Ένα πολιτιστικό ταξίδι τριών χιλιάδων χιλιομέτρων στο… χρόνο και τον χώρο της Κεντρικής Ευρώπης

Του Γεωργίου Νικ. Σχορετσανίτη //

Κλάουντιο Μάγκρις, “Δούναβης”. Μετάφραση: Μπάμπης Λυκούδης. Εκδόσεις Πόλις, 2015

Από τη χρονιά που κυκλοφόρησε το εμβληματικό βιβλίο ‘Δούναβης’ του Κλάουντιο Μάγκρις έως τις μέρες μας, η δημοτικότητα και η εξαιρετικά θετική υποδοχή που του επεφύλαξαν αναγνώστες και κριτικοί, αποδεικνύει ότι το συγκεκριμένο και μεγάλης εμβέλειας πόνημα του εκ Τεργέστης ορμώμενου συγγραφέα, ενός εκ των μεγαλύτερων σήμερα της γηραιάς ηπείρου, έχει  σημαντική συμβολή στην  δύσκολη  και δύστροπη συζήτηση γύρω από όλες τις έννοιες που αφορούν την Κεντρική Ευρώπη της δεκαετίας του 1980, και οι οποίες φυσικά έχουν αντανάκλαση σε μεγάλο βαθμό μέχρι τις αρχές του εικοστού πρώτου αιώνα, τουλάχιστον. Ως εκ τούτου, είναι ιδιαίτερα σημαντικό να μελετήσουμε και να εκτιμήσουμε  τελικά ποια είναι η μορφή εκπροσώπησης της Κεντρικής Ευρώπης που μας περιγράφει και μας φέρνει στο προσκήνιο το δυνατό βιβλίο.

Στην πραγματικότητα, όμως, ο μεγάλος Ιταλός συγγραφέας αναφέρεται και κινείται με την γνωστή προσωπική του άνεση, έχοντας φυσικά ως απαραίτητο εξοπλισμό τις ατελείωτες γνώσεις και βιβλιογραφικές πηγές του, στον κόσμο της τέχνης, της λογοτεχνίας και βεβαίως της φιλοσοφίας. Οι κάτοικοι της εν λόγω περιοχής  που συναντά στο μακρύ ταξίδι του, είναι διανοούμενοι, ανήκουν στην ελίτ και  μιλούν πολλές δυτικές γλώσσες, ενώ ο ίδιος δεν μιλάει καμία γλώσσα του γεωγραφικού ετούτου χώρου,  εκτός από τη γερμανική. Αυτό που παρατηρεί και σημειώνει στην πολιτιστική σκηνή της Κεντρικής Ευρώπης  τη δεκαετία του 1980 που γράφτηκε το βιβλίο, έχει να κάνει με την μακραίωνα ιστορία της μεγαλειώδους και αμφιλεγόμενης ευρωπαϊκής κουλτούρας. Ο Κλάουντιο Μάγκρις είναι χωρίς  αμφιβολία γοητευμένος από τον απύθμενο πολιτισμό της περιοχής, επειδή πιστεύει ότι εκεί βρίσκεται και εντοπίζεται η ρίζα και όλα εκείνα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που μπορεί να εμπνεύσουν έναν  μεταμοντέρνο διανοούμενο, όπως  για παράδειγμα η πολυφωνία, η επικάλυψη και η διάλυση της ταυτότητας, ένα έντονο αίσθημα ανασφάλειας που κάποτε επανέρχεται και παλινδρομεί, η περιθωριοποίηση ορισμένων περιοχών, η κατάρρευση κάποιων ουτοπιών, η απόρριψη του ορθολογισμού στην ιστορία, η υπαρξιακή ειρωνεία και τόσα άλλα.  Με τον δικό του τρόπο, μια ρητορική ερώτηση που απευθύνει ο Μάγκρις στις σελίδες του ‘Δούναβη’  είναι εάν   η έννοια της Κεντρικής Ευρώπης παραπέμπει σε μια υπαρκτή πραγματικότητα, ή αν είναι αποκλειστικά αποκύημα της φαντασίας κάποιων ιστορικών, διανοούμενων, αλλά και πολύφερνων πολιτικών. Η Κεντρική Ευρώπη του Μάγκρις είναι πάνω απ’ όλα μια λογοτεχνική και καλλιτεχνική δημιουργία. Όλα εκείνα που παρατήρησε στα πολλαπλά και επαναλαμβανόμενα ταξίδια ο συγγραφέας ταξιδιώτης στις παραδουνάβιες περιοχές, φιλτράρονται μέσω προηγούμενων και αναρίθμητων κειμένων, αναφορών και βιβλίων, που οπωσδήποτε διάβασε επιμελώς και επισταμένως, με αποτέλεσμα η δική του Κεντρική Ευρώπη να προέρχεται από τον κόσμο της τέχνης και των διάφορων βιβλίων.

Ο συγγραφέας δεν επιδιώκει να δώσει στους αναγνώστες του  μια ρεαλιστική περιγραφή. Αναπαριστά με πονηρό και έξυπνο τρόπο προηγούμενες  προσπάθειες και περιγραφές άλλων, κάτι που γίνεται συχνά στην μεταμοντέρνα τέχνη. Η εκπροσώπηση της Κεντρικής Ευρώπης από τον στοχαστή Μάγκρις, δεν είναι απαλλαγμένη ούτε από μύθους, ούτε βεβαίως από νοσταλγία. Όταν γράφει για την δαιδαλώδη ιστορία της Κεντρικής Ευρώπης, ισχυρίζεται ότι το παρελθόν έχει μέλλον, γιατί κάτι γίνεται που το μεταμορφώνει δραστικά και δραματικά, και ο ίδιος γνωρίζει πολύ καλά το γεγονός ότι οι άνθρωποι δεν μπορούν να αποφύγουν την προβολή  του παρόντος  και των οραμάτων τους για το μέλλον, πάνω στα ιστορικά γεγονότα που προσπαθούν με τον ένα ή άλλο τρόπο να αναλύσουν και το βασικότερο να διεισδύσουν  πίσω από τις κουρτίνες των γεγονότων. Γνωρίζει καλά, ότι οι άνθρωποι του Διαφωτισμού κατασκεύασαν την Ανατολική Ευρώπη ως το αντίθετο από εκείνο της Δύσης, δηλαδή ως ένα, κατά το μάλλον ή ήττον, απολίτιστο μέρος της Ευρώπης, εξωτικό, άγριο, τρομακτικό και αποκρουστικό συνάμα. Για τον μεταμοντέρνο συγγραφέα Μάγκρις  και για τη δική του δημιουργία και παρουσίαση της Ανατολικής και Κεντρικής Ευρώπης, αυτό το μέρος είναι πραγματικά ελκυστικό και αξίζει να παρατηρηθεί μεταξύ των πολλών άλλων, διότι εδώ αποκαλύφθηκαν πολλαπλές και ενδιαφέρουσες εστίες πολιτισμού με πολύ σαφή τρόπο και το βασικότερο πολύ πριν από οπουδήποτε αλλού.

Η Κεντρική Ευρώπη του Κλάουντιο Μάγκρις είναι σίγουρα διαφορετική απ’ τη Δυτική Ευρώπη, αλλά την ίδια στιγμή αποτελεί  φυσικό μέρος της συγκεκριμένης ηπείρου το πεπρωμένο της οποίας  φυσικά σηματοδοτεί  και τη μοίρα ολόκληρης της Ευρώπης. Έτσι η Κεντρική Ευρώπη ανακαλύφθηκε από τους Δυτικοευρωπαίους ως ένα σύγχρονο και αντιφατικό τοπίο που βρισκόταν σε αέναη κίνηση, μια άγνωστη και ταυτόχρονα  συναρπαστική περιοχή που   εμπνέει πολλαπλώς. Τονίζει ότι ο γεωγραφικός χώρος της Ανατολικής και Κεντρικής Ευρώπης είναι πιο κολακευτικός για τους κατοίκους της από ότι, για παράδειγμα, η αναπαράσταση της περιοχής και η ανάλογη γνώμη από τους ανθρώπους του Διαφωτισμού. Ο ποταμός ‘Δούναβης’ ξεκινά σαν ένα μεγάλο ποτάμι ευρείας συζήτησης, επιχειρημάτων και λογομαχιών, υπέρ και κατά, για να καταλήξει ως ένας ποταμός γενικευμένης  ασάφειας. Έλκει την καταγωγή του μέσα στην διάχυτη πολυλογία και σε μια περίεργη διένεξη που ξεκίνησε στην Mittel Europa ή  Κεντρική Ευρώπη, στη συνέχεια πορεύεται σε μια μακριά διαδρομή, για να πεθάνει οριστικά  προς μια θολή και διάχυτη ασιατική κατεύθυνση.

Κλάουντιο Μάγκρις

Ο Κλάουντιο Μάγκρις, είναι γέννημα και θρέμμα της πόλεως της Τεργέστης, καταφέρνει να είναι τόσο Ιταλός  όσο και  κεντροευρωπαίος ταυτόχρονα, και κατόρθωσε να μας δώσει απλόχερα ένα πλωτό ονειρεμένο βιβλίο παράξενης ακρίβειας και εμβέλειας. Εξερευνά το Δούναβη από τις συζητήσιμες και αμφισβητήσιμες  πηγές του έως και τις εκβολές του, και χρησιμοποιεί με περίσσεια τέχνη, απύθμενη γνώση  και προσωπική μαεστρία τη γεωγραφία της περιοχής, το τοπίο, τη λογοτεχνία και τους εκπροσώπους της και την ιστορία, για να προκαλέσει σε μεγάλο βαθμό την γερμανική αυτοκρατορία την οποία  φυσικά δεν επικροτεί. Ήταν μια αυτοκρατορία που ενσωμάτωνε ποικιλία λαών και πολιτισμών, με τον εθνικό ύμνο να τραγουδιέται σε έντεκα  γλώσσες, και όλα αυτά συγκεντρωμένα κάτω από το διπλό στέμμα της Αυστρο-ουγγρικής μοναρχίας. Από ιστορικής πλευράς, προσέκρουσε πάνω στη  σκληρή και αιχμηρή δυναμική του Πρώτου  Παγκοσμίου Πολέμου και οπωσδήποτε σε πολλά άλλα γεγονότα που ακολούθησαν.

Όλα αυτά αποτέλεσαν αναμφίβολα μια πλούσια ιστορική περίοδο με αναρίθμητα γεγονότα, ένα επισφαλές, όπως αποδείχτηκε στο τέλος, μακροχρόνιο ευρωπαϊκό πείραμα που μέχρι πρόσφατα φαινόταν σε πολλούς ως περίεργα νοσταλγικό. Για τον Ιταλό συγγραφέα, όμως, η συγκεκριμένη νοσταλγία αφορά περισσότερο το μέλλον όχι μόνο  ετούτης, αλλά και της ευρύτερης  περιοχής. Η αυτοκρατορία εκείνης της μορφής, ήταν η απάντηση της Αυστρίας στην Πρωσική βεβαιότητα, μια ‘γερμανική’  εναλλακτική λύση απέναντι στον γερμανικό εθνικισμό. Η ιστορία φυσικά είχε άλλη γνώμη! Η ναζιστική βεβαιότητα αργότερα ηττήθηκε κατά κράτος, και τα γεγονότα έδωσαν  γένεση στις  ανταγωνιστικές βεβαιότητες του Ψυχρού Πολέμου, και στα σύνορα  μεταξύ των μεν και των δε,  ένα σιδηρούν εν τέλει παραπέτασμα μεταξύ δύο αντίθετων ιδεολογικά παραδείσων. Αλλά στη συνέχεια τα πάντα  κατέρρευσαν, για άλλη μια φορά, πιο γρήγορα ίσως στα ανατολικά από ότι στα δυτικά της διαχωριστικής γραμμής. Είδαν και βίωσαν το ραντεβού με την ιστορία η Πολωνία, η Ουγγαρία, η Γιουγκοσλαβία και βεβαίως η  Τσεχοσλοβακία, η   Ρουμανία και η Βουλγαρία, ενώ κάποια χρόνια αργότερα, άλλα πρωτόγνωρα και συνταρακτικά γεγονότα βίαιης διάλυσης κρατών μπήκαν σαν σφήνα ανάμεσα σε προηγούμενες  αδύναμες βεβαιότητες. Η Κεντρική Ευρώπη, τουλάχιστον, βίωσε έντονα δύο Γερμανίες, αργότερα τις είδε ξανά ενωμένες, υπενθυμίζοντας σε όλους τον γερμανικό πολιτισμό, πριν η Πρωσία επισκιάσει την Αυστρία τον 19ο αιώνα, μια χώρα με   οικουμενικό και  ταυτόχρονα εθνικό χαρακτήρα.

Ο Κλάουντιο Μάγκρις σημειωτέον άρχισε να γράφει το βιβλίο ετούτο το έτος 1982, το οποίο τελείωσε και κυκλοφόρησε το 1986, λίγα χρόνια δηλαδή  πριν από την κατάρρευση του τείχους του Βερολίνου και όλα εκείνα όσα ακολούθησαν καταρρακτωδώς το συγκεκριμένο εμβληματικό γεγονός παγκόσμιας σημασίας. Είναι όλες αυτές οι οικουμενικές σημειώσεις που ο Μάγκρις κουβαλάει  στις ταξιδιωτικές του αποσκευές, μαζί του, στον περίπλου του ποταμού Δούναβη, δημιουργώντας με τον τρόπο αυτό το πολυεπίπεδο βιβλίο του. Στην πραγματικότητα, όμως,  ο γερμανικός πολιτισμός αποτελεί τη σχεδία που χρησιμοποίησε, από οικουμενικής  περισσότερο  παρά εθνικιστικής άποψης, αλλά καθώς προχωρά υποψιασμένος στον χρονοβόρο πλου του ποταμού, μπαίνει στον διακαή και επικίνδυνο από μια άποψη πειρασμό και  επιχειρεί να διερευνήσει και τη σχέση μεταξύ των δύο. Αρχικά χρησιμοποιεί την  Αυστρία και τον Δούναβη  για να συμβολίσει την διαφάνεια, την ειρωνεία και την ασάφεια που μεταφέρει ως τις εκβολές του, φέρνει σε αντιπαράθεση κάποιες παραμέτρους που έχουν να κάνουν με τον ποταμό Ρήνο και το πρωσικό πείραμα, αλλά καθώς προχωράει έκπληκτος και ζαλισμένος από τα κύματα της πορείας, ανακαλύπτει ότι και τα δύο βρίσκονται συνεχώς συνδεδεμένα και αλληλένδετα μεταξύ τους με όχι τόσο εμφανείς εκ πρώτης όψεως διασυνδέσεις.

Το πολυσέλιδο κείμενο του βιβλίου του Κλάουντιο Μάγκρις είναι πολυσχιδές, ασυνάρτητο, ιδιότροπο, ειρωνικό και λυρικό, όπως και το όραμά του για την Mittel Europa, αλλά δεν παύει να αποτελεί σταθμό στο επίμαχο και ερχόμενο για άλλη μια φορά στο προσκήνιο θέμα της Κεντρικής Ευρώπης.  Αρχίζει το ταξίδι του με τη φιλονικία και διαμάχη για το επίμαχο θέμα των πηγών  του Δούναβη. Το Ντοναουσίνγκεν (Donaueschingen), στη διασταύρωση των ποταμών Μπρεγκ και Μπρίγκαχ στο Μέλανα Δρυμό, αποτελεί το παραδοσιακό σημείο. Δυστυχώς όμως, η μακραίωνη αντιδικία συνεχίστηκε και κατά τον 19ο αιώνα, και η πόλη του Φυρτβάνγκεν (Furtwangen), στην πηγή του ποταμού Μπρεγκ, υπέβαλε το δικό της αίτημα και απαίτηση ουσιαστικά, για την ‘αποκατάσταση’, όπως υποστήριζε, της γεωγραφικής αλήθειας.  Με τον τρόπο αυτό, μας εισαγάγει ευθέως στα εσώτερα στρώματα και βάθη της κοινωνικής ιστορίας. Θεωρεί τον ισχυρισμό του Φυρτβάνγκεν ότι συμβολίζει την μεταναπολεόντεια μεσαία τάξη να εξεγείρεται εναντίον της φεουδαρχικής αριστοκρατίας. Ο  Μάγκρις όμως ανεβαίνει τα μουσκεμένα λιβάδια πάνω από το ρεύμα που τροφοδοτεί την πηγή που χύνεται στον ποταμό Μπρεγκ και παρατηρεί τις βρύσες και  τις υδρορροές στις γωνίες των σπιτιών.   Ο Μάγκρις γράφει με ικανοποίηση, ότι εδώ βρισκόμαστε στη  μέση του παραδουνάβιου πολιτισμού. Το ποτάμι, γράφει, είναι μια ειρωνεία, που δημιούργησε το μεγαλείο του πολιτισμού της Κεντρικής Ευρώπης, η αίσθηση της υποκρισίας των πραγμάτων και ταυτόχρονα, η αλήθεια τους. Καθ’ όλη τη διάρκεια του βιβλίου, ο Μάγκρις προβαίνει σε συνδέσεις και  αποσυνδέσεις της αλήθειας. Από πόλη σε πόλη που επισκέπτεται, όλες του παρέχουν από  μια τοπική  ιδιαίτερη λεπτομέρεια και ένα γενικότερο προβληματισμό. Η πόλη της Messkirch του προσφέρει το σπίτι του Χάιντεγκερ και την ευκαιρία να αναμετρηθεί για λίγο με τις ιδέες του και τη σημασία της γερμανικής κουλτούρας. Στην Sigmaringen της νότιας Γερμανίας  φέρνει στο νου του τις παράξενες τελευταίες μέρες της κυβέρνησης Βισύ, η οποία μεταφέρθηκε εκεί από τους Γερμανούς, αφού αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη Γαλλία. Το Gunzberg, του υπενθυμίζει το σπίτι του δαιμόνιου Γιόζεφ Μένγκελε, του περιβόητου γιατρού του στρατοπέδου συγκέντρωσης. Δεν έχουμε φτάσει ακόμη στο Ρέγκενσμπουργκ ή Ρατισβόνη (Regensburg) στην καρδιά της Βαυαρίας, την έδρα  του κοινοβουλίου της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, ή στη Βιέννη, τη Μπρατισλάβα, τη Βουδαπέστη, το Βελιγράδι και στα Βαλκάνια όπου φτάνει ο ποταμός   διασχίζοντας τη Βουλγαρία και τη Ρουμανία. Συνεχίζει να συναλλάσσεται με τους Χάιντ, Βιτγκενστάιν και Φρόυντ, με κάποια γραπτά Γερμανών συγγραφέων, με τη δολοφονία του αρχιδούκα Φραγκίσκου Φερδινάνδου στο Σεράγεβο και με τον μαρξιστή φιλόσοφο Λούκατς στη Βουδαπέστη της Ουγγαρίας. Προς το τέλος, κοντά στις εξόδους του ποταμού στη Μαύρη Θάλασσα, η ιστορία διαχέεται και σβήνει και  ο ποταμός χάνει την υποβλητική του ενέργεια. Αλλά υπάρχει ένας πλούτος λεπτομερειών που αναταράσσουν και την ίδια στιγμή καθηλώνουν τον υπομονετικό  και εμβρόντητο αναγνώστη.

Η ατελής κοινωνία του παρελθόντος σε όλη της τη μεγαλοπρέπεια, ίσως και του μέλλοντος. Η ιστορία μας διδάσκει πως ο ‘Δούναβης’ δεν είναι νεκρή υπόθεση, κι ούτε έχει σχέση με όλους εκείνους που θρηνούν με τον δικό τους τρόπο ο καθένας. Απλώς κάποιες στιγμές καθηλώνονται σε ένα σημείο αμίλητες, άλλες παίρνουν επικίνδυνες στροφές, κι άλλες μας υπενθυμίζουν επώδυνα ότι ο άνθρωπος μπορεί να διδαχτεί πολλά από αυτή αρκεί να το επιθυμεί, κάτι που ομολογουμένως σπάνια βρίσκει εφαρμογή, αιώνες τώρα!