Fractal

ΔΗΜΟΣΚΟΠΗΣΕΙΣ (8) : Από την παιδική ηλικία τα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης στην ωριμότητα

Της Μαρίας Ψαρά //

 

s1

 

Η πρώτη κρούση των σφυγμομετρήσεων στην Ελλάδα έχει γίνει. Με αντιδράσεις, υποτιμητικές δηλώσεις πολιτικών γραφείων και επιχειρήματα υπεράσπισής τους από τις εφημερίδες, οι πολιτικές δημοσκοπήσεις του 1977 άρχισαν να παγιώνουν την ύπαρξη και την παρουσία τους. Με περισσότερη σιγουριά και ως απαραίτητο εργαλείο, το 1981 κατέγραψαν από πολύ νωρίς τη μεταστροφή του εκλογικού σώματος. Ήδη, ο ρόλος τους έχει αρχίσει να καθιερώνεται.

 

Οι προβλέψεις για τ΄ αποτελέσματα εδραιώθηκαν μετά τις εκλογές του 1977 και ιδιαίτερα το 1981

Οι προβλέψεις για τ΄ αποτελέσματα εδραιώθηκαν μετά τις εκλογές του 1977 και ιδιαίτερα το 1981

 

Η συχνή δημοσίευση αποτελεσμάτων δημοσκοπήσεων για διάφορα θέματα –κοινωνικά, πολιτικά, σημαντικά, λιγότερο σημαντικά- δείχνει την αποδοχή της νέας μεθόδου από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, που βρήκαν ένα καινούριο ερέθισμα για ρεπορτάζ και σχολιασμό. Η σχέση δημοσκοπήσεων-δημοσιογραφίας άλλοτε ανταγωνιστική, άλλοτε αρμονική, αλλά πάντα αλληλοεξαρτώμενη, καθορίζεται κατά πολύ από τις εξωτερικές κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές συνθήκες.

Συμπερασματικά, θα μπορούσε να πει κανείς ότι οι δημοσκοπήσεις στην Ελλάδα, όπως και σε άλλες χώρες1, βρίσκονταν κατά το αρχικό τους στάδιο ανάμεσα στην έρευνα αγοράς και τη δημοσιογραφική έρευνα. Οι αποδέκτες τους δεν μπορούσαν εύκολα να συνειδητοποιήσουν ότι αυτή η νέα ‘ανακάλυψη’ είχε –ή έπρεπε να έχει- κριτήρια αντικειμενικά και στηριζόταν –ή έπρεπε να στηρίζεται- σε μεθόδους επιστημονικές. Ο Τύπος της εποχής υπήρξε τολμηρός δημοσιεύοντας τα αποτελέσματα ενός μη καθιερωμένου εγχειρήματος, αλλά ταυτόχρονα διατηρούσε τις επιφυλάξεις του, που θα τον προστάτευε σε περίπτωση επίθεσης (ηπερ και έγινε το ‘77). Γι’ αυτό και οι πρώτες δημοσιεύσεις είναι αναλυτικότατες, εξαιρετικά λεπτομερείς και σχεδόν αμυνόμενες της όποιας κριτικής.

Από τη μεριά τους τα κόμματα τηρούν την αντιφατική στάση που παρατηρούμε και στις πιο σύγχρονες δημοσκοπήσεις2. Ανάλογα με τα αποτελέσματα και κατά πόσο αυτά είναι ή όχι ευνοϊκά για ένα κόμμα, διαμορφώνεται η άποψη του κόμματος αυτού για τη συγκεκριμένη δημοσκόπηση. Χαρακτηριστικό ως προς αυτό υπήρξε το παράδειγμα των σφυγμομετρήσεων πριν από τις εκλογές του 1977. Η δε χρήση τους από τα κόμματα είναι -απ’ ό,τι φαίνεται μέχρι το 1981 και θα επιβεβαιωθεί και στο μέλλον- διττής φύσεως: είτε χρησιμοποιούνται ως όργανα πολιτικού σχεδιασμού και σφυγμομέτρησης της κοινής γνώμης, είτε προβάλλονται ως επιβεβαίωση της ισχύος τους. Οι κρυφές δημοσκοπήσεις της ΝΔ το 1981 αποτελούν δείγμα της πιθανής χρήσης τους.

Η εκ των υστέρων κριτική των εν λόγω δημοσκοπήσεων, σε σχέση με τα αποτελέσματα που συγκέντρωσαν τα κόμματα στις εκλογές, δικαιώνει τις δημοσκοπήσεις και αφήνει εκτεθειμένα τα κόμματα που αντέδρασαν τόσο αρνητικά.

Από το τέλος της δεκαετίας του ’70, αρχές του ’80, το κλίμα άρχισε να μεταβάλλεται· η καθιέρωση και στην Ελλάδα του Ευρωβαρόμετρου, οι έρευνες του Ε.Κ.Κ.Ε., αλλά και η επιτυχία των δημοσκοπήσεων κατά τις Ευρωεκλογές του 1984 -παρόλο που τα αποτελέσματα των προεκλογικών ερευνών δημοσιευμένων3 και μη αγνοήθηκαν επιδεικτικά τόσο από τα δύο μεγάλα κόμματα, όσο και από την Προεδρία της Δημοκρατίας- βοήθησαν στην καθιέρωση ορισμένων τακτικών ερευνών κοινής γνώμης και στη διεξαγωγή επιστημονικών ερευνών πολιτικής κουλτούρας και συμπεριφοράς.

 

Η εμφάνιση των exit polls ήρθε να συμπληρώσει τις δημοσκοπήσεις

Η εμφάνιση των exit polls ήρθε να συμπληρώσει τις δημοσκοπήσεις

 

Η κριτική4 που ασκείται στις πολιτικές –και κυρίως εκλογικές- έρευνες και δημοσκοπήσεις αφορά τόσο θέματα μεθοδολογικά, όσο και θέματα ουσίας.

Αρχίζοντας από τα πρώτα, αρκεί να επισημάνουμε ότι κάθε δειγματοληπτική έρευνα, ακόμη και αν έχει τηρήσει με μεγάλη σχολαστικότητα σε όλα τα μεθοδολογικά της βήματα, ακόμη και αν πληροί πιστά τον κώδικα δεοντολογίας της ESOMAR5 “δεν ακολουθεί (γιατί δεν μπορεί να ακολουθήσει) τις επιταγές της στατιστικής θεωρίας.”6 Οι αρνήσεις που δέχονται οι συνεντευκτές αποτελούν μη εκ των προτέρων υπολογίσιμο παράγοντα, ενώ οι ‘διορθωτικές επεξεργασίες’ που γίνονται στο πρωτογενές δείγμα μπορεί να ενσωματώνουν σημαντικότατη προηγούμενη εμπειρία, αλλά δε διαθέτουν καμία πραγματική στατιστική θεμελίωση7.

Υπάρχει ωστόσο και η κριτική που αφορά την ουσία των σφυγμομετρήσεων της κοινής γνώμης, που βασίζεται κυρίως στο άρθρο του P.Bourdieu με τίτλο «Η κοινή γνώμη δεν υπάρχει»8. Ο P.Bourdieu αμφισβητεί την παραδοχή από την οποία ξεκινά κάθε σφυγμομέτρηση, ότι δηλαδή όλος ο κόσμος μπορεί να έχει μία γνώμη, της οποίας η παραγωγή να τού είναι ευχερής9. Το αξίωμα ότι όλες οι γνώμες είναι ισοδύναμες και το ότι τίθεται σε όλους η ίδια ερώτηση -σα να υπάρχει γενική συναίνεση για τα προβλήματα που εξετάζονται σε έρευνες κοινής γνώμης- είναι για τον Bourdieu θέματα υπό αμφισβήτηση. Και είναι αυτά που, θεωρούμενα ως αξιώματα, επιτελούν μια ολόκληρη σειρά διαστρεβλώσεων που παρατηρούνται, ‘έστω και αν πληρούνται όλοι οι άλλοι όροι επιστημονικής αυστηρότητας στη συλλογή και την ανάλυση των δεδομένων’.

Το σημαντικότερο σημείο κριτικής είναι κατά τη γνώμη μας το ζήτημα της συναίνεσης· η δημοσκόπηση επιβάλλεται με τον καθορισμό του τι είναι πρόβλημα και για ποιον, του τι είναι ‘πολιτικό’ και του πώς αυτό εκλαμβάνεται από τις διάφορες κοινωνικές κατηγορίες. Οι σφυγμομετρήσεις, σε συνδυασμό με τα ΜΜΕ, καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό το τι είναι άξιο προσοχής και τι όχι σε μία δεδομένη στιγμή. Το φαινόμενο της συναίνεσης, κατά το οποίο όλοι οφείλουν να έχουν μια γνώμη, καθιστά την κάθε έρευνα κοινής γνώμης εκλογική, ενώ το να ερωτάται κανείς για ζητήματα για τα οποία δεν έχει ποτέ διερωτηθεί, έχει ως αποτέλεσμα να μεταμορφώνονται απαντήσεις ηθικής σε πολιτικές απαντήσεις.

‘Κάθε άσκηση δύναμης, λέει ο P.Bourdieu συνοδεύεται από ένα λόγο που αποβλέπει στη νομιμοποίηση ακριβώς της δύναμης εκείνου που την ασκεί.’ Και η νομιμοποιητική αυτή λειτουργία πρέπει να τεθεί υπό αμφισβήτηση. ‘Η κοινή γνώμη δεν υπάρχει’, καταλήγει ο Bourdieu, τουλάχιστον με τη μορφή που της αποδίδουν εκείνοι που έχουν συμφέρον να βεβηλώσουν την ύπαρξή της.

Η υπεραπλούστευση των κοινωνικών προβλημάτων, με βάση τη διχοτομική λογική (συμφωνώ- δε συμφωνώ) ή τη δημοψηφισματική λογική της δημοκρατίας του ναι και του όχι που παρατηρείται στις δημοσκοπήσεις, είναι άλλο ένα σημείο κριτικής10 και έχει και αυτό σχέση με τη συναίνεση. Στις εν λόγω πολιτικές έρευνες, η δημοκρατία δε βοηθάται, αντίθετα, ενώ στην πραγματικότητα αποδυναμώνονται οι πρωτογενείς πολιτικές διαμεσολαβήσεις, ο γόνιμος διάλογος και ανταλλαγή απόψεων που απαιτεί η δημοκρατία, δημιουργείται απλώς η ψευδαίσθηση συμμετοχής.

Exit poll στις εκλογές του 2000

Exit poll στις εκλογές του 2000

Είναι αλήθεια πως η ανάπτυξη των πολιτικών δημοσκοπήσεων και η ιστορία τους σφραγίζεται από μία καθοριστική αμφισημία11· το ενδιαφέρον για τη διερεύνηση και τη γνώση των κοινωνικών προβλημάτων και των τάσεων κάθε εποχής, αλλά και το ζήτημα ελέγχου της συμπεριφοράς των «επικίνδυνων τάξεων». Οι πολιτικές δημοσκοπήσεις δεν είναι πάντα ουδέτερες12. Ανεξάρτητα από την επιστημονική ή μη αρτιότητά τους, συνιστούν από τη φύση τους εργαλεία πολιτικής δράσης. Η ίδια η προϊστορία του φαινομένου στην Ελλάδα επιβεβαιώνει το χαρακτήρα των δημοσκοπήσεων ως τέτοιων13.

Η χρήση των δημοσκοπήσεων είναι ένα άλλο μεγάλο θέμα. Είναι εμφανής η διαπλοκή της χρήσης, κατάχρησης ή απόρριψής τους με βάση τα πολιτικά συμφέροντα, γεγονός που μαζί με όλα τα παραπάνω σημεία κριτικής στις δημοσκοπήσεις καθιστούν εντονότερη την ανάγκη θεσμικής ρύθμισης των σχέσεών τους με τη δημοκρατία.

Η απουσία καθιερωμένων κριτηρίων για την αξιολόγηση τόσο των ίδιων των ερευνών, όσο και των δημοσιεύσεων που βασίζονται σε αυτές, και η έλλειψη θεσμικού πλαισίου που να διασφαλίζει την κοινή γνώμη από την όποια πραγματική ή φανταστική, χειραγωγική χρήση των δημοσκοπήσεων14 είναι εμφανής και χρήζει αντιμετώπισης. Το ζήτημα φυσικά δε ρυθμίζεται με την –σχετικά- πρόσφατη απαγόρευση διενέργειας και δημοσίευσης των δημοσκοπήσεων15 δύο εβδομάδες πριν από τις εκλογές. Αυτή η ρύθμιση εκτός από αντιφατική16 ακόμη και όσον αφορά το δεδομένο χρονικό διάστημα, δεν είναι κατατοπιστική σε σχέση με τη διενέργεια και τη δημοσίευση των δημοσκοπήσεων όλον τον υπόλοιπο καιρό.

“Όποιος ασχολείται σοβαρά με τις δημοσκοπήσεις και επιθυμεί πραγματικά μέσα από αυτές να κατανοήσει και να ερμηνεύσει τις τάσεις της κοινής γνώμης ξεκινάει από το αξίωμα «Εγώ προσωπικά δεν πιστεύω στις δημοσκοπήσεις»”, λέει ο Ηλίας Νικολακόπουλος στο πρόσφατο άρθρο του στα Νέα. Για να αποφύγουμε τις τάσεις θεοποίησης ή/και δαιμονοποίησής τους και να εννοήσουμε τις πραγματικές δυνατότητες της επιστημονικής αυτής μεθόδου.

 

Συλλογή απαντήσεων ψηφοφόρων για την επεξεργασία προβλέψεων

Συλλογή απαντήσεων ψηφοφόρων για την επεξεργασία προβλέψεων

 

Η δημοσκόπηση αποτελεί τελικά μια υπόθεση εργασίας που δε διαφέρει και πολύ από τις υποθέσεις εργασίας των υπόλοιπων κοινωνικών επιστημών. Το επιστημολογικό της πλεονέκτημα, εκεί δηλαδή που συνδυάζει τα κοινωνιολογικά της χαρακτηριστικά με λίγη από τη μαγεία των φυσικών επιστημών είναι το μεγάλο πείραμα που θα τη διαψεύσει ή θα την επιβεβαιώσει. Και αυτό το πείραμα δεν είναι άλλο από τις εκλογές. Μιλάμε όμως για διαψευσιμότητα και όχι για σιγουριά. Για εκ των υστέρων σύγκριση και όχι για δεδομένη πρόβλεψη. Για επιστημονικό εγχείρημα και όχι για εκμετάλλευση της κοινής γνώμης. Μάλλον δηλαδή για Πηνελόπη και όχι για Πυθία. Γιατί την Πυθία ακολουθεί συνήθως η Κασσάνδρα…

 

Απαντήσεις από πόρτα σε πόρτα. Μια επαφή που θ΄αντικατασταθεί αργότερα από τις τηλεφωνικές επικοινωνίες.

Απαντήσεις από πόρτα σε πόρτα. Μια επαφή που θ΄αντικατασταθεί αργότερα από τις τηλεφωνικές επικοινωνίες.

 

____________

1 Το χαρακτηριστικό αυτό δεν είναι ίδιον της Ελλάδας. Κάτι ανάλογο περιγράφει και ο Blondiaux για τη Γαλλία. Blondiaux, όπ.π., σελ.

2 Για την αντιφατική στάση των κομμάτων απέναντι στις σύγχρονες δημοσκοπήσεις βλ. Μαυρής, όπ.π., σελ.144.

3 περιοδικό ΕΝΑ, 5/6/1984, και ΕΠΙΚΕΝΤΡΑ, τεύχος 38, Μάιος-Ιούνιος 1984.

4 Για μια κριτική στις δημοσκοπήσεις, βλ. Κατζουράκης, όπ.π., κεφάλαιο 4ο, σελ.144-180, Γ.Μαυρής, όπ.π.149-151, το βασικό κείμενο του P.Bourdieu, Η κοινή γνώμη δεν υπάρχει, Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, τχ.77/1990, σελ.3-14 και το πρόσφατο Ηλ.Νικολακόπουλος, Γιατί δεν εμπιστεύομαι τις δημοσκοπήσεις, ΤΑ ΝΕΑ, 12/2/2000.

5 Πρόκειται για τον κώδικα δεοντολογίας της γαλλικής εταιρίας ελέγχου των δημοσκοπήσεων, τον οποίον συμφώνησαν μεταξύ τους εταιρίες και οργανισμοί να υπακούν, ελλείψει αντιστοίχου ελληνικού. Υπάρχει διάκριση ανάμεσα στους οργανισμούς/εταιρίες που είναι ή όχι στην ESOMAR, διάκριση που αφορά και στην ποιότητα και την αποδοχή των αποτελεσμάτων των ερευνών των εν λόγω εταιριών.

6 Νικολακόπουλος, 2000, όπ.π.

7 Νικολακόπουλος, 2000, όπ.π.

8 P.Bourdieu, όπ.π.

9 Επιφυλάξεις σχετικά με την ικανότητα του μεγάλου κοινού να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της δημοκρατικής θεωρίας μαζί με ό,τι αυτή επιφέρει, είχε εκφράσει και ο Lippmann, που θεωρούσε ότι η δημοκρατική θεωρία απαιτούσε πάρα πολλά από τους απλούς πολίτες, γιατί, σύμφωνα με την εκτίμησή του, υπήρχε έλλειψη προσοχής και ενδιαφέροντος του κοινού για τα δημόσια πράγματα. Βλ. W.Lippmann, Κοινή Γνώμη, Κάλβος, Αθήνα 1988, κυρίως Εισαγωγή: «Ο κόσμος που μας περιβάλλει και οι εικόνες που έχουμε στο κεφάλι μας.»

10 Μαυρής, ό.π.,σελ.151. και αρθρογραφία του καθηγητή και πρώην προέδρου της WAPOR Ph.Meyer, «It’s Time to Re-Evaluate the Referendum Model”, WAPOR Newsletter, is.2, 1994 και του ιδίου, “The Question: Has There Been Any Progress in Public Opinion Research?”, WAPOR Newsletter, is.4, 1994.

11 Η.Νικολακόπουλος, 1995, όπ.π., σελ.28-34.

12 Βλ.Μαυρής, ό.π., σελ.150.

13 Βλέπε, για την AMFOGE, Η.Νικολακόπουλος, 1995, όπ.π., σελ.29. και του ίδιου, 1988, ό.π., σελ. και σελ.14-15 της παρούσης εργασίας.

14 Βλ. Η.Νικολακόπουλος, 1995, όπ.π., σελ.31.

15 Πρόκειται για απόφαση των Υπουργείων Εσωτερικών, Δημόσιας Διοίκησης και Αποκέντρωσης και Τύπου &ΜΜΕ, που με νόμο του 1996 απαγορεύουν τη διενέργεια και δημοσίευση δημοσκοπήσεων κατά 15 ημέρες πριν από τις εκλογές, παρά μόνο εάν είναι κατ’ εντολή των κομμάτων. ΦΕΚ, τχ.Β’, φύλλο 795/30.8.96 και ΦΕΚ, τεύχος Α’, φύλλο 139/25.6.98.

16 Για την αντιφατικότητα της ρύθμισης, βλ.Μαυρής, όπ.π., σελ.141-149.

__________________________________________________________________________________________

 

Βιβλιογραφία

Αντί, περίοδος Β, τεύχος 87, Σάββατο 3 Δεκέμβρη 1977, σελ.6-11.

B.R.Berelson, P.F.Lazarsfeld, W.N.McPhee, Voting, The University of Chicago Press, Chicago 1954

L.Blondiaux, La fabrique de l’ opinion. Une histoire sociale des sondages, editions du Seuil, Paris 1998.

L.Bogart, Silent politics : The Polls and the awareness of public opinion, John Wiley, N.Y. 1972.

P.Bourdieu, Η κοινή γνώμη δεν υπάρχει, Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, τχ.77/1990, σελ.3-14.

D.Boy-J.Chiche, Η ποιότητα των ερευνών πρόθεσης ψήφου: η περίπτωση των δημοτικών εκλογών ’98, στο VPRC, Η κοινή γνώμη στην Ελλάδα σήμερα.

A.Campbell, P.E.Converse, W.E.Miller, D.E.Stokes, The American Voter, The University of Chicago Press, Chicago and London 1960.

U.Cerroni, Η πολιτική σκέψη (κυρίως τόμος Γ΄), εκδ.Παπαζήση, Αθήνα1985.

Π.Δημητράς, Πολιτικός περίγυρος, κόμματα και εκλογές στην Ελλάδα, A’ και Β’ τόμος, Λύχνος, Αθήνα 1991.

Ν.Δήμου, “Οδός Γαλήνης“, εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 1998

A.Δρυμιώτης-Hλ.Νικολακόπουλος,, Μέθοδοι για την πρόβλεψη των εκλογικών αποτελεσμάτων. Η εμπειρία από τις εκλογές της 5ης Νοεμβρίου 1989, Κοινοβουλευτική Επιθεώρηση, τεύχ.3, 11-12/1989-1/1990).

Encyclopaedia Universalis, vol.12, Paris, 1980.

Foundation for Information, The Freedom to Publish Opinion Polls, Report on a Worldwide Study, ESOMAR/WAPOR 1997

Darrel Huff, Η απάτη της στατιστικής, Οξύ, Αθήνα 1997.

Ιός της Κυριακής, Ε της Κυριακάτικης Ελευθεροτυπίας, 10/10/93, «το εκλογικό δόγμα Truman, το βρώμικο 1948» και για άλλα λάθη των δημοσκοπήσεων Rien ne va plus.

R.J.Jessen, R.H Blythe, O.Kempthome, , W.E.Deming, “On a population sample for Greece”, Journal of the American Statistical Association, τόμος 42, 1947.

R.J.Jessen, O.Kempthome, J.F.Daly, W.E.Deming, Observations on the 1946 elections in Greece, American Sociological Review, τμ.14 , νο1, Φεβρουάριος 1949, σελ.11-16.

Γ.Κατζουράκης, Η σφυγμομέτρηση, μύθος της κοινής γνώμης και ιδεολογική επιβολή, Καστανιώτης, Αθήνα 1985.

Π.Κιτρομηλίδης, Πολιτικοί στοχαστές των νεότερων χρόνων, Αθήνα 1998.

P.F.Lazarsfeld, B.R.Berelson, H.Gaudet, The People’s Choice, Columbia University Press, N.Y. and London 1968.

W.Lippmann, Κοινή Γνώμη, Κάλβος, Αθήνα 1988.

P.Mair, ed., The West European party system, Oxford University Press, Ν.Υ. 1990.

R.Mannheimer, La stima della scelta di voto nei sondaggi politici: problemi metologici, Quaderni dell’ osservatorio elettorale, vol.21, Luglio 1988, σελ.87-121.

Γ.Μαυρής, Δημοσκοπήσεις και Δημοκρατία στηνΕλλάδα, στο VPRC, Η κοινή γνώμη στην Ελλάδα, Νέα Σύνορα-Λιβάνη, Αθήνα 1999.

Γ.Θ.Μαυρογορδάτος, Οι εκλογές και το δημοψήφισμα του 1946. Προοίμιο του εμφυλίου πολέμου, στο συλλογικό τόμο Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950. Ένας έθνος σε κρίση, Αθήνα, 1984, σελ.307-340.

Ηλ.Νικολακόπουλος, Κόμματα και βουλευτικές εκλογές στην Ελλάδα. 1946-1964, ΕΚΚΕ, Αθήνα 1988.

Ηλ.Νικολακόπουλος, Οι πολιτικές δημοσκοπήσεις στην Ελλάδα: κριτήρια αξιολόγησης και απαιτούμενες θεσμικές ρυθμίσεις, Κοινοβουλευτική Επιθεώρηση, τχ.21-22, 1995.

E.Noele-Neumann, The Spiral of Silence, 2nd ed., University of Chicago Press, Chicago 1993.

Opinionmetre, no 62, 1996.

V.Price, Public Opinion, Sage Publications, London 1992 (V.Price, Κοινή γνώμη, Οδυσσέας, Αθήνα 1996 ).

Report of the Allied Mission to Observe the Greek Elections, Department of State Publication 2522, Washington D.C., 1946 .

C.E.Robinson, Straw Votes, New York, 1932.

St.Rokkan, Citizens, Elections, Parties, Oslo, 1970.

J.Stoetzel-A.Girard, Les sondages d’ opinion publique, Paris 1973.

The Journal of Social, Political and Economic Studies, Spring 1987, vol.12, No1., σελ.51-76.

«The State of the Art of Public Opinion Polling Worldwide, preliminary report», ESOMAR/WAPOR, May 1992.

H.Truman, Years of Trial and Hope, Signet, N.Y. 1965.

WAPOR Ph.Meyer, «It’s Time to Re-Evaluate the Referendum Model”, WAPOR Newsletter, is.2, 1994 και του ιδίου, “The Question: Has There Been Any Progress in Public Opinion Research?”, WAPOR Newsletter, is.4, 1994.

H.F.Weisberg-J.A.Krosnick- B.D. Bowen, An introduction to Survey Research, Polling, and Data Analysis, 3rd edition, Sage Publications, London 1996, σελ.3-13.

R.Wildenmann, Η εκλογική έρευνα. Συμπεριφορά του εκλογικού σώματος και ανάλυση εκλογών, Παπαζήση, Αθήνα 1998.

Μ.Χουλιαράκης, «Ιστορική Εξέλιξις της Κρατικής Στατιστικής εν Ελλάδι, 1821-1971», στο Μ.Χουλιαράκης κ.α., Στατιστικαί Μελέται, Αθήνα, 1972, σελ.48

 

Εφημερίδες

Αυγή 10/11/’77.

Έθνος 3/4/46 – 9/4/46, 10/’81.

Ελευθεροτυπία 1975-’81.

Εμπρός 1951-1952.

Καθημερινή 9/4/’46.

Το Βήμα 1974-’81 και 2/7/1989.

Τα Νέα 1963, 1974-’81.

 

Περιοδικά

ΕΝΑ 5/6/1984

ΕΠΙΚΕΝΤΡΑ τεύχη περιόδου 1977-1981.

ΕΠΙΚΕΝΤΡΑ τεύχος 38, Μάιος-Ιούνιος 1984.

ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ 1977-1981

 

Συνεντεύξεις με την κ. Σ.Ψύλλα, τον κ.K.Πλούμπη και τον κ.Η.Δημητρά.

 

Ιστοσελίδες:

http://www.gallupinternational.com

http://www.esomar.com

http://www.eurobaromr.htm

http://www. lsu.edu/guests/poli/public_html/research.html

 

για το Νόμο περί δημοσκοπήσεων:

ΦΕΚ, τεύχος Β’, φύλλο 795/30.8.96

ΦΕΚ, τεύχος Α’, φύλλο 139/25.6.98.

 

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Back to Top