμα ότι η ελληνική γλώσσα έχει ρητά που είναι προσβλητικά και για τους άντρες, όχι μόνο για τις γυναίκες.

Αλλά, ξανατονίζω, όλα αυτά είναι θέματα κουλτούρας. Είναι δικές μας, κοινωνικές ανοησίες. Δεν είναι προβλήματα του εργαλείου που ονομάζεται ελληνική γλώσσα.

Ένα άλλο βασικό θέμα είναι τα αρσενικά και τα θηλυκά μέσα στην ίδια τη γλώσσα. Και εδώ – πάλι – πρέπει να γίνει ένας βασικός διαχωρισμός που πολλοί φαίνεται να ξεχνούν ή να παραβλέπουν: Άλλο το βιολογικό φύλο, άλλο το γένος που είναι η διάκριση των λέξεων σε αρσενικές, θηλυκές, και ουδέτερες.

Η λέξη άνθρωπος, για παράδειγμα, μπορεί να είναι αρσενικού γένους αλλά δεν αναφέρεται μόνο σε άτομο που είναι, βιολογικά, αρσενικού φύλου. Πολλές φορές, βέβαια, όταν λέμε, για παράδειγμα, Είδα τρεις ανθρώπους να έρχονται, εννοούμε Είδα τρεις άντρες να έρχονται. Αλλά αυτό είναι ένα λάθος που δεν το κάνουν όλοι – και πάλι είναι κοινωνικό θέμα, θέμα νοοτροπίας. Αρκετοί, αντιθέτως, όταν αναφέρονται σε συγκεκριμένα πρόσωπα, θα πουν άντρας ή γυναίκα· δεν θα πουν άνθρωπος ενώ εννοούν άντρας. Όταν μιλάμε για τον άνθρωπο, μιλάμε συνήθως για τον άνθρωπο ως είδος, που περιλαμβάνει και άντρες και γυναίκες.

Η λέξη άνθρωπος είναι ίσως η πιο παρεξηγημένη στην ελληνική γλώσσα, όταν ασχολούμαστε με θέματα σεξισμού. Υπάρχουν, ωστόσο, και άλλες, που όμως δεν θεωρώ σωστό να αναφέρονται ως παραδείγματα.

Μπορείς να πεις ότι αρσενικές είναι οι λέξεις που έχουν να κάνουν με δύναμη, κύρος, και αγριότητα. Ο πόλεμος, ας πούμε, είναι μια αρσενική λέξη – μια αντρική λέξη – και είναι κάτι το άγριο, σωστά; Αλλά και η καταστροφή είναι μια εξίσου άγρια λέξη, όμως είναι θηλυκή. Η δικαιοσύνη είναι, επίσης, θηλυκή λέξη: μια λέξη καλή και θετική, με αναμφισβήτητο κύρος. Η λέρα είναι θηλυκή αλλά άσχημη λέξη. Ο μόχθος είναι αρσενική λέξη που δείχνει κούραση – κάτι το άσχημο, το ανεπιθύμητο. Μπορείς να ψάχνεις έτσι για πάντα. Δεν βγάζεις κανένα συμπέρασμα. Όσο πιο πολύ το σκέφτεσαι τόσο πιο τυχαίο σού φαίνεται το γιατί κάποιες λέξεις είναι αρσενικές, θηλυκές, ή ουδέτερες.

Επίσης, ορισμένα ζώα είναι αρσενικά, ορισμένα είναι θηλυκά, και ορισμένα ουδέτερα ως λέξεις. Είναι τα πιο περήφανα και δυνατά ζώα αρσενικά, ενώ τα πιο αδύναμα και ύπουλα θηλυκά; Δεν το νομίζω. Όχι σε όλες τις περιπτώσεις. Ο λέων είναι αρσενική λέξη – ένα περήφανο και δυνατό ζώα – αλλά και η λέαινα έχει τις ίδιες ιδιότητες· και γενικά λέμε το λιοντάρι, ούτως ή άλλως, που είναι ουδέτερο. Το ίδιο ισχύει και για τον σκύλο. Το να αποκαλέσεις κάποια γυναίκα σκύλα είναι βρισιά, όντως· όμως κι έναν άντρα αν τον πεις σκυλί ή βρομόσκυλο, πάλι βρισιά είναι. Ο ελέφαντας είναι αρσενικός· πάει να πει κάτι αυτό; Η γάτα είναι, συνήθως, θηλυκή ως είδος. Είναι προσβλητικό αυτό για τις γυναίκες; Λατρεύω τις γάτες. Τι το κακό έχουν; Ο σκαντζόχοιρος είναι αρσενικός· είναι πιο ωραίο ζώο από τη γάτα; Ο ασβός είναι επίσης αρσενικός…

Ας δούμε και μερικά αντικείμενα… Κανονικά, όλα τα αντικείμενα θα έπρεπε να ήταν ουδέτερα, αφού δεν έχουν βιολογικό φύλο. Αλλά δεν είναι όλα ουδέτερα· κάποια είναι και αρσενικά ή θηλυκά. Υπάρχει λόγος που η καρέκλα είναι θηλυκή; Ή η πόρτα; Τι το (βιολογικά) θηλυκό έχουν; Τίποτα απολύτως. Ο μπουφές γιατί να είναι αρσενικός; Ο υπολογιστής γιατί να είναι αρσενικός; Η γραφομηχανή γιατί να είναι θηλυκή; Η μοτοσικλέτα; Και το αεροπλάνο, το ελικόπτερο, το μπαλόνι, το τραπέζι γιατί να είναι ουδέτερα;

Γιατί – το πιο κρίσιμο ερώτημα όλων – ο καθρέφτης να είναι αρσενικός, βρε αδελφέ; Οι γυναίκες δεν υποτίθεται ότι κοιτιούνται περισσότερο στον καθρέφτη;

Όσο πιο πολύ το σκέφτεσαι τόσο πιο αστείο σού φαίνεται το πράγμα.

Γιατί κάποιες λέξεις αποφασίστηκε να είναι αρσενικές; Γιατί κάποιες άλλες αποφασίστηκε να είναι θηλυκές ή ουδέτερες;

Γιατί ο ήλιος βγαίνει από την ανατολή και κρύβεται στη δύση;

Γιατί έτσι.

Δεν υπάρχει, ουσιαστικά, καμια πολύ καλή εξήγηση για όλα αυτά. Απλά έχουμε συνηθίσει κάποιες λέξεις να τις χρησιμοποιούμε ως αρσενικές, κάποιες ως θηλυκές, και κάποιες ως ουδέτερες. Το γραμματικό γένος δεν σχετίζεται πάντα άμεσα με το βιολογικό γένος. Η καρέκλα δεν θα μείνει ποτέ έγκυος, να είστε σίγουροι. Το τραπέζι μπορεί κάποιος, αν επιμένει, να το δει ως πολύ ερωτικό, παρότι ουδέτερο. Και ο καθρέφτης δεν είναι άντρας. Όχι πάντα.

Η νοημοσύνη είναι θηλυκή. Είναι οι άντρες χαζοί;

Προφανώς, δεν έχει νόημα να ψάχνεις τη γλώσσα με τέτοιο τρόπο. Για καθετί που βρίσκεις το οποίο υποστηρίζει μια νοοτροπία, υπάρχει κάτι άλλο που την καταρρίπτει.

Ένα τελευταίο, αλλά σημαντικότερο, θέμα είναι το πώς αναφερόμαστε σε πλήθη ανάμικτου γένους. Για παράδειγμα, όταν λέμε Όλοι μέσα στην αίθουσα παρακαλούνται να βγουν από την πίσω πόρτα, αναφερόμαστε μόνο σε άντρες; Φυσικά και όχι· αναφερόμαστε και στις γυναίκες. Θα έπρεπε να λέμε, επομένως,Όλοι και όλες; Για ορισμένους, η απάντηση είναι ναι. Προσωπικά, δεν νομίζω ότι υπάρχει λόγος, γιατί λέγοντας όλοι εννοούμε όλοι οι άνθρωποι, άρα και οι άντρες και οι γυναίκες. Επιπλέον, αν στα ελληνικά γράφαμε σε κάθε περίπτωση και το αρσενικό και το θηλυκό, τότε οι προτάσεις μας θα ήταν διπλάσιες σε μήκος. Μια άσκοπη σπατάλη χώρου και χρόνου.

Πολλές φορές, μπορεί να ακούσεις τους πολιτικούς στους λόγους τους να αναφέρονται σε όλους και όλες, σε Ελληνίδες και Έλληνες. Κατά τη γνώμη μου, αυτό είναι περιττό και το κάνουν για να είναι political correct. Όταν λες Έλληνες αναφέρεσαι στους ανθρώπους, άρα και στις Ελληνίδες.

Και τώρα τίθεται το ερώτημα: Μα αυτό δεν είναι σεξιστικό; Γιατί το αρσενικό γένος να υπερκαλύπτει το θηλυκό όταν αναφερόμαστε σε πλήθη; Το μόνο που μπορώ να υποθέσω είναι επειδή πάντα υπονοείται ο άνθρωπος, που είναι αρσενική λέξη. Αν θέλαμε να λύσουμε αυτό το πρόβλημα, δεν νομίζω ότι θα ήταν απλό. Δεν μπορείς, για παράδειγμα, να χρησιμοποιήσεις το ουδέτερο αντί για το αρσενικό· δεν μοιάζει σωστό. Και το να χρησιμοποιείς συνέχεια και το αρσενικό και το θηλυκό μαζί – να λες πράγματα όπως Όλες και όλοι – ή να βάζεις καθέτους – όπως όλοι/ες – είναι κουραστικό και απλά μεγαλώνει τις προτάσεις και παραφουσκώνει τις παραγράφους χωρίς ουσιαστικό λόγο.

Μια άλλη μέθοδος που έχω δει κάποιους να χρησιμοποιούν είναι να βάζουν το σημείο @ αντί για κατάληξη. Να γράφουν, για παράδειγμα, μόν@, εννοώνταςμόνος/η. Ούτε αυτό μού μοιάζει δόκιμο ή σωστό. Δε φαίνεται καν όμορφο. Και δεν είναι κάτι που μπορείς να το προφέρεις ηχητικά. Το @ δεν σημαίνει τίποτα στα ελληνικά, και στα αγγλικά σημαίνει at, γι’αυτό χρησιμοποιείται και στο e-mail. Ξεκίνησε ως συντομογραφία για το at· δεν έχει καμία σχέση με αρσενικοθήλυκη κατάληξη.

Αν υποθέσουμε ότι η αρσενική αναφορά σε πλήθη μικτού φύλου είναι σεξιστική, θα έπρεπε να βρούμε αντωνυμίες διπλού φύλου, οι οποίες δεν υπάρχουν, και δεν είναι ούτε εύκολο να φανταστεί κανείς πώς θα μπορούσε να ήταν. Για παράδειγμα, έχεις κάποιος, κάποια, κάποιο. Τι θα μπορούσε να υπονοεί και τα δύο πρώτα γένη συγχρόνως; Μια καινούργια αντωνυμία όπως κάποιαος; Δεν ξέρω αν θα ήταν δόκιμο, και ακούγεται λιγάκι αστείο. Όπως και νάχει, δεν είναι εύχρηστο. Υποχρεωτικά, επομένως, πρέπει να χρησιμοποιήσεις το αρσενικό ως πιο γενικό όρο, υπονοώντας πάντα τη λέξη άνθρωπος.

Και αυτό δεν μπορώ να το θεωρήσω σεξιστικό, εκτός αν επιμένεις να ταυτίζεις το γραμματικό γένος με το βιολογικό γένος.

Το βασικό είναι ν’αλλάξουμε το πώς σκεφτόμαστε ως άτομα και ως κοινωνία. Δεν είναι καμια γλώσσα ούτε σεξιστική ούτε ρατσιστική. Εμείς είμαστε σεξιστές και ρατσιστές, και προβάλλουμε τις δικές μας νοοτροπίες επάνω στη χρήση της γλώσσας. Πράγμα το οποίο, φυσικά, πρέπει να σταματήσουμε να κάνουμε αμέσως.

Το ρολόι είναι ουδέτερο (όπως και θα έπρεπε, έτσι;) και η ώρα έχει πια παρέλθει. (Γιατί η ώρα να είναι θηλυκή και ο χρόνος αρσενικός;)

* Ο Κώστας Βουλαζέρης γράφει φανταστικές και παράξενες ιστορίες. Μπορείτε να βρείτε πολλά από τα βιβλία του δωρεάν, καθώς και διάφορα άρθρα του και links, στο  http://KostasVoulazeris.eu  ή  http://www.fantastikosorizontas.gr/kostasvoulazeris