ΔΗΜΟΣΚΟΠΗΣΕΙΣ (1) : Αναζητώντας τις έννοιες και τους ορισμούς
Της Μαρίας Ψαρά //
Φαινόμενο της δημοκρατίας, η δημοσκόπηση αποτελεί σήμερα συστατικό στοιχείο της κοινωνίας και της πολιτικής.
Με βασική πολιτική προϋπόθεση την καθιέρωση της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και των συνεπειών της –την καθιέρωση καθολικής ψηφοφορίας και τον προβληματισμό σχετικά με την ιδεολογία της κοινής γνώμης-, οι δημοσκοπήσεις εμφανίστηκαν στην Αμερική και δεν άργησαν να καθιερωθούν σε παγκόσμιο επίπεδο. Ήρθαν για να δώσουν απαντήσεις στα ερωτήματα που είχαν διατυπωθεί από πολλούς θεωρητικούς της έννοιας της κοινής γνώμης, από τον καιρό του Διαφωτισμού ακόμα1. Ερωτήματα που αφορούσαν τον ορισμό, το είδος, τη νομιμοποίηση, το μέγεθός της.
Η δημοσκόπηση ή σφυγμομέτρηση ή γκάλοπ, προέκυψε αρχικά ως μια ανακάλυψη που θα έδινε την απάντηση και θα δημιουργούσε τους όρους για την εκτίμηση και την παρατήρηση της κοινής γνώμης. Έτσι, από την αρχή κιόλας της ύπαρξής της και παρόλα τα προβλήματα, η δημοσκόπηση θεωρείται ένας ‘καθρέπτης’ της κοινής γνώμης, μια ‘φωτογραφία’ που απαθανατίζει την κοινωνία τη δεδομένη χρονική στιγμή, ενώ άλλοι όροι, όπως αυτοί του ‘βαρόμετρου’ και του ‘θερμόμετρου’ τη θεωρούν ικανή να πιάσει το ‘σφυγμό’, το ‘κλίμα’ ή τη ‘θερμοκρασία’ της κοινής γνώμης2.
Αν και δημιούργημα του 20ου αιώνα, οι πολιτικές δημοσκοπήσεις3 έχουν τις ρίζες τους στη γενικότερη ανάπτυξη των κοινωνικών ερευνών και τις πρώτες εμπειρικές προσεγγίσεις των κοινωνικών φαινομένων του 19ου αιώνα. Οι επιστημονικές προϋποθέσεις της ανάπτυξής τους είναι: α. οι εξελίξεις στη στατιστική θεωρία -με τη διατύπωση της θεωρίας των πιθανοτήτων και την εφαρμογή της δειγματοληπτικής μεθόδου, β. η μελέτη των συνθηκών διαβίωσης του πληθυσμού, κυρίως της εργατικής τάξης, που καθιερώνει τη χρήση του ερωτηματολογίου και η ανάπτυξη της τεχνικής των ατομικών συνεντεύξεων, γ. η ανάπτυξη των κοινωνικών ερευνών, που οδηγεί στην αυτονόμηση της κοινωνιολογίας και της πολιτικής επιστήμης και τη νομιμοποίησή τους στην εμπειρική μελέτη των κοινωνικών φαινομένων με τη χρήση στατιστικών μεθόδων4. Η μελέτη πολιτικής και εκλογικής συμπεριφοράς που ήδη από τη δεκαετία του ’40 δίνει τα πρώτα αποτελέσματα και η εδραίωση της αμερικανικής σχολής με την καθιέρωση των ποσοτικών μεθόδων μέτρησης, θα αποτελέσει καθοριστικό παράγοντα στη διαμόρφωσή τους.
Το γεγονός ότι δεν υπάρχει ένας γενικά αποδεκτός5 ορισμός για την κοινή γνώμη, δυσκολεύει και τον ορισμό της έννοιας της δημοσκόπησης6. Σύμφωνα με τον επικρατέστερο ορισμό7 πάντως, η δημοσκόπηση κοινής γνώμης αποτελεί διερεύνηση της γνώμης ενός αντιπροσωπευτικού δείγματος πληθυσμού πάνω σε ένα ή περισσότερα θέματα, με επιλογή δείγματος βάσει της πιθανοθεωρητικής μεθόδου, χρήση ερωτηματολογίου με την τεχνική της ατομικής συνέντευξης για συλλογή και επεξεργασία των δεδομένων και τη συναγωγή συμπερασμάτων για το σύνολο του εν λόγω πληθυσμού. Χωρίς τη συνεύρεση όλων των παραπάνω στοιχείων δεν υφίσταται γενικά έρευνα κοινής γνώμης, ούτε βέβαια πολιτικές δημοσκοπήσεις8.
Στην Ελλάδα, η ανάπτυξη των δημοσκοπήσεων αργεί να έρθει· κατά τα προδικτατορικά χρόνια, οι πολιτικές έρευνες και οι εκλογικές σφυγμομετρήσεις αποτελούν ευχάριστες (μάλλον) εξαιρέσεις, καθώς η μορφή του μετεμφυλιακού κράτους και του πολιτικού συστήματος, η μορφή οργάνωσης των κομμάτων και του Τύπου, καθώς και η υπανάπτυξη των κοινωνικών επιστημών και της έρευνας δεν επέτρεπαν ούτε βοηθούσαν την εξέλιξη και την καθιέρωση των δημοσκοπήσεων. Μόνο μετά τη Μεταπολίτευση, το ’74, αρχίζει να χαράσσεται μια προοδευτική πορεία που θα κορυφωθεί κατά τη δεκαετία του ’90, με τη βοήθεια βέβαια και των ΜΜΕ και ειδικά της τηλεόρασης.
Η παρούσα εργασία αποτελείται από δύο μέρη.
Το πρώτο μέρος αποτελεί ένα πρώτο εγχείρημα καταγραφής της ‘προϊστορίας’ και της ‘πρώιμης ιστορίας’ των πολιτικών δημοσκοπήσεων στην Ελλάδα, ξεκινώντας από τα ίχνη των πρώτων δημοσιεύσεων το 1946 και φτάνοντας ως το 1981.
Το δεύτερο μέρος μας πηγαίνει είκοσι περίπου χρόνια μετά, στην προεκλογική περίοδο του 2000. Εκεί, δε θα αναζητήσουμε πια την καταγραφή των δημοσκοπήσεων, ο αριθμός των οποίων είναι πολύ μεγάλος, αλλά την αρτιότητα και την εγκυρότητά τους. Την πληρότητα και την ακρίβεια τους. Το κοινωνικό και πολιτικό ρόλο τους.
Πώς διαμορφώνονται οι δημοσκοπήσεις μέσα από όλα αυτά τα χρόνια στην Ελλάδα; Ποιες είναι οι ομοιότητες και οι διαφορές τους; “Το να γράφεις την ιστορία ενός αντικειμένου τόσο σύνθετου όπως οι σφυγμομετρήσεις” σημειώνει ο Blondiaux, “συνδυάζει διαλέκτους από άλλες επιστήμες, όπως την πολιτική φιλοσοφία, τη στατιστική και την πολιτική ιστορία, την επιστημολογία. Η δημοσκόπηση όμως δεν είναι ούτε στατιστική μέθοδος, ούτε τεχνοτροπία πολιτικής δράσης, ούτε όργανο των κοινωνικών επιστημών, ούτε τεχνική αντικειμενοποίησης της κοινής γνώμης. Είναι όλα αυτά, κατά περίπτωση.”9 Την κάθε περίπτωση ξεχωριστά, παρουσιάζει η παρακάτω εργασία, σε μια ανάλυση που εκτείνεται περισσότερο σε μήκος, παρά σε βάθος. Αλλά είναι κι αυτό αναγκαίο, για να ξέρει να θέτει κανείς τον πήχη ψηλότερα.
2 ) Η γέννηση, τα πρώτα μετ΄ εμποδίων βήματα και η μη γραμμική άνδρωση
3) Η προ-ιστορία και το ιστορικό των μετρήσεων στη χώρα μας
4) Μια άγνωστη μέτρηση τις παραμονές της χούντας του 1967
5) Ελληνική τομή η εκλογική αναμέτρηση του 1981
6) «Εγώ προσωπικά δεν πιστεύω στις μετρήσεις …»
7) ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ
Α) Η πρώτη μεγάλη δημοσκόπηση του 1963
Β) Οι βασικές σφυγμομετρήσεις του 1976
Γ) Οι δημοσκοπήσεις του 1977
Δ+Ε +ΣΤ) Οι μετρήσεις του 1978, 1979 και 1980
Ζ) Το πανόραμα των δημοσκοπήσεων του 1981
__________
1 Η έννοια της κοινής γνώμης είναι σε μεγάλο βαθμό δημιούργημα του Διαφωτισμού και στενά συνδεδεμένη με την πολιτική φιλοσοφία του τέλους του 17ου και του 18ου αιώνα (Locke, Rousseau), καθώς και με τη δημοκρατική θεωρία του 19ου (Bentham). Βλ.V.Price, Public Opinion, Sage Publications, London 1992,σελ. 4 κ.ε. (ελληνική έκδοση V.Price, Κοινή γνώμη, Οδυσσέας, Αθήνα 1996). Αναλυτικά για τους Διαφωτιστές, βλ.Π.Κιτρομηλίδης, Πολιτικοί στοχαστές των νεότερων χρόνων, Αθήνα 1998 και U.Cerroni, Η πολιτική σκέψη (κυρίως τόμος Γ΄), εκδ.Παπαζήση, Αθήνα1985. Επίσης, Γ.Κατζουράκης, Η σφυγμομέτρηση, μύθος της κοινής γνώμης και ιδεολογική επιβολή, Καστανιώτης, Αθήνα 1985, σελ.28-29 και Γ.Μαυρής, Δημοσκοπήσεις και Δημοκρατία στην Ελλάδα, στο VPRC, Η κοινή γνώμη στην Ελλάδα, Νέα Σύνορα-Λιβάνη, Αθήνα 1999, σελ.127.
2 Loϊc Blondiaux, La fabrique de l’ opinion. Une histoire sociale des sondages, editions du Seuil, Paris 1998, σελ.149.
3 Οι πολιτικές δημοσκοπήσεις δεν είναι οι μόνες έρευνες κοινής γνώμης. Για περιγραφή των επιμέρους κατηγοριών των ερευνών της κοινής γνώμης βλ.H.F.Weisberg-J.A.Krosnick- B.D. Bowen, An introduction to Survey Research, Polling, and Data Analysis, 3rd edition, Sage Publications, London 1996, σελ.3-13.
4 Κατζουράκης, όπ.π., σελ.21, αλλά και Μαυρής, όπ.π., σελ.127.
5 Για το ότι δεν υφίσταται ένας γενικά αποδεκτός ορισμός της έννοιας κοινή γνώμη, είναι χαρακτηριστικό ότι στα μέσα της δεκαετίας του ’60 ένας Αμερικανός καθηγητής του Princeton H.Childs κατέγραψε περί τους πενήντα διαφορετικούς ορισμούς. Βλ. Μαυρής, όπ.π., σελ.127, E.Noele-Neumann, The Spiral of Silence, 2nd ed., University of Chicago Press, Chicago 1993, σελ.58.
6 Τη στενή και άμεση σχέση ανάμεσα σε κοινή γνώμη και δημοσκοπήσεις καταδεικνύει η παρατήρηση του Bogart ότι «ο κόσμος της κοινής γνώμης, με τη σημερινή έννοια, άρχισε στην πραγματικότητα με τις σφυγμομετρήσεις του Gallup στα μέσα της δεκαετίας του 1930. Είναι αδύνατο να περιοριστούμε στην έννοια της κοινής γνώμης όπως διατυπώθηκε από τον Thomas Jefferson τον 18ο αιώνα, τον Alexis De Tocqueville και το λόρδο Bryce τον 19ο αιώνα, ή ακόμη και το Lippmann το 1922». Στο L.Bogart, Silent politics : The Polls and the awareness of public opinion, John Wiley, N.Y. 1972, σελ.144.
7 Κατζουράκης, όπ.π.,σελ.47, Μαυρής, όπ.π., σελ. 127 και Blondiaux, σελ.23.
8 Για το γιατί είναι όλες οι συνισταμένες απολύτως απαραίτητες, βλ. Κατζουράκης, όπ.π., σελ. 47.
9 Blondiaux, όπ.π., σελ.23.