Εκουατόρια: η αναγκαιότητα και το ανέφικτο της ουτοπίας

Γράφει η Μίνα Πετροπούλου // *

Μιχάλης Μοδινός «Εκουατόρια», εκδ. Καστανιώτη, σελ. 400

Στα τέλη του 19^ου αιώνα σε πραγματικό χρόνο και πραγματικά γεγονότα ο Φρόιντ ξεκινά αυτό που θα γίνει έργο της ζωής του: η μελέτη του ασυνείδητου του ανθρώπινου ψυχισμού, η διερεύνηση της ανθρώπινης σεξουαλικότητας – με ιδιαίτερη έμφαση στη γυναικεία σεξουαλικότητα, την οποία και αποκαλεί «μαύρη ήπειρο». Με το έβδομο μυθιστόρημά του, την Εκουατόρια,  ο Μιχάλης Μοδινός,  επιστρέφει  σ’ εκείνη τη χρονική περίοδο, στα τέλη του 19^ου αιώνα, στην κορύφωση της  αποικιοκρατίας. Μέσω μιας ιστορικής μεταμυθοπλασίας ψυχαναλύει την ουτοπία της ίδιας της ανθρώπινης επιθυμίας για την οργάνωση μιας ιδανικής πολιτείας.

Γνωρίζοντας ο συγγραφέας συνειδητά ή ασυνείδητα ότι η αλήθεια δεν μπορεί να ειπωθεί στην ολότητά της -καθότι δεν επαρκούν οι λέξεις-, καταγίνεται εδώ λογοτεχνικά με το θέμα της ουτοπίας. Καταφεύγει στον Νείλο, το θεϊκό ποτάμι. Ασχολείται με τις πηγές του χρησιμοποιώντας τις ως λογοτεχνική μεταφορά που παραπέμπει στις αρχές και στο νόημα κάθε ανθρώπινης κοινωνικής οργάνωσης. Αν η ουτοπία δεν είναι τίποτε άλλο παρά η προσπάθεια του ανθρώπου να δημιουργήσει και να συντηρήσει ένα αυθεντικό νόημα ζωής, τότε ο Μοδινός με τη γραφή του περιγράφει λογοτεχνικά την πραγμάτωση της ουτοπίας, έστω και αν αυτή διαρκεί μόλις  δυο δεκαετίες.

Πρόκειται για ένα σημαντικότατο βιβλίο της νέας ελληνικής γραμματείας,  ένα βιβλίο διαμάντι. Απευθύνεται βέβαια σε  σκεπτόμενους ανθρώπους ή σε όσους  θέλουν να γίνουν σκεπτόμενοι επί της ουσίας. Απαιτεί εμβάθυνση κατά την ανάγνωση αλλά  χρειάζεται επιπροσθέτως έρευνα και διάθεση να αναμετρηθείς με το όχι ιδιαίτερα μακρινό παρελθόν του κόσμου τούτου. Αντίδωρο σ΄ αυτά η λυτρωτική απόλαυση που προσφέρει  η ανάγνωση του.

Με σεβασμό στην ιστορική αλήθεια, ο Μοδινός  χαρτογραφεί με δύναμη και ρεαλιστικότητα  τη λάμψη και τη μοναδικότητα της Αφρικανικής Ηπείρου αλλά και την εξουθένωσή της από τις πρακτικές του δυτικού πολιτισμού για εκκαθάριση και «πολιτισμική»  καθοδήγησή της. Μολονότι πρόκειται για ένα μυθιστόρημα  400 σελίδων, με την τεχνική της εσωτερικής εστίασης  και έναν εμπλεκόμενο στη μυθοπλασία πρωταγωνιστή αφηγητή ομώνυμο του συγγραφέα, με τη χρήση της ειρωνείας, της εγρήγορσης, των ανατροπών και των απροσδόκητων εναλλαγών,  διατηρεί το ενδιαφέρον του αναγνώστη, ο οποίος αναπόφευκτα ερωτεύεται τα πρόσωπα, το μύθο, την Αφρική, την ίδια τη φύση. Η Αφρική λικνίζεται στις σελίδες του σαν νεαρή νέγρα, σαν «περιζήτητη Αβησσυνή χορεύτρια», σαν δυνατό αιλουροειδές, σαν άπιαστο όνειρο. Όταν όμως κατακτάται, η νεαρή Αφρικανή εκπορνεύεται,  το αιλουροειδές κλείνεται σε τσίρκο και το όνειρο γίνεται εφιάλτης: στην αρχή για τους αυτόχθονες και μετά, σε μια ιστορική αναγωγή του χρόνου στο σήμερα, για τους Δυτικούς, καθώς η τζιχάντ που εξαπολύεται στο Σουδάν τα χρόνια εκείνα θα αποτελεί κεντρικό ζήτημα και στις μέρες μας.

Ο Μιχάλης Μοδινός γράφει τυπικά ένα ιστορικό μυθιστόρημα με το οποίο δημιουργεί ένα πολυποίκιλτο  βυζαντινό υφαντό, ένα νέο μύθο. Υπεισέρχεται σε δύσκολες και επώδυνες ερμηνείες που σχετίζονται με το δουλεμπόριο και τη γέννεση των ιερών πολέμων. Στηριζόμενος στην ιστορία και τα πραγματικά δεδομένα του 19^ου αιώνα και με αφορμή τη μυθική περιοχή των Μεγάλων Λιμνών προσπαθεί να προσδιορίσει την αλήθεια και να ερμηνεύσει κοινωνιολογικά πολλές εκδοχές της ανθρώπινης παρουσίας και ύπαρξης. Ασχολείται με τη ματαιοδοξία και τις ασύμβατες επιδιώξεις του δυτικού ανθρώπου, που δεν πλήττουν μόνο τον ίδιο αλλά οδηγούν στη δυστυχία και πολλούς άλλους, όπως οι νέγροι που πρώτοι ιστορικά οι Άραβες δουλέμποροι  τους έστελναν για αιώνες «δυστυχείς κρυμμένους στα  αμπάρια ειδικά διαμορφωμένων αραβικών σκαφών…», αυτούς που οι ίδιοι τους περιφέρουν «δύσμοιρους, ημίγυμνους, αλυσοδεμένους, διαλαλώντας τα προσόντα τους».

Ο συγγραφέας χτίζει το μύθο του σε μια ουτοπική κοινωνία αλλά οδηγείται σ’ αυτή την επιλογή επειδή γνωρίζει καλά τις  εξαιρετικά προσοδοφόρες επιχειρήσεις με το εμπόριο της μαύρης σαρκός, την ανισότητα και την πλήρη καταστρατήγηση κάθε λογικής και ήθους, που υποβοηθάται, αν δεν γεννιέται, από τον πολιτισμικό σχετικισμό : «…Άλλο η Μαύρη Ήπειρος και άλλο οι νεόκοπες Ηνωμένες Πολιτείες με το Σύνταγμα και τη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας τους». Γλαφυρά καταδεικνύεται στο βιβλίο η αλήθεια του στίχου του Ελύτη για τη μικρότητα και το μεγαλείο του κόσμου «τούτος ο κόσμος ο μικρός ο μέγας». Μικρός – μικροπρεπής όταν κυριαρχεί η επαναλαμβανόμενη κακία, ο φθόνος, η σκληρότητα και η ανηθικότητα. Μεγάλος – εκθαμβωτικός όταν βιώνουμε τη δημιουργία πέρα από τα γήινα, τη δύναμη του μεταφυσικού, τη γητειά της ανέπαφης φύσης στην καρδιά του ανθρώπου. Οι πολλαπλές γεωγραφικές, ανθρωπολογικές και ιστορικές γνώσεις, μαζί με τον ευφυή και ιδιαίτερο τρόπο γραφής, δημιουργούν ένα επικό μυθιστόρημα που σε εισάγει νοερά  σε μια άλλη κουλτούρα. Εκτός από την περιγραφή της γεωγραφικής διαμόρφωσης/ συγκρότησης της Μαύρης Ηπείρου, κοινωνεί στον αναγνώστη τον πολιτισμό της στην υπέρτατη αξία του: την καθημερινότητα. Επιπλέον, με την πιστή απόδοση / παρουσίαση της φύσης σε κάθε της εκδοχή, το βιβλίο του Μιχάλη Μοδινού γίνεται μια κινηματογραφική αναπαράσταση των όσων καταγράφει. Οι σελίδες του βιβλίου και των γεγονότων που περιγράφονται κυλούν μαζί με τα νερά του Νείλου: Άλλες  φορές ήρεμα και σταθερά και άλλες πάλι ορμητικά, μονοπωλούν με σθένος  το ενδιαφέρον μας. Οι ανατροπές που απρόσμενα συναντά ο αναγνώστης – συνοδοιπόρος του συγγραφέα τον συμπαρασύρουν. Δεν λιμνάζει στα αδιέξοδα του σύγχρονου  δικού μας πολιτισμού. Απέναντι στον αναγνώστη παρατίθενται οι ευθύνες της Δύσης για τον τρόπο που κατακρημνίστηκε η ανθρώπινη αξιοπρέπεια στην Αφρική και για το πώς αυτό έγινε μπούμερανγκ για τον σύγχρονο κόσμο. Ο ήρωάς του εξερευνά καταστάσεις  ανθρωπολογικής και κοινωνιολογικής υφής και ερμηνεύει γεγονότα που άπτονται της ανθρώπινης ψυχολογίας.

Πρόκειται για ένα βιβλίο επικίνδυνο, καθώς κριτικάρει, αφυπνίζει, αποδεικνύει με επιχειρήματα την αλήθεια της καταστρεπτικής παρέμβασης στον κόσμο της Αφρικής. Τορπιλίζει τη ψευδαίσθηση της Δυτικής φιλευσπλαχνίας στα αδύναμα κράτη κι γι΄ αυτό είναι βιβλίο πολιτικής άποψης και τοποθέτησης. Αναδεικνύει τον τρόπο που ο δυτικός πολιτισμός, -άλλοι θα έλεγαν ο καπιταλισμός και άλλοι η ιδιωτική κερδοσκοπία- συνειδητά, συστηματικά και επίμονα διαμέλισαν και διασκόρπισαν τον πολιτισμό ασελγώντας  πάνω στην Αφρική και τους ανθρώπους της εν ονόματι της προόδου. Αποδομεί  την φιλοσοφία μιας κουλτούρας και μιας οπτικής, που  θεωρούσε ότι οι Αφρικανοί είναι παιδιά ενός κατώτερου θεού. Απομυθοποιεί την διευκολυντική αντίληψη «… κυρίαρχη πεποίθηση των Αράβων είναι ότι οι Νέγροι δεν εκτιμούν την ελευθερία τους και ότι εύκολα την εκχωρούν για ένα πιάτο φαΐ». Απεναντίας ο συγγραφέας καταγράφει, διασώζει και αναδεικνύει μέσω του Σάμουελ Μπέηκερ, αληθινά υπαρκτού εξερευνητή, την οξυδερκή παρατήρηση « … σε μικρές ηλικίες οι Νέγροι είναι περισσότερο ανεπτυγένοι νοητικά και συγκινησιακά  από τα δικά μας παιδιά».

Μιχάλης Μοδινός

Θεωρητικός και παρεμβατικός οικολόγος ο Μιχάλης Μοδινός καταθέτει την αγάπη του για τη φύση, τον άνθρωπο, την αλήθεια, χωρίς όμως διόλου να απουσιάζει ο έρωτας από τη θεματική του βιβλίου. Αγαπώντας ξεχωριστά τη γυναίκα («…για τις γυναίκες ήταν, όπως πάντα, που βγήκαν τα μαχαίρια…») εξυμνεί τον έρωτα και προσεγγίσει  τις ανθρώπινες επιθυμίες. Απογυμνώνει τα βαθύτερα κίνητρα των επιλογών χωρίς να γίνεται πορνογραφική η γραφή του.

 «…Στην πραγματικότητα βέβαια η αρχική ιδέα της φυγής μας στην Ζανζιβάρη ήταν της Έβελυν… Την καταλάβαινα, πόσο την καταλάβαινα. Μου υπέβαλε την ιδέα σε ανεπαίσθητες δόσεις, κάνοντας με να πιστεύω πως ήταν δική μου. Υποδαύλιζε τις φαντασιώσεις μου, όπως τόσο καλά ήξερε να κάνει στις ιδιωτικές μας στιγμές. Τελικά ποιος έπεισε ποιόν;»

Γράφοντας για τις ερωτικές διαθέσεις, ενίοτε γίνεται ίσως κυνικός, διόλου  όμως χυδαίος. Περιγράφει με ψυχαναλυτική μαεστρία και  λιτό τρόπο  την ανθρώπινη ερωτική συμπεριφορά, με λόγο  σκληρό κάποιες φορές, αλλά ιδιαίτερα ευθύβολο.

Σε πολλές κριτικές που έχουν γραφεί για το τελευταίο αυτό βιβλίο του Μοδινού, έχει συσχετισθεί η Εκουατόρια με το ιδεώδες της πλατωνικής πολιτείας. Εμμένοντας στη σχέση του βιβλίου  με την αρχαία ελληνική διανόηση, θα υποστηρίξω ότι η χρήση της γλώσσας, ιδιαίτερα σε περιγραφικά κομμάτια, ανακαλεί  την εικονοπλαστική  δύναμη των ομηρικών επών. Συγκλονίζει  λ.χ. όταν περιγράφει την κρυστάλλινη διαύγεια της βίας στην σκηνή της σφαγής μιας φρουράς της Εκουατόρια από τους  πιστούς του Μαχντί και της Τζιχάντ. (σελ. 226).                                  Στο σύνολό της άλλωστε η γλώσσα του Μοδινού είναι η γλώσσα ενός ανθρώπου που  γνωρίζει άρτια τα εκφραστικά του εργαλεία, τα χειρίζεται με σεβασμό, ενώ πρωτοτυπεί και απαντά συνολικά στα σύγχρονα αφηγήματα περί έκπτωσης, λεξιπενίας και αφελληνισμού της γλώσσας.

Η Εκουατόρια είναι ύμνος στην ομορφιά και τον πολιτισμό της Αφρικής απέναντι στη βλασφημία της αποικιακής εποχής   που την αποψίλωσε από τη ζωτική της δύναμη. Δεν περιγράφει απλώς τη «βροχή» των πολιτισμικών αλλαγών∙  προσφέρει τη μυρωδιά της ίδιας της βροχής. Παρότι ο συγγραφέας διατείνεται πως «έτσι και αλλιώς η ιστορία δεν δίνει μεγάλη σημασία στα θύματά της», εγώ προσωπικά παραφράζοντας το στίχο ενός αγαπημένου τραγουδιού: «…αλλάζει ο κόσμος όταν φιλιούνται δυό», θα υποστηρίξω, χωρίς καμιά διάθεση υπερβολής  ότι αλλάζει ο κόσμος και όταν σκέφτονται δυο:  Εν προκειμένω ο  συγγραφέας  Μιχάλης Μοδινός και ο αναγνώστης του.

#Ηλιοτρόπιο, Σωκράτης  Μάλαμας, Θανάσης Παπακωνσταντίνου

 * Η Μίνα Πετροπούλου είναι Φιλόλογος- Dr Κοινωνιολογίας