ΔΗΜΟΣΚΟΠΗΣΕΙΣ (3) : Η προ-ιστορία των μετρήσεων στη χώρα μας

Της Μαρίας Ψαρά //

Η παράδοση θέλει κάποιου είδους δημοσκόπηση να έχει διεξαχθεί από τον Ελ.Βενιζέλο το 1920, όταν ακόμη ίσχυε η ψηφοφορία με τα σφαιρίδια

Προϊστορία των δημοσκοπήσεων στην Ελλάδα αποτελούν οι προβλέψεις των πολιτικών προσώπων και των εφημερίδων της εποχής για τα πιθανά εκλογικά αποτελέσματα. Εκτός όμως από την πρώτη εφαρμογή της στατιστικής δειγματοληψίας το 1929 για την έρευνα των «εργατικών οικογενειακών ισολογισμών», η οποία δε δημοσιεύτηκε¹, λίγα στοιχεία μπορούν να μας παραπέμψουν απευθείας σε αυτό που μεταγενέστερα θα ονομαστεί δημοσκόπηση, ή σφυγμομέτρηση της κοινής γνώμης².

Λέγεται ότι “οι δημοσκοπήσεις” του Βενιζέλου διαψεύστηκαν το 1920, αλλά στη νίκη του το 1928 (στη φωτογραφία με βουλευτές του) ήταν ακριβείς

Προδικτατορική περίοδος

Η μορφή του μετεμφυλιακού κράτους και πολιτικού συστήματος, η μορφή οργάνωσης κομμάτων και Τύπου, καθώς και η υπανάπτυξη κοινωνικών επιστημών και της έρευνας ως ιδεολογική συνέπεια της πολιτικής ιδιομορφίας, δεν επέτρεπαν, ούτε καθιστούσαν δυνατή, την ανάπτυξη των δημοσκοπήσεων. Η απαρχή συνδέεται με εξωγενείς παράγοντες³.

Μετά τη λήξη του εμφυλίου πολέμου, οι συμφωνίες της Βάρκιζας και Γιάλτας προέβλεπαν την παρουσία συμμαχικής αποστολής για την επίβλεψη των εκλογών της 31/3/46⁴. Η «Συμμαχική αποστολή για την παρακολούθηση των Ελληνικών εκλογών» (Allied Mission to Observe the Greek Elections –AMFOGE), ήρθε στην Ελλάδα το Φεβρουάριο του 1946 και αριθμούσε 1.155 Αμερικανούς, Άγγλους και Γάλλους.

Πραγματοποίησε έξι δειγματοληπτικές –διαφορετικού είδους και μεθοδολογίας- έρευνες για να διερευνήσει την εγκυρότητα των εκλογικών καταλόγων (έρευνες Α, Β, C), τις καταγγελίες για παραβιάσεις της εκλογικής νομοθεσίας (έρευνα Ε), τις συνθήκες διεξαγωγής της ψηφοφορίας κατά τις ημέρες εκλογών (έρευνα D) και την αξιοπιστία του εκλογικού αποτελέσματος, καθώς και μέγεθος πολιτικής αποχής(έρευνα F)⁵.

Από αυτές, πιο ενδιαφέρουσες είναι η έρευνα Β –η πρώτη πανελλαδική δειγματοληπτική έρευνα- και έρευνα F, η οποία αποτελεί και την πρώτη πολιτική δημοσκόπηση στην Ελλάδα. Το μέγεθος του δείγματος της έρευνας Β ήταν 2.000 νοικοκυριά, κατανεμημένα σε 150 σημεία δειγματοληψίας. Η τελευταία, πραγματοποιήθηκε την επομένη των εκλογών (1/4/’46) με προσωπικές συνεντεύξεις από 1.345 άτομα, επιλεγμένα με βάση τους εκλογικούς καταλόγους 113 εκλογικών τμημάτων.

Η ανακοίνωση των αποτελεσμάτων έγινε με ένα περιληπτικό κείμενο που δημοσιεύτηκε στις εφημερίδες λίγες μέρες μετά τις εκλογές⁶.

Αποτελέσματα: Η έκθεση περιελάμβανε τρεις διαφορετικές εκτιμήσεις για το μέγεθος πολιτικής αποχής- 9.3% ή 15% ή 20% του συνόλου των εγκύρως εγγεγραμμένων. Η διατύπωση της ίδιας της ανακοίνωσης ευνοούσε το μικρότερο ποσοστό της αποχής, γεγονός που είχε ως άμεση συνέπεια τη διαμόρφωση ενός κλίματος γενικευμένης δυσπιστίας για τις πολιτικές δημοσκοπήσεις και τη συνολική δυσφήμιση του νέου επιστημονικού εγχειρήματος, το οποίο πραγματοποιήθηκε κάτω από εξαιρετικά αντίξοες συνθήκες και παρουσίαζε σημαντικές μεθοδολογικές καινοτομίες⁷. (μικρή χρονική απόσταση ακόμη και από την εφαρμογή τους στην Αμερική).

Ο σχεδιασμός έρευνας ήταν καλός και μπορούμε να έχουμε εμπιστοσύνη στις στατιστικές της προσεγγίσεις, ωστόσο η ερώτηση για την αποχή υπήρξε κακοδιατυπωμένη και στρεβλή⁸.

Η δεύτερη Συμμαχική Αποστολή (AMFOGE 2) συγκροτήθηκε ύστερα από αίτηση της ελληνικής κυβέρνησης για την παρακολούθηση της αναθεώρησης των εκλογικών καταλόγων ενόψει του δημοψηφίσματος του 1946. Η αποστολή πραγματοποίησε εκτεταμένη πανελλαδική έρευνα με στατιστική δειγματοληψία και αντικείμενο τη διερεύνηση των δημογραφικών χαρακτηριστικών του ελληνικού πληθυσμού. Το μέγεθος του δείγματος ήταν 3.052 νοικοκυριά (και 13.813 άτομα)⁹.

Εκλογικό τμήμα το 1946

Προπομπός ένα δημοσιογραφικό γκάλοπ

Στις 28/8/1951, η εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ δημοσιεύει την ‘πλέον πρωτότυπο δημοσιογραφική έρευνα’. Το ΕΜΠΡΟΣ ‘διεξάγει καθ’ όλην την Ελλάδα μιαν αμερόληπτον σφυγμομέτρησιν των πολιτικών προτιμήσεων του ελληνικού λαού.’ Πρόκειται για ένα εγχείρημα για τα ελληνικά δεδομένα, που σκοπό έχει να ανακαλύψει ποιες ήταν ‘αι πρώται διαπιστώσεις επί των συντελουμένων προσανατολισμών των μεγάλων λαϊκών μαζών.’

Απόλυτα ειλικρινής ως προς τις προθέσεις και τη μέθοδό της, η εφημερίδα κάνει αυτό που αργότερα θα ονομαστεί δημοσιογραφικό γκάλοπ. Ρεπόρτερς της έχουν μοιραστεί σε όλην την Ελλάδα και ρωτούν τους υποψήφιους ψηφοφόρους τι θα ψηφίσουν τις προσεχείς εκλογές και γιατί (πιο συγκεκριμένα, τα τρία ερωτήματα που ρωτούσαν οι δημοσιογράφοι τα άτομα της έρευνάς τους ήταν: τι εψηφίσατε κατά τας εκλογάς του 1950;, τι θα ψηφίσετε τώρα; και διατί;

Ήδη, κατά τα λεγόμενα της εφημερίδας, ήδη δέκα μέρες πριν «τρεις έκτακτοι απεσταλμένοι μας, οι κ.Π.Τρουμπάνης, Δ.Αβραμόπουλος και Δ.Σταυρίδης και είκοσι ανταποκριταί μας των επαρχιακών κέντρων διατρέχουν τη χώρα ερχόμενοι εις άμεσον επαφήν με τους ψηφοφόρους, αδιακρίτως τάξεως και κομματικής παρατάξεως, των οποίων συγκεντρώνουν τας γνώμας και τας προτιμήσεις των δια τας επικείμενας εκλογάς. Εκ παραλλήλου, συνεργείο εκ 18 συντάκτες ανέλαβε την προσπάθεια σε Αθήνα, Πειραιά και περίχωρα.»

Η δημοσίευση των αποτελεσμάτων αρχίζει στις 28/8 και πρόκειται για παράθεση των ανοικτών απαντήσεων τις οποίες δίνουν οι ερωτώμενοι. Όσοι συμμετέχουν στην έρευνα αυτή, βλέπουν το όνομα, το επάγγελμα και τη διεύθυνσή τους δίπλα στη δημοσιευμένη ρήση τους. Αυτό το στοιχείο, η παράθεση δηλαδή του ονόματος, της διεύθυνσης και ορισμένες φορές και της ιδιότητάς του, αποβλέπει στη ‘γνησιότητα και την αυθεντικότητα των απαντήσεων αυτών’.

Όσο για τη δειγματοληψία, η εφημερίδα γράφει πως «Η καταβαλλόμενη προσπάθεια είναι όπως οι ψηφοφόροι των οποίων ζητείται η γνώμη ανήκουν εις όλας τας παρατάξεις, εις τρόπον ώστε να καταστεί κατά το δυνατόν εφικτή η σφυγμομέτρηση των τάσεων και των αντιλήψεων όλων των κοινωνικών στρωμάτων, από του εργάτου και αγρότου, μέχρι του εμπόρου, του επαγγελματία, του βιομηχάνου, του επιστήμονος, του υπαλλήλου κλπ. Και από του κατοίκου της πρωτευούσης και της μεγαλουπόλεως, όπου πολλάκις η «ψυχολογία της ασφάλτου» δημιουργεί ιδιότυπον αμεριμνησίαν, μέχρι του κατοίκου του εγκαταλελειμμένου από κρατική αστοργία χωριού, μέχρις ακόμη, ει δυνατόν, του κτηνοτρόφου, που αντιμετωπίζει όλα αυτός εις την ύπαιθρον την ταχύτητα της ζωής, και όπου ο αντίκτυπος κάθε πολιτικού σφάλματος γίνεται συνήθως αισθητός με πολύ μεγαλυτέρας συνέπειας.»

Απομένουν δώδεκα μόνο ημέρες από τις εκλογές και «δύναται να λεχθή ότι η ψυχολογία των μαζών –ψυχολογία η οποία θα κρίνει το αποτέλεσμα της εκλογής- πρέπει να αρχίσει να διαμορφούται τελικώς.» Την ψυχολογία αυτή αισιοδοξεί να καταγράψει ‘έστω και εις γενικότατας γραμμάς’, η συλλογή των απαντήσεων αυτών, που είναι αυθόρμητες. Γιατί «τούτο ακριβώς πιστεύουμε, το στοιχείο του αυθόρμητου παρέχει την ευχή να αποκτήσουμε το πραγματικό και άδολο φρόνημα του ψηφοφόρου, κατά τρόπο που να επιτρέπει να σχηματιστεί μια συγκεκριμένη εντύπωση περί των δημιουργουμένων πολιτικών ρευμάτων δια την εκλογή της 9ης Σεπτεμβρίου.»

Κι έτσι, μαθαίνουμε ότι ο Γ.Ραυτόπουλος, αλλαντοποιός, Λυκίας¹⁰ είπε: « Εψήφισα Λαϊκό, θα ψηφίσω Λαϊκό. Θα εψήφιζα Παπάγο, αν έπαιρνε μαζί του όλους τους αποδιοπομπαίους.», ο Αργ.Αναστασίου, ναυτικός, Σαλαμίνα: «Πέρσι εψήφισα τον παππού. Τώρα θα ψηφίσω τον Παπάγο, γιατί ό, τι έκανε στους αντάρτες θα κάνει στην πολιτική σαπίλα.»

Στα αποτελέσματα της δημοσιογραφικής αυτής έρευνας, που στους σκοπούς της δε διαφέρει από μια σφυγμομέτρηση, ορισμένες φορές παρατίθενται και φωτογραφίες των δημοσιογράφων με τους ερωτώμενους. Η δημοσίευση των απαντήσεων συνεχίστηκε ως παραμονές εκλογών.

Τα συγκεντρωτικά αποτελέσματα δημοσιεύτηκαν 7/9/1951 ως ‘ενδεικτικοί αριθμοί δια την μεθαυριανήν εκλογήν’. Σε 1500 απαντήσεις, έλαβον:

Καταμέτρηση αποτελεσμάτων στις εκλογές του 1946

Μια πρώτη παρατήρηση θα μπορούσε να αφορά στο ποσοστό όσων δεν απάντησαν, που είναι υψηλό για την εποχή. Από την άλλη, η επωνυμία, αλλά και η άγνωστη στο κοινό αυτή προσέγγιση των εκλογών είναι φυσιολογικό να προκαλούσε αμηχανία.

Η δεύτερη παρατήρηση αφορά στο συμπέρασμα της έρευνας. Το αποτέλεσμα των εκλογών ανέδειξε περίπου ισοδύναμες τις δυο κύριες πολιτικές παρατάξεις, με μια μικρή αλλά πάντως σαφή υπεροχή του Κέντρου, αν σ’ αυτό συνυπολογιστούν το κόμμα του Γ.Παπανδρέου (ΔΣΚ), ο Σύνδεσμος Αγροτών και Εργαζομένων και το Σοσιαλιστικό Κόμμα-ΕΛΔ του Α.Σβώλου.10 Η κυβέρνηση που σχηματίστηκε βασιζόταν στην περιορισμένη κοινοβουλευτική πλειοψηφία της ΕΠΕΚ και του Κόμματος Φιλελευθέρων. Δεν μπορεί λοιπόν να μιλήσει για επιτυχή δημοσιογραφική έρευνα.

Την ίδια προσπάθεια επανέλαβε το Εμπρός, πριν από τις εκλογές που έγιναν ένα χρόνο μετά. Η περιορισμένη κοινοβουλευτική πλειοψηφία της Βουλής των εκλογών του 1951 κλονίστηκε όταν ύστερα από διαδοχικές αποχωρήσεις πέντε βουλευτών, η κυβέρνηση έπαψε πια να διαθέτει την πλειοψηφία¹¹. Προκηρύχθηκαν εκλογές για τις 16 Νοεμβρίου.

Στις 15/10/1952 ξεκινά τη δημοσίευση των πρώτων αποτελεσμάτων ‘της πρωτοτύπου δημοσιογραφικής ερεύνης, την οποία επιχειρεί με σκοπό την αμερόληπτον σφυγμομέτρησιν της κοινής γνώμης εν όψει των εκλογών της 16ης Νοεμβρίου’.

Και αυτή τη φορά, οι ερωτήσεις των δημοσιογράφων προς τους ψηφοφόρους είναι: τι εψηφίσατε εις τας εκλογάς του 1951;, τι θα ψηφίσετε κατά τας εκλογάς της 16ης Νοεμβρίου;, πού οφείλεται η προτίμησίς σας;

Κατά το πρότυπο των εκλογών του 1951, μαθαίνουμε ότι ο κ.Β.Αναστασόπουλος, σερβιτόρος, τέρμα Παγκρατίου, απάντησε: «Εψήφισα και θα ψηφίσω ΕΠΕΚ γιατί πιστεύω ότι είναι το μόνο κόμμα που μας εγγυάται την ελευθερία και την ισότητα.», ο κ.Γ.Δημητρακόπουλος, ράπτης, ενώ παλιότερα ψήφιζε Πλαστήρα, τώρα θα ψηφίσει ΕΔΑ, ενώ ο Χ.Τρίγκατζης, παντοπώλης, θα ψηφίσει Τσαλδάρη γιατί είναι η παράδοση της οικογενείας του.

Οι απαντήσεις δημοσιεύονται κάθε μέρα στο ΕΜΠΡΟΣ, ενώ ο αριθμός των απαντήσεων προστίθεται ως τις 14/11, δύο μέρες δηλαδή πριν από τις εκλογές. Σε 1.150 απαντήσεις, έλαβον:

Αυτή τη φορά, η επικράτηση του Ελληνικού Συναγερμού του Αλέξανδρου Παπάγου δικαίωσε τα αποτελέσματα της έρευνας. Ωστόσο, τους συσχετισμούς των δυνάμεων, η δημοσιογραφική αυτή έρευνα δεν κατάφερε να τους καταγράψει.

Προτρεπτικό σκίτσο για συμμετοχή στην αμερικανική έρευνα για τις εκλογές του 1946

Αμερικανικές έρευνες από Έλληνες

Στις αρχές του 1957, πραγματοποιείται η πρώτη πολιτική δημοσκόπηση στην Ελλάδα¹².

Η Αμερικανική κυβέρνηση θέλησε να διερευνήσει τις στάσεις των Ελλήνων έναντι των ΗΠΑ και της Βορειοατλαντικής Συμμαχίας, στα πλαίσια μιας συγκριτικής ευρωπαϊκής έρευνας, της οποίας τη συνολική ευθύνη είχε ο ίδιος ο Gallup. Η έρευνα δεν είχε στόχο τη συγκεκριμένη πρόβλεψη του εκλογικού αποτελέσματος αλλά τη γενική διερεύνηση πολιτικών στάσεων και αντιλήψεων. Πραγματοποιήθηκε το Μάιο-Ιούνιο του 1957, από το Ινστιτούτο Ερευνών Επικοινωνίας και επαναλήφθηκε την επόμενη χρονιά.

Την ίδια περίπου περίοδο, ένα μόλις χρόνο μετά, πραγματοποιείται μια σφυγμομέτρηση στην Ελλάδα, μάλλον ως follow up της προηγούμενης με θέμα τη στάση των Ελλήνων στην ετεροδικία¹³.

Οι Η.Π.Α. ανέθεσαν την έρευνα μέσω της USIS στον άνθρωπο που βρισκόταν τότε πιο κοντά στο χώρο, τον κ.Χρυσόστομο Παπαδόπουλο. Ο Χρυσόστομος Παπαδόπουλος ήταν ιδιοκτήτης μιας διαφημιστικής εταιρίας, της ΑΔΕΛ (Ανώνυμη Διαφημιστική εταιρία ΕΛλάδας) , η οποία πραγματοποιούσε και έρευνες αγοράς. Την εποπτεία για την έρευνα είχε ο Γ.Κωστόπουλος, ενώ τα ερωτηματολόγια –που συντάχθηκαν και εστάλησαν από τις Η.Π.Α. συμπλήρωσαν εκπαιδευμένοι φοιτητές. Η διάτρηση των ερωτηματολογίων πραγματοποιήθηκε στην Ελλάδα, παρόλες τις πρωτόγονες συνθήκες¹⁴, όμως η τελική διαλογή έγινε στις ΗΠΑ.

Αυτό το γεγονός όμως στάθηκε αφορμή για να οργανωθεί στην ΑΔΕΛ ειδικό τμήμα έρευνας το 1958. Το ΙΕΕ (Ινστιτούτο Ερευνών Επικοινωνίας) υπήρξε η πρώτη ελληνική εταιρία δημοσκοπήσεων στην Ελλάδα¹⁵. Πρώτη διευθύντρια ήταν η κυρία Αθηνά Ψύλλα, ενώ αργότερα τη θέση της πήρε η κυρία Βάσω Βασιλείου.

Παράλληλα, νέα διαφημιστικά γραφεία εμφανίζονταν, όπως το Μίνως το 1957¹⁶, το οποίο θα πραγματοποιήσει αργότερα και δημοσκοπήσεις, όπως θα δούμε αργότερα.

Στις παραμονές των εκλογών του 1961¹⁷, το Ινστιτούτο Ερευνών Επικοινωνίας επιχειρεί την πρώτη μεταπολεμικά πειραματική έρευνα στην περιοχή Αθηνών-Πειραιώς, με στόχο την πρόβλεψη του εκλογικού αποτελέσματος¹⁸.

Αντίστοιχες δημοσκοπήσεις με αυτές του 1957-’58 πραγματοποιήθηκαν και τις παραμονές των εκλογών του 1963-’64, οι οποίες διενεργήθηκαν από την Gallup International και τα στοιχεία υπάρχουν καταχωρημένα στο Διαδίκτυο¹⁹.

Το δημοσίευμα της εφημερίδας ΕΜΠΡΟΣ με τις πρώτες προβλέψεις για τις εκλογές

Εγκαίνια στα ΝΕΑ

Το Μάιο του 1963, τα ΝΕΑ εγκαινιάζουν μια σειρά από δημοσκοπήσεις για να διαπιστωθεί «πώς αντιμετωπίζουμε οι Έλληνες τα προβλήματα που καθημερινά μας τίθενται». Εφημερίδα με μεγάλη απήχηση, τα Νέα θεωρούνται από τους αρθρογράφους τους ως ‘κατεξοχήν ενδεδειγμένα να δώσουν απάντηση’ στο αρχικό ερώτημα.

Οι σφυγμομετρήσεις θα δημοσιεύονται από τότε και κάθε Σάββατο και θα περιλαμβάνουν ερωτήματα, ανάλογα με την επικαιρότητα. Για τη μέτρηση της κοινής γνώμης, τα Νέα συνεργάζονται με το ΙΕΕ, το οποίο «έχει δώσει στο παρελθόν δείγματα επιτυχούς σφυγμομέτρησης της κοινής γνώμης». Το ΙΕΕ, με τους ειδικά έμπειρους συνεργάτες του, θα πραγματοποιούν έρευνες σε αντιπροσωπευτικό αριθμό κατοίκων της περιοχής της πρωτευούσης –ή αλλιώς, όπως αναφέρεται, της πρώην διοικήσεως πρωτευούσης. Οι διαφοροποιήσεις αναλύονται ως προς το φύλο, τη μόρφωση και την οικονομική κατάσταση των ερωτηθέντων.

Αφίσα του ΕΑΜ για αποχή στις εκλογές του 1946

Η πρώτη προεκλογική εκστρατεία βασισμένη σε μελέτης ¨κοινής γνώμης” αποδίδεται στον Κ. Καραμανλή το 1958

Η Βουλή του 1958 με αξιωματική αντιπολίτευση την ΕΔΑ. Οι “δημοσκοπήσεις” δεν είχαν πέσει έξω.

__________

¹ Μ.Χουλιαράκης, «Ιστορική Εξέλιξις της Κρατικής Στατιστικής εν Ελλάδι, 1821-1971», στο Μ.Χουλιαράκης κ.α., Στατιστικαί Μελέται, Αθήνα, 1972, σελ.48 και στο Η.Νικολακόπουλος, 1995, υποσημείωση 5.

² Δεν μπορούμε δηλαδή να δεχθούμε ως προϊστορία άμεσα συνδεδεμένη με την ιστορία των δημοσκοπήσεων στην Ελλάδα το περιστατικό που περιγράφει ο Ιός της Κυριακής (όπ.π.) για τις εκλογές Νοεμβρίου 1920. Κατά τον Ιό, τότε έγινε η πρώτη εκλογική πρόβλεψη, από τον ίδιο το Βενιζέλο, ο οποίος, επηρεασμένος από τις καλές συγκεντρώσεις που του οργάνωναν οι κομματικοί του φίλοι σε όλη την Ελλάδα και σίγουρος για την απήχηση που είχαν στο εσωτερικό οι διπλωματικές του επιτυχίες, προχώρησε στη διενέργεια των εκλογών που είχαν ήδη καθυστερήσει. Το αποτέλεσμα είναι γνωστό. Ο Βενιζέλος καταποντίστηκε ακόμα και στο νομό της Αττικοβοιωτίας που ήταν η εκλογική του περιφέρεια! Σε σύνολο 300 εδρών οι Φιλελεύθεροι πήραν μόνο 114. Ακολούθησε ως αναμενόταν μεγάλη έκπληξη. Το 1928, ο Βενιζέλος απέτυχε ξανά στις προβλέψεις του, αυτή τη φορά υπέρ του.
Τέτοια, ανεκδοτολογικού τύπου στοιχεία προβλέψεων μπορεί κανείς να βρει και σε άλλες περιόδους της ιστορίας μας. Οι προβλέψεις των πολιτικών για το αποτέλεσμα των εκλογών ποτέ δε λείπουν, αλλά αυτές είναι ανεξάρτητες από τις σφυγμομετρήσεις και την ιστορία τους.
Το ίδιο ισχύει και για δημοσιεύματα του Τύπου, όπως αυτό της κεντρώας εφημερίδας ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ, που ανήμερα των εκλογών του 1952 δίνει στα κόμματα του Κέντρου 48-50%, ποσοστό που αντιστράφηκε από το τελικό αποτέλεσμα υπέρ του Εθνικού Συναγερμού. Αυτά, αν δεν είναι ευσεβείς πόθοι ή αυτοεκπληρούμενες προφητείες των συντακτών και των αναγνωστών της εφημερίδας, ενδεχομένως κρύβουν πολιτικά συμφέροντα. Όπως και να έχει όμως, δεν έχουν σχέση με την ιστορία των δημοσκοπήσεων.

³ Μαυρής, όπ.π., σελ.132.

⁴ Βλέπε σχετικά με την AMFOGE, Report of the Allied Mission to Observe the Greek Elections, Department of State Publication 2522, Washington D.C., 1946 και Γ.Θ.Μαυρογορδάτος, Οι εκλογές και το δημοψήφισμα του 1946. Προοίμιο του εμφυλίου πολέμου, στο συλλογικό τόμο Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950. Ένας έθνος σε κρίση, Αθήνα, 1984, σελ.307-340 και Η.Νικολακόπουλος, Κόμματα και βουλευτικές εκλογές στην Ελλάδα.1946-1964, Αθήνα, 1988 (β’ έκδοση), σελ.120-146. Και μια απλή αναφορά, χωρίς περαιτέρω στοιχεία, υπάρχει και στο Κατζουράκης, όπ.π., σελ.115.

⁵ ΑΜFOGE, ο.π. και R.J.Jessen, O.Kempthome, J.F.Daly, W.E.Deming, Observations on the 1946 elections in Greece, American Sociological Review, τμ.14, νο1, Φεβρουάριος 1949, σελ.11-16.

⁶ Βλ.εφημερίδα Καθημερινή, 9/4/46, Έθνος, 3/4/46 και κυρίως 9/4/46.

⁷ Νικολακόπουλος, 1995, όπ.π.

⁸ Νικολακόπουλος, 1995, σελ.138-140.

⁹ R.J.Jessen, R.H Blythe, O.Kempthome, W.E.Deming, “On a population sample for Greece”, Journal of the American Statistical Association, τόμος 42, 1947,σελ.357-384. στο Νικολακόπουλος, 1995, υποσημείωση 5.

¹⁰ Στο Ηλ.Νικολακόπουλος, Κόμματα και βουλευτικές εκλογές στην Ελλάδα, όπ.π., σελ.174-193.

¹¹ Στο Ηλίας Νικολακόπουλος, όπ.π., σελ.192-209.

¹² Νικολακόπουλος, 1995, όπ.π.

¹³ Κατά την Αθηνά Ψύλλα, στις αναμνήσεις της οποίας βασίζονται οι παρακάτω γραμμές, η εν λόγω σφυγμομέτρηση ήταν η πρώτη που έγινε ποτέ. Ωστόσο, όλα τα υπόλοιπα άρθρα συγκλίνουν στο ότι υπήρχε τον προηγούμενο ακριβώς χρόνο μία όμοια σφυγμομέτρηση.

¹⁴ Κατά τη διήγηση της κ.Ψύλλα, με αγώγιμο μολύβι, που ήταν το μόνο που μπορούσε να ‘διαβάσει’ ο υπολογιστής.

¹⁵ Για τα στοιχεία αυτά μας ενημέρωσε εκτός από την κ.Ψύλλα και ο συγγραφέας Νίκος Δήμου, που υπήρξε μέλος της ΑΔΕΛ. Για περισσότερες λεπτομέρειες της σχέσης του κ.Δήμου με την ΑΔΕΛ, βλ.Ν.Δήμου, “Οδός Γαλήνης“, εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 1998, σελ.49.

¹⁶ Στοιχείο από τη συνέντευξη με την κ.Ψύλλα.

¹⁷ Νικολακόπουλος, 1995,όπ.π.

¹⁸ Βλέπε επιστολή του Γ.Ε. Κωστόπουλου ο οποίος είχε αναλάβει την ευθύνη διεξαγωγής των ερευνών αυτών, ΤΟ ΒΗΜΑ, 2/7/1989 και ΤΑ ΝΕΑ, πίνακας ‘Πέντε δεκαετίες πολιτικών δημοσκοπήσεων στην Ελλάδα’ στο άρθρο της Ν.Μπαστέα, ‘Οι δέκα παγίδες που οδηγούν τα γκάλοπ σε λάθη’, 21/2/’00.

¹⁹ Βρίσκονται όμως ‘υπό κατασκευή’ και έτσι δεν μπορούμε προς στιγμήν να τα παραθέσουμε. Το site κάνει λόγο για έρευνες τον Αύγουστο και το Νοέμβριο του 1964, η δεύτερη προφανώς follow-up της πρώτης. Βλ.site: http://www.gallupinternational.com.