ΔΗΜΟΣΚΟΠΗΣΕΙΣ (6) : Εκλογές 2000 – Ο μεγάλος σταθμός των ελληνικών δημοσκοπήσεων

Της Μαρίας Ψαρά //

Σκίτσο του Π. Μαραγκού για το Fractal

Πάνε κοντά πέντε δεκαετίες από τότε που οι δημοσκοπήσεις άρχισαν τα κάνουν τα πρώτα τους βήματα στην Ελλάδα (βλέπε τις προηγούμενες αναρτήσεις του FRACTAL). Πέντε δεκαετίες, μέσα στις οποίες η μορφή, η δομή και ο ρόλος των δημοσκοπήσεων αναδιαμορφώθηκε, αναδιαρθρώθηκε, επανατοποθετήθηκε. Πενήντα χρόνια ιστορίας των δημοσκοπήσεων, που κατέγραψαν –ελλειπτικά, αφαιρετικά, αλλά και ιδιαίτερα- την πολιτική και κοινωνική ιστορία της χώρας.

Τα τελευταία πενήντα χρόνια, οι δημοσκοπήσεις αποδείχθηκαν ένα από τα μόνιμα λειτουργικά συστατικά των σύγχρονων δημοκρατιών. Η διάδοση και εξάπλωσή τους, αλλά και η προβολή τους συνδέθηκαν άμεσα με τα μέσα μαζικής ενημέρωσης.

Η άμεση σχέση δημοσκοπήσεων-ΜΜΕ δημιουργεί την ανάγκη τήρησης των κανόνων δεοντολογίας και από τα δύο αυτά μέρη. Σύμφωνα μάλιστα με όσα ορίζονται στον κώδικα δεοντολογίας του ΣΕΔΕΑ¹, η εγκυρότητα και η αξία των δημοσκοπήσεων σκιαγραφούνται από τρεις βασικούς άξονες: α. τη φύση των τεχνικών έρευνας που χρησιμοποιούνται και την αποτελεσματικότητα με την οποία αυτές εφαρμόζονται, β. την αξιοπιστία και την αντικειμενικότητα του ερευνητικού οργανισμού –στοιχεία που πληροί κάθε εταιρεία-μέλος του ΣΕΔΕΑ και γ. τον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζονται και χρησιμοποιούνται τα αποτελέσματα των ερευνών.

Από την πλευρά των εταιρειών δημοσκοπήσεων που δραστηριοποιούνται στο χώρο των κοινωνικών ερευνών, προϋπόθεση για την ορθή διεξαγωγή μιας έρευνας αποτελεί η εφαρμογή διεθνώς αναγνωρισμένων επιστημονικών μεθόδων καθώς και η τήρηση των ισχυόντων κανόνων δεοντολογίας και επαγγελματικής πρακτικής. Στους οργανισμούς αυτούς άλλωστε χρεώνεται και η ευθύνη να βεβαιωθούν ότι τόσο ο πελάτης, όσο και το κοινό διαθέτουν μία λογική κατανόηση των ειδικών προβλημάτων και των περιορισμών στη μέτρηση της στάσης και των πεποιθήσεων, που διαφέρουν από τη συμπεριφορά.² Στον πελάτη, λοιπόν, παρέχονται τα στοιχεία της έρευνας, εξηγήσεις της δύναμης των δημοσκοπήσεων ως εργαλείου, αλλά και η γνωστοποίηση ότι οι διατάξεις των κωδίκων σχετικά με τη δημοσιοποίηση των αποτελεσμάτων της έρευνας δεσμεύουν κι αυτόν.³

Η τήρηση των κανόνων δεοντολογίας από τις εταιρείες δημοσκοπήσεων όμως, δεν είναι αρκετή για τη διασφάλιση της αντικειμενικής πληροφόρησης του κοινού. Η δημοσιοποίηση των δημοσκοπήσεων από τα ΜΜΕ και τους δημοσιογράφους τους, τις καθιστούν ευαίσθητες σε -συνειδητές και ασύνειδες-αλλοιώσεις των αποτελεσμάτων τους. Προκειμένου να καταστεί δυνατός ο έλεγχος της επαγγελματικής ικανότητας του ερευνητικού οργανισμού καθώς και η αντικειμενικότητα του ως προς την ερμηνεία των αποτελεσμάτων μιας έρευνας, τα μέλη του ΣΕΔΕΑ οφείλουν να παρέχουν ένα ελάχιστο πληροφοριών, που πρέπει να συνοδεύουν υποχρεωτικά κάθε δημοσιευμένη έρευνα κοινής γνώμης.

Ως προμήνυμα νίκης εκτιμήθηκε η κεντρική προεκλογική συγκέντρωση της ΝΔ στο ΟΑΚΑ των Απρίλιο του 2000

Η ‘ταυτότητα της έρευνας’ πρέπει να περιλαμβάνει ένδεκα σημεία, τα οποία συνοψίζονται στα εξής⁴:

1. το όνομα του οργανισμού της εταιρείας που διεξήγαγε την έρευνα.

2. Το όνομα του πελάτη για τον οποίο έγινε η μελέτη.

3. Το σκοπό της έρευνας.

4. Τον προσδιορισμό του προφίλ των ατόμων που ρωτήθηκαν.

5. Το μέγεθος του δείγματος που επετεύχθη και η γεωγραφική του κάλυψη.

6. Τις ημερομηνίες επιτόπου εργασίας και συλλογής στοιχείων.

7. Τη μέθοδο δειγματοληψίας που χρησιμοποιήθηκε.

8. Τη μέθοδο με την οποία έγινε η συλλογή στοιχείων (πχ. προσωπική ή τηλεφωνική).

9. Τα ελάχιστα στατιστικά σφάλματα που αφορούν στα κύρια ευρήματα της έρευνας.

10. Τις ελάχιστες βάσεις επί των οποίων μπορεί να γίνει περαιτέρω ανάλυση των ευρημάτων της έρευνας.

11. Η στατιστική στάθμιση του δείγματος.

Εκτός όμως από τους ερευνητικούς οργανισμούς και τα ΜΜΕ, ευθύνη για την ανάγνωση και την ερμηνεία των δημοσκοπήσεων έχει και ο αναγνώστης, ο οποίος πρέπει να παραμένει κριτικός στις αναλύσεις των ερευνών. Συγκεκριμένα, ο έλεγχος της ταυτότητας, η διατύπωση ακριβούς διατύπωσης της ερώτησης, η ακριβής ημερομηνία διενέργειας και η μη αξιολόγησή της από το πρωτοσέλιδο είναι ορισμένα από τα στοιχεία που πρέπει να προσέχει κανείς σε μια δημοσκόπηση.⁵

Κατά την προεκλογική περίοδο του 2000 δημοσιεύτηκαν συνολικά δεκαεπτά δημοσκοπήσεις. Η μυστικοπάθεια των κομμάτων –τα οποία πραγματοποιούσαν δημοσκοπήσεις για δική τους χρήση στον πολιτικό σχεδιασμό-, σε συνδυασμό με την νομοθετική απαγόρευση δημοσιοποίησης των δημοσκοπήσεων κατά το τελευταίο δεκαπενθήμερο πριν από τις εκλογές, απέτρεψαν τη δημοσίευση όλων των ερευνών που τελικά διενεργήθηκαν.

Νίκη προαναγγέλθηκε και από την τελευταία προεκλογική συγκέντρωση του ΠΑΣΟΚ στην πλατεία Συντάγματος

Πριν από την προκήρυξη των εκλογών

Με τις Ευρωεκλογές του Ιουνίου του 1999 επιβεβαιώθηκε η δυναμική που είχε φανεί και από τις προηγηθείσες δημοσκοπήσεις⁶. Ότι δηλαδή, η ΝΔ είχε αποκτήσει προβάδισμα σε σχέση με το ΠΑΣΟΚ, αλλά και τα αποτελέσματά της στις Βουλευτικές εκλογές του 1996.

Προηγουμένως, το Δεκέμβριο του 1998 και μεσούσης της κρίσης στην παιδεία, το ΠΑΣΟΚ έφτασε σε πολύ χαμηλά ποσοστά⁷, που εξακολούθησαν ως και το Φεβρουάριο με το θόρυβο από το ζήτημα Οτσαλάν. Σε όλο αυτό το διάστημα, η ΝΔ προηγείται του ΠΑΣΟΚ, για να κερδίσει τις Ευρωεκλογές με διαφορά 3.14%.

Από την άνοιξη του 1999 όμως, το ΠΑΣΟΚ ήδη έχει αρχίσει να ανακάμπτει⁸. Η ανάκαμψη αυτή μπορεί να εξηγηθεί με βάση το εμπειρικό ερμηνευτικό σχήμα του ‘κύκλου της τετραετίας’, σύμφωνα με το οποίο, από τα μέσα περίπου του τρίτου χρόνου της τετραετίας η εικόνα της κυβέρνησης αρχίζει, κατά κανόνα, να βελτιώνεται σταδιακά και η ανοδική πορεία του συνεχίζεται και εντείνεται όσο πλησιάζει η χρονική στιγμή των επόμενων εκλογών⁹. Το χρονοδιάγραμμα της τετραετίας του ΠΑΣΟΚ ήταν άμεσα συνυφασμένο με την ένταξη της Ελλάδας στην ΟΝΕ. Ρυθμίζοντας την πολιτική ατζέντα της επικαιρότητας, κυβέρνηση και Πρωθυπουργός άρχισαν από την άνοιξη και μετά να ανακτούν τη –για ένα χρόνο- χαμένη τους δυναμική και να αποκτούν μικρό προβάδισμα σε σύγκριση με τη ΝΔ και τον Κ.Καραμανλή.

Ωστόσο, η ανάκαμψη αυτή του ΠΑΣΟΚ έφερνε τα δύο μεγάλα κόμματα σε ποσοστιαία ισοδυναμία. Χαρακτηριστική είναι η πορεία των δημοσκοπήσεων το τελευταίο τρίμηνο του 1999. Όπως βλέπουμε και στον πίνακα¹⁰ που ακολουθεί, σε καμία από τις δημοσκοπήσεις που δημοσιεύτηκαν στο τελευταίο αυτό διάστημα του ’99 η διαφορά ως προς την πρόθεση ψήφου δεν είναι επαρκής για να προβλέψει το νικητή των εκλογών που θα ακολουθούσαν. Το δειγματοληπτικό σφάλμα άλλωστε που αντιστοιχεί σε αυτού του τύπου μετρήσεις ανάλογα με το μέγεθος του δείγματος, κυμαίνεται μεταξύ +/-2% και +/-2.5% και μας υποδεικνύει την ρευστότητα των αποτελεσμάτων των εν λόγω ερευνών.

Παρατηρώντας τώρα τα αποτελέσματα αυτά, συγκεκριμένα για το ΠΑΣΟΚ και τη ΝΔ, βλέπουμε ότι ενώ το ΠΑΣΟΚ αρχίζει να διαμορφώνει μια σαφή άνοδο, η ΝΔ παρουσιάζει εντυπωσιακή σταθερότητα. Σταθερότητα, που αποδίδεται στην πολιτική απομόνωση της ΝΔ, διατηρώντας το (υψηλό έτσι κι αλλιώς) ποσοστό συσπείρωσης που είχε κατά τις Ευρωεκλογές. Η περιχαράκωση της ΝΔ και η απομάκρυνσή της από τα κόμματα του όμορου πολιτικού χώρου, δεν της δίνουν ευκαιρίες ανανέωσης.

Το μόνο σημείο που οι διάφορες έρευνες διαφωνούν, είναι αυτό που αφορά στα προσδοκώμενα κέρδη της ΝΔ από τους ψηφοφόρους του ΠΑΣΟΚ του 1996. Η τελευταία έρευνα της V-PRC, δείχνει ότι ένα 6.6% της εκλογικής επιρροής του ΠΑΣΟΚ του 1996 κατευθύνεται προς τη ΝΔ, που αποτελεί το 2.5%-3% του συνολικού εκλογικού σώματος. Οι υπόλοιπες έρευνες αντίθετα, εκτιμούν τις μετατοπίσεις αυτές στο μισό και τις θεωρούν αριθμητικά ισοδύναμες με τις αντίστροφες μετατοπίσεις από τη ΝΔ προς το ΠΑΣΟΚ.

Σε αντίθεση με τη στασιμότητα της ΝΔ, το ΠΑΣΟΚ εμφανίζεται ενισχυμένο, γεγονός που οφείλεται στην επανασυσπείρωση των οπαδών του σε ποσοστό ανώτερο από αυτό των ευρωεκλογών του Ιουνίου. Σε συνδυασμό μάλιστα με μια αισθητή μείωση των διαρροών του προς το ΔΗΚΚΙ, το ΠΑΣΟΚ καταγράφει κέρδη από ΝΔ, ΣΥΝ, αλλά και από το ΔΗΚΚΙ, κυρίως στα μεγάλα αστικά κέντρα και τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα. Μπορεί λοιπόν κανείς να πει ότι το ΠΑΣΟΚ σε αυτή την πρώτη φάση κατέχει την κεντρική θέση στον εκλογικό ανταγωνισμό, αφού μπορεί να επικοινωνεί και με άλλες δυνάμεις του κομματικού φάσματος, γειτονικές σε αυτό ή όχι.

Από τα κόμματα της ελάσσονος αντιπολίτευσης, όπως βλέπουμε και στο παραπάνω γράφημα, το ΚΚΕ και το ΔΗΚΚΙ φαίνονται να έχουν μια δυναμική. Ακολουθεί ο Συνασπισμός, ενώ η ΠΟΛΑΝ και οι Φιλελεύθεροι κυμαίνονται σε χαμηλά επίπεδα. Υψηλό παραμένει όμως το ποσοστό της αδιευκρίνιστης ψήφου.

Αυτά τα χαρακτηριστικά έχει το πολιτικό κλίμα στις αρχές της χρονιάς. Στη συνέχεια, μέσα από τις δημοσιευμένες προεκλογικές δημοσκοπήσεις, θα δούμε πώς διαμορφώθηκε μέχρι τις εκλογές της 9ης Απριλίου.

Από τη συγκέντρωση του ΚΚΕ στο Πεδίο του Άρεως τις παραμονές των εκλογών της 9ης Απριλίου 2000

Συγκέντρωση του ΣΥΝΑΣΠΙΣΜΟΥ στην Ομόνοια. Εκτιμήθηκε ως προαναγγελία εισόδου στη Βουλή.

__________________

¹ Ο Σύλλογος Εταιριών Δημοσκόπησης και Έρευνας Αγοράς, που ιδρύθηκε το 1990, αποσκοπεί ακριβώς στον καθορισμό του γενικότερου πλαισίου των δημοσκοπήσεων, το οποίο βέβαια αφορά και την τήρηση του κώδικα των δημοσκοπήσεων, σύμφωνα με τις διεθνείς επιστημονικές μεθόδους. Μεταφέρουμε απόσπασμα από τον πρόλογο της έκδοσης του ΣΕΔΕΑ ‘Κώδικας για δημοσκοπήσεις’: «Οι δημοσκοπήσεις (…) υπόκεινται γενικά στους ίδιους ακριβώς επαγγελματικούς και ηθικούς κανόνες, που ακολουθούν και οι άλλες μορφές έρευνας. Αυτοί οι κανόνες περιγράφονται από στον Κώδικα Δεοντολογίας του ΣΕΔΕΑ και στο Διεθνή Κώδικα Δεοντολογίας για την Πρακτική της Έρευνας Αγοράς και της Κοινωνικής Έρευνας των ICC/ESOMAR, τον οποίο έχει αποδεχτεί ο ΣΕΔΕΑ.»

² Σε αυτό ακριβώς το σημείο οι δημοσκοπήσεις δέχονται έντονη κριτική, ενώ δεν είναι βέβαιο ότι οι επεξηγήσεις της εταιρείας γίνονται κατανοητές από τους αποδέκτες των αποτελεσμάτων της έρευνας. Αναλυτικά για τα σημεία κριτικής στις δημοσκοπήσεις, βλ.επίλογο παρούσας εργασίας.

³ ΣΕΔΕΑ, όπ.π., από το σύντομο και περιληπτικό δελτίο τύπου που μοιράστηκε στη συνέντευξη τύπου που παραχωρήθηκε το Μάρτιο του ’00.

⁴ ΣΕΔΕΑ, όπ.π. Στην περίπτωση των ηλεκτρονικών μέσων ενημέρωσης και εφόσον η παράθεση όλων των στοιχείων δεν είναι δυνατή, τα ελάχιστα σημεία που πρέπει να καλύπτονται είναι τα 1, 2, 4 και 5.

⁵ Ειδικά ως προς αυτό το θέμα, ο ΣΕΔΕΑ έχει εκδώσει ένα φυλλάδιο με την επονομασία «Ο δωδεκάλογος της σωστής ανάλυσης /ανάγνωσης των δημοσκοπήσεων». Αναδημοσίευση βρίσκουμε στο άρθρο της Ν.Μπαστέα, ‘Οι δέκα παγίδες που οδηγούν τα γκάλοπ σε λάθη’, εφημερίδα ΤΑ ΝΕΑ, 21/2/’00, πίνακας ‘Ο δεκάλογος των δημοσκοπήσεων’ (οι δύο παραπάνω κανόνες του ΣΕΔΕΑ έχουν προφανώς ενσωματωθεί).

⁶ Ενδεικτικά, βλ. Πολιτικό και Κοινωνικό Βαρόμετρο της V-PRC που δημοσιεύονται στα Νέα. Οι έρευνες του Βαρόμετρου ξεκίνησαν το 1996 και πραγματοποιούνται στην περιοχή της πρωτεύουσας τέσσερις φορές το χρόνο (Ιανουάριο, Μάιο, Ιούλιο και Νοέμβριο) και δύο φορές το χρόνο σε πανελλήνια κλίμακα (Μάρτιο και Σεπτέμβριο). Για τη συγκεκριμένη τάση μείωσης της δύναμης του ΠΑΣΟΚ, βλ. και ενδεικτικά το άρθρο των Ηλία Νικολακόπουλου, ‘Δυσαρέσκεια και για ΠΑΣΟΚ και για ΝΔ’, ΤΑ ΝΕΑ, 20/11/’98 και Στέφανου Τζανάκη, ‘Πονοκέφαλος τα γκάλοπ –ψάχνουν για…ασπιρίνη’, ΤΑ ΝΕΑ, 24/12/’98.

⁷ Ο Η.Νικολακόπουλος γράφει το Νοέμβριο του 1998, συνοψίζοντας: «Σε όλη τη διάρκεια του 1998, καθοριστικό στοιχείο της πολιτικής συγκυρίας ήταν η σταθερά αρνητική αξιολόγηση τόσο της κυβέρνησης όσο και του Πρωθυπουργού». Βλ. Η.Νικολακόπουλος, ‘Δυσαρέσκεια και για ΠΑΣΟΚ και για ΝΔ’, όπ.π.

⁸ Ο Η.Νικολακόπουλος, στο άρθρο του με τίτλο ‘Θετική στροφή για Πρωθυπουργό και κυβέρνηση, ΤΑ ΝΕΑ, 3/5/’99 γράφει: «Οι βομβαρδισμοί του ΝΑΤΟ στη Γιουγκοσλαβία, που συνεχίζονται αδιάκοπα από τα τέλη Μαρτίου, και η διάχυτη ανησυχία για ενδεχόμενη παράταση (ή και γενίκευση) των πολεμικών συγκρούσεων έχουν επηρεάσει καθοριστικά την ελληνική κοινή γνώμη, η οποία, εγκαταλείποντας την εσωστρεφή μεμψιμοιρία που επικρατούσε πριν από λίγους μήνες, υιοθετεί σήμερα σαφώς θετικότερη στάση για το σύνολο των ελληνικών πολιτικών δυνάμεων. Η μεταστροφή της κοινής γνώμης και η αλλαγή του πολιτικού κλίματος αποτυπώνονται στην αισθητή άνοδο που παρουσιάζουν οι δείκτες αξιολόγησης τόσο της κυβέρνησης όσο και της αντιπολίτευσης, καθώς και στην ομόρροπα ανοδική τάση που εμφανίζει η δημοτικότητα όλων των πολιτικών αρχηγών. Η κυβέρνηση και ο Πρωθυπουργός είναι οι άμεσα ωφελημένοι από αυτήν την εξέλιξη, αφού, ύστερα από μια μακρά περίοδο παγιωμένου αρνητικού κλίματος (από τα τέλη του 1997 έως και τις αρχές του 1999), έχουν σήμερα, σε μεγάλο βαθμό, ανακτήσει τη θετική εικόνα που διέθεταν κατά τον πρώτο χρόνο της τρέχουσας τετραετίας.» (υπογράμμιση δική μας).

⁹ Από το άρθρο του Η.Νικολακόπουλου στα Νέα της 3ης/1/2000 με τίτλο ‘Εκλογική ισοδυναμία –Αγώνα σώμα με σώμα ΠΑΣΟΚ-ΝΔ στη μάχη των δημοσκοπήσεων.’ Η εμπειρική προσέγγιση του «κύκλου της τετραετίας» δεν είναι άσχετη με τους σχεδιασμούς της εκάστοτε κυβέρνησης, η οποία διαμορφώνει αντίστοιχα και τη μεσοπρόθεσμη οικονομική της πολιτική, έτσι ώστε να μπορεί να παραχωρεί και να ‘υποχωρεί’ κατά το τελευταίο έτος της τετραετίας, με σκοπό τη θετική τελική διαμόρφωση εικόνας της κυβέρνησης κατά τις εκλογές.

¹⁰ Ο πίνακας προέρχεται από το άρθρο του Η.Νικολακόπουλου στα ΝΕΑ της 3ης/1/2000.