Είμαστε από την ύλη που είναι φτιαγμένα τα όνειρα

Γράφει ο Καθηγητής Νίκος Κ. Σπύρου //

«Είμαστε αστρόσκονη: Σύμπαν, μια ιστορία χωρίς τέλος», Διονύσης Σιμόπουλος , εκδ. Μεταίχμιο, σελ. 192

Με τον κο Διονύση Σιμόπουλο, γνωριζόμαστε εδώ και πάρα πολλά χρόνια, εκείνος ως ο, πραγματικά, μεγάλης αναγνωρισιμότητας, αποδοτικός και επιτυχημένος, τώρα Επίτιμος, Διευθυντής στο Ευγενίδειο Πλανητάριο στην Αθήνα. και εγώ, ήδη από το 2011, αφυπηρετήσας από το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Καθηγητής της Αστρονομίας. Μπορώ να πω ότι, αν και από διαφορετικές θέσεις, καθήκοντα και υποχρεώσεις, αποτελούμε δύο παράλληλους βίους με έναν διαχρονικά, κοινό στόχο: Την υπηρέτηση και την προβολή της Αστρονομίας και την ενημέρωση του ευρέως κοινού και, εμμέσως και ανεπισήμως, είμαι βέβαιος, της επίσημης πολιτείας, στα θέματα της Αστρονομίας. Αυτή ακριβώς η υπηρέτηση είναι ο αντικειμενικός σκοπός και του συγκεκριμένου βιβλίου του κου Σιμόπουλου με τον εντυπωσιακό τίτλο «Είμαστε αστρόσκονη: Σύμπαν, μια ιστορία χωρίς τέλος», το οποίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ.

Ο κος Σιμόπουλος μέσω της δημοσίως προβαλλόμενης εικόνας του ως συγγραφέα, ομιλητή, ασυνεντευξιαζόμενου και, συνεχώς, ανθρώπου της επιστημονικής επικαιρότητας, μας θυμίζει ότι στη χώρα μας, εκτός από τους τρωγλοδύτες και τους νεόπλουτους χρυσοφόρους, υπάρχουν και κανονικοί άνθρωποι. Κι αυτοί οι κανονικοί άνθρωποι μπορούν να βγουν στο προσκήνιο, να αρθρώσουν δημόσιο λόγο, να ενημερώσουν και, έτσι, να επηρεάσουν την κοινή, καθημερινή ζωή μας, κατά τρόπο θετικό και χρήσιμο.

Διαβάζοντας προσεκτικά το βιβλίο του Διονύση Σιμόπουλου, διαπίστωσα, για μία ακόμα φορά, ότι υπάρχουν πολλά ερωτήματα, στα οποία ο συγγραφέας, μέσα από άρθρα, διαλέξεις, συνεντεύξεις, συνέδρια, παρουσιάσεις, προβολές, βιβλία, προσπαθεί να απαντήσει για τον απλό, καθημερινό και προβληματιζόμενο πολίτη, αναγνώστη της εφημερίδας ή ακροατή μιας διάλεξης ή ακροατή μιας συζήτησης ή θεατή μιας προβολής. Αυτές οι δραστηριότητες του Δ.Σ. σχετίζονται με την ευρύτερη θεματική περιοχή που ονομάζεται Αστρονομία, στην οποία, επίσης και όπως είναι επόμενο, θα αναφερθώ.

Η κεντρική επιστημονική ιδέα πίσω από τη σημερινή αστρονομική συνεισφορά και προσφορά του κου Σιμόπουλου είναι ένα πραγματικά γοητευτικό θέμα, που ονομάζεται αστρική εξέλιξη. Τα άστρα γεννιούνται, ζουν και πεθαίνουν, άλλοτε ήρεμα και άλλοτε πιο εντυπωσιακά. Είναι, δε, ξέρετε, πολύ κοινωνικά όντα τα άστρα, διότι γεννιούνται από τη μεσοαστρική ύλη κατά χιλιάδες και, στη συνέχεια, ζουν και πεθαίνουν, σχεδόν πάντα, με παρέα, τις πιο πολλές φορές αφού περάσουν τη ζωή τους δυο δυο, μαζί, όπως φαίνεται και από το απόσπασμα της σελίδας 47: «Έτσι, η μεγαλύτερη βαρύτητα που υπάρχει εκεί λόγω της συγκέντρωσης περισσότερης μάζας ελκύει όλο και περισσότερο υλικό, αυξάνοντας όλο και περισσότερο την πυκνότητα, και μαζί της και τη βαρυτική δύναμη της περιοχής». Αυτό είναι μια κλασική φυσική διαδικασία στην καρδιά της αστρικής εξέλιξης. Προσπαθεί, λοιπόν, ο κος Σιμόπουλος, κι αυτό είναι χάρισμα, να απαντήσει, πάντοτε κατά γλαφυρό και κατανοητό τρόπο, σε ερωτήματα που εκτείνονται από τη γέννηση των άστρων διάφορων τύπων, τα διάφορα στάδια από τα οποία περνούν και τις εξαιρετικά εντυπωσιακές αστροφυσικές διαδικασίες στην περιοχή τους (σελ.1-53).

Με ιδιαίτερο ενδιαφέρον, λοιπόν, για τους εντυπωσιακούς υπερκαινοφανείς (ή σουπερνόβα, όπως του αρέσει να τους λέει) ως την αιτία εμπλουτισμού του μεσοαστρικού χώρου με τα χημικά στοιχεία και, έτσι, ως την αιτία σχηματισμού των λίκνων, της μήτρας γέννησης των άστρων, άρα και της προέλευσής μας, ώστε να δικαιολογείται ο τίτλος του βιβλίου (σελ.63-116). Στη σελίδα 107 διαβάζουμε: «Όταν η σιδερένια καρδιά του υπεργίγαντα άρχισε να συμπιέζεται από τη βαρύτητα των ανώτερων στρωμάτων, η κεντρική θερμοκρασία του είναι αρκετά υψηλή…κάτι τέτοιο, όμως, ανοίγει την πόρτα σε πραγματικά απόκοσμες, καταστροφικές διαδικασίες…»

Επίσης, με έμφαση στη δημιουργία και τις ιδιότητες των αστρικών καταλοίπων που είναι γνωστά αστρικά πτώματα, δηλαδή, τους εξωτικούς και υπέρπυκνους λευκούς νάνους, τους αστέρες νετρονίων και τους πάλσαρς ως τους διαστημικούς φάρους. Και, φυσικά, τις πολύ κοινές στο Σύμπαν μελανές οπές (μαύρες τρύπες, όπως του αρέσει να λέει, εδώ διαφωνούμε), τις ιδιότητες των οποίων εξηγεί, με απλό τρόπο, με βάση τις αρχές της συνεχώς επιβεβαιούμενης από τις παρατηρήσεις Γενικής Θεωρίας της Σχετικότητας (ΓΘΣ) του Einstein (σελ. 116-126). Για τον σχηματισμό των μελανών οπών, στη σελίδα 153 διαβάζουμε: «…η κατάρρευση συνεχίζεται ακάθεκτη, ενώ η ακτίνα (του άστρου) μικραίνει συνεχώς, έως ότου αυτό περιοριστεί σε ένα ιδιόμορφο χωροχρονικό σημείο που ονομάζεται μοναδικότητα, συντρίβοντας έτσι μέχρις αφανισμού την ύλη του». Μ’ αυτόν τον όμορφο και απλό τρόπο, μας λέει ότι μια μελανή οπή δεν είναι συγκέντρωση ύλης, αλλά ενέργειας, ανασκευάζοντας έτσι μια συνήθη παρανόηση, ακόμα και σε πανεπιστημιακό επίπεδο. Περαιτέρω, μας ξεναγεί από τα στοιχειώδη σωματίδια ως τους πιο μακρινούς γαλαξίες και τη δημιουργία των γαλαξιών και των μεγάλων κοσμολογικών δομών μέχρι την εμφάνιση του ανθρώπινου είδους.

Και τελειώνει το βιβλίο με τις πρόσφατες και πολύ εντυπωσιακές παρατηρησιακές επαληθεύσεις μιας πολύ ενδιαφέρουσας πρόβλεψης της ΓΘΣ, η οποία περίμενε εκατό χρόνια για να πραγματοποιηθεί με τη βοήθεια της σύγχρονης θαυμαστής τεχνολογίας. Κι αυτή η πρόβλεψη είναι τα κύματα βαρύτητας. Πώς, δηλαδή, παράγονται και παρατηρούνται τα κύματα βαρύτητας, ως αποτέλεσμα του σφιχτού και θανατηφόρου τελικού εναγκαλισμού δυο αστρικών πτωμάτων, τα οποία, συνεχώς γρηγορότερα, περιφέρονται γύρω από το κοινό κέντρο μάζας τους, μέχρι την τελική συνένωση και τον θάνατό τους, και με αποτέλεσμα την έντονη στρέβλωση του χωροχρόνου και, έτσι, τη δημιουργία των κυμάτων βαρύτητας (σελ.139-181).

Μπορώ να συνεχίσω με πολλές τέτοιες εξαιρετικά ενδιαφέρουσες αστρονομικές απόψεις και συνεισφορές του βιβλίου, οι οποίες είναι αρκετές για να πειστεί κανείς να διαβάσει αυτό το χρήσιμο βιβλίο, όπως π.χ. διαβάζοντας στη σελίδα 185: «Οπότε, εάν κόψετε κάποιο λουλούδι ή δοκιμάσετε ένα φρούτο ή χαϊδέψετε το πρόσωπό σας, ακουμπάτε κάποιο άστρο», έτσι, δικαιολογώντας ακόμα μια φορά τον τίτλο του βιβλίου.

Θα μπορούσε, όμως, κάποιος να υποστηρίξει ότι, έπειτα από μια λεπτομερειακή παρουσίαση του περιεχομένου του βιβλίου, δεν θα χρειαζόταν καν να αγοράσει κανείς το βιβλίο! Γι’ αυτό, με αφορμή αυτή τη βιβλιοπαρουσίαση, και για να γίνω περισσότερο χρήσιμος, πρακτικός, ενημερωτικός και ιστορικά ακριβής, θα αναφερθώ και σε άλλες, δύο μόνον, απόψεις, άμεσα σχετιζόμενες με το περιεχόμενο του βιβλίου και, γενικότερα, με την εν πολλοίς άγνωστη ή γνωστή, πάντως, εδώ και μια ολόκληρη εικοσαετία, επισήμως διωκόμενη στα σχολεία μας Αστρονομία.

Η μία άποψη ξεκινά από το ότι θα μπορούσατε να ρωτήσετε «Και ποιο είναι το όφελος -αν υπάρχει, τελικά, όφελος- για τον καθημερινό άνθρωπο από τις εντυπωσιακές, ίσως, απαντήσεις σε όλες αυτές τις αστρονομικές ερωτήσεις; Τι κερδίζουμε απαντώντας σ’ αυτές τις αστρονομικές ερωτήσεις;»

Είναι γνωστό βέβαια ότι, όταν κάποτε στην αρχή της διαστημικής περιπέτειας του ανθρώπου, μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, ρώτησαν τον γνωστό Γερμανό φυσικό και μηχανικό Wernher von Braun για τo όφελος που θα έχουμε πηγαίνοντας στη Σελήνη και γιατί τα λεφτά δεν θα έπρεπε να τα δώσουμε π.χ. για την υγεία, εκείνος απάντησε «Γνώση»!

Έπειτα, λοιπόν, από τόσα χρόνια εμπειρίας από τη διδακτική, ερευνητική και κοινωνική θεραπεία της Αστρονομίας, το πρώτο που θα σας πω είναι ότι «η ενασχόληση με την Αστρονομία στην πραγματικότητα διαμορφώνει χαρακτήρα», κάτι που σήμερα, σε μιαν εποχή που λείπουν τα πρότυπα, η κοινωνία μας το έχει απόλυτη ανάγκη. Επίσης, είναι αλήθεια ότι η Αστρονομία έχει ένα σημαντικό γνώρισμα και χαρακτηριστικό που δεν το έχουν οι άλλες επιστήμες. Δηλαδή, ο Αστρονόμος έχει μπροστά του ανακατεμένα όλα τα στάδια της αστρικής, γαλαξιακής, συμπαντικής εξέλιξης και μπορεί να τα παρατηρήσει με μια απλή αλλαγή της διεύθυνσης παρατήρησης. Πρέπει, λοιπόν, να είναι αρκετά υπομονετικός, παρατηρητικός και έξυπνος, ώστε να μπορέσει όλα αυτά τα ανακατεμένα στάδια να τα βάλει σε μια λογική σειρά και, έτσι, να διατυπώσει μια συνεπή και πλήρη θεωρία για τη δημιουργία, εξέλιξη, σύσταση και μέλλον του Σύμπαντος και όλων των επί μέρους συστατικών του (πλανητών, αστέρων, γαλαξιών, σμηνών γαλαξιών, υπερσμηνών γαλαξιών και, τέλος, του Σύμπαντος ως συνόλου).

Περιέργως και σε αντιδιαστολή προς τα ανωτέρω ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά της, η Αστρονομία, όπως πολύ καλά γνωρίζετε, από το 2000 δυστυχώς δεν διδάσκεται στα σχολεία. Χρόνια τώρα, προσπαθώ, όπως και ο κος Σιμόπουλος, να πείσω την αρμόδια εξουσία για το πόσο λάθος είναι μια τέτοια κρατική απόφαση, για το πόσο χρήσιμη, στ’ αλήθεια, είναι η Αστρονομία ως επιστήμη, για το πόσο συνδεδεμένη είναι με την καθημερινή ζωή μας, και, επίσης, όπως ήδη ανέφερα, σε αντίθεση με άλλες επιστημονικές περιοχές, πόσο σημαντική είναι ως παράγων, κρίσιμος παράγων διαμόρφωσης χαρακτήρα.

Και, βεβαίως, το μάθημα Αστρονομία δεν διδάσκεται στα σχολεία υπό οποιαδήποτε μορφή του, την ώρα, που οι όμιλοι φανατικών φίλων και αγνών θιασωτών της Αστρονομίας φυτρώνουν σαν τα μανιτάρια συνεχώς σ’ όλη την Ελλάδα. Το αδιαμφισβήτητο, δε, γεγονός αυτών των ομίλων, ως κριτήριο ενδιαφέροντος και επιλογής, συστηματικά και υποκριτικά αγνοείται συνεχώς. Για ποιες άλλες θεματικές επιστημονικές περιοχές παρατηρείται κάτι τέτοιο, άραγε;

Διονύσης Σιμόπουλος

Αλλά τα παιδιά δεν ακούνε τίποτε για όλα τα ειδικότερα εντυπωσιακά που περιγράφει στο βιβλίο του ο κος Σιμόπουλος:

– για τις κλασικές αστρονομικές έννοιες, που, εντελώς, φυσιολογικά, εξάπτουν τη φαντασία τους και όλων μας, όπως αστέρες, γέννηση, εξέλιξη και θάνατος αστέρων, αστρικά πτώματα και επιστημονική σημασία τους, λευκοί νάνοι, αστέρες νετρονίων, μελανές οπές.

– για γαλαξίες, σμήνη γαλαξιών, υπερσμήνη γαλαξιών, το Σύμπαν ολόκληρο,

– για το ότι, σε ένα πιο φιλοσοφικό επίπεδο, εμείς, αυτό το ασήμαντο είδος μικροβίων, προσκολλημένων σε έναν μικρό βράχο, περιφερόμενο γύρω από ένα τυπικό αστέρα ενός τυπικού γαλαξία από τα δισεκατομμύρια γαλαξιών ενός αχανούς και ακατάληπτου Σύμπαντος, καταφέρνουμε να κατανοήσουμε αυτό το Σύμπαν. Και ότι αυτό αποδεικνύει όχι πόσο μικρό και ασήμαντο είναι το σώμα μας, αλλά πόσο δυνατό είναι το μυαλό μας.

Είναι λοιπόν γεγονός ότι, με τον…διωγμό της Αστρονομίας από τα σχολεία, διότι περί ακατανόητου διωγμού πρόκειται, ανηλεούς, επίμονου και συστηματικού διωγμού, τα παιδιά χάνουν πολλά. Και πραγματικά είναι κρίμα, διότι χωρίς τις βασικές γνώσεις της Αστρονομίας τα παιδιά και μετέπειτα πολίτες της χώρας μας, αλλά της Ευρώπης και του κόσμου ολόκληρου:

– δεν θα είναι ενήμερα για το πώς να εκμεταλλευτούν, άμεσα και έμμεσα, με κριτικό τρόπο, όχι αγόμενα και φερόμενα, τα καλά του Διαστήματος, κοντινού και μακρινού, στην καθημερινή ζωή, και να αντιμετωπίσουν τους κινδύνους και τα αρνητικά του,

– δεν θα ξέρουν πώς, από μακριά, η Γη μάς φαίνεται σαν μια μικρή ωχρή κηλίδα στην απεραντοσύνη του Διαστήματος και δεν θα έχουν το ερέθισμα να φιλοσοφήσουν για τη θέση μας στο Σύμπαν, ίσως για τη μοναδικότητά μας ή όχι, για την προέλευσή μας και την πιθανή τύχη μας, έννοιες που επηρεάζουν αφάνταστα τη διαμόρφωση των «πιστεύω» τους, της φιλοσοφίας τους, του εγώ τους, και, άρα, επηρεάζουν τη ζωή τους,

– και, για να σας προσγειώσω λίγο, δεν θα μπορούν να απαντήσουν στην απλή, φυσιολογική και απολύτως δικαιολογημένη, ως αποτέλεσμα καθημερινής παρατήρησης, ερώτηση του μπακάλη της γειτονιάς ή του θυρωρού της πολυκατοικίας ή ακόμα και του συμμαθητή: Γιατί, λίγο καιρό πριν, έβλεπα τον Ήλιο να ανατέλλει από την εδώ μεριά του Χορτιάτη, ενώ τώρα τον βλέπω να ανατέλλει από την εκεί μεριά του Χορτιάτη; Σημειώστε ότι αυτή η ερώτηση ανήκει σε εκείνες που, όταν δίδασκα Αστρονομία, ήμουν πολύ ευχαριστημένος, αν οι φοιτητές/φοιτήτριες, τελειώνοντας τις παρακολουθήσεις του μαθήματος, μπορούσαν να την απαντήσουν (Δεν γνωρίζω, αν αυτή η απαίτηση ισχύει και σήμερα σε επίπεδο παρεχόμενης πανεπιστημιακής γνώσης).

Σκοπός, λοιπόν, του κου Σιμόπουλου είναι η ενημέρωση των ενδιαφερόμενων συμπολιτών μας, για να διατηρηθεί η αγάπη και το ενδιαφέρον για την επιστημονική-θεματική περιοχή και το μάθημα της Αστρονομίας, αλλά και, προσθέτω, για να βοηθήσουν το κράτος να αναθεωρήσει μια λανθασμένη και, ακόμα και βραχυπρόθεσμα, καταστροφική απόφασή του, την ώρα που ο κόσμος όλος κοιτά προς τα αστέρια (στην κυριολεξία όλος ο κόσμος σε Ευρώπη, Αμερική, Ασία, Ιαπωνία, Ινδία, Αφρική, Αυστραλία, Ανταρκτική, Εγγύς Διάστημα)!

Δεν είναι προς το συμφέρον κανενός το να συνεχίζεται η φιλοσοφία της «πεπατημένης οδού», δηλαδή, η φιλοσοφία του αποκλεισμού και της μη διδασκαλίας της Αστρονομίας στα σχολεία. Ας θυμόμαστε και ας διδάσκουμε στη νέα γενιά τη ρήση (μία ακόμα από τις πολλές και χρήσιμες ρήσεις) του Einstein: «Όποιος ακολουθεί το πλήθος, συνήθως, φθάνει, το πολύ, μέχρι εκεί που φθάνει το πλήθος. Αυτός, όμως, που περπατά μόνος του, μπορεί και να βρεθεί εκεί που κανένας άλλος δεν βρέθηκε πριν».