Δημιουργία νέας μορφής ζωής

Του Νίκου Τσούλια // *

Υπάρχουν κάποια ερωτήματα, απ’ αυτά που θέτει ο άνθρωπος διαρκώς στον εαυτό του, τα οποία υπερβαίνουν κατά πολύ τα όρια της γνώσης του και ίσως να μένουν εσαεί ερωτήματα, αφού οι όποιες διαχρονικές απαντήσεις τείνουν με τάση «ασυμπτώτου» ως προς αυτά. Αρκετοί στοχαστές θεωρούν θετικό το γεγονός ότι υπάρχουν ερωτήματα που παραμένουν ερωτήματα· ίσως γιατί συγκροτούν το πιο ισχυρό νήμα όλων των ανθρώπων ιστορικά. Τι είναι χρόνος; Τι είναι αλήθεια; Τι είναι ζωή; Ποιος είναι ο σκοπός της ζωής μας; Υπάρχει σκοπός; Είναι όλα αυτά και πολλά άλλα τέτοιου είδους ζητήματα (των πρωτογενών εννοιών), ένας κύκλος προβληματισμού που κάθε εποχή θέλει να διερευνήσει και να πάει πιο πέρα…

Ωστόσο, στο φαινόμενο της ζωής ο άνθρωπος επιχειρεί την άλωσή του μέσω της επιστημονικής και τεχνολογικής έρευνας, ανεξάρτητα από το ότι η πιο γενική και ολιστική πλευρά, η φιλοσοφική – θεωρητική πλευρά δεν είναι σαφής ως προς το τι είναι η εκδήλωση της ζωής. Αναπτύσσεται, δηλαδή, ένας εργαλειακός λόγος και μια τεχνική που τέμνουν ένα εκρηκτικό ζήτημα, παρά το γεγονός ότι αδυνατεί να το συλλάβει η σκέψη μας και η συνείδησή μας. Και ως μέθοδος μια τέτοια πρακτική μπορεί αυτή καθαυτή να δημιουργήσει προβλήματα άγνωστων επιπτώσεων.

 Η δημιουργία τεχνητής ζωής (artificial life) συγκεντρώνει σήμερα μια εντυπωσιακή συσσώρευση γνώσης και επενδύσεων που προδιαγράφει ένα μέλλον που «τίποτα δεν θα θυμίζει το χθες». Μέχρι σήμερα, οι παρεμβάσεις του ανθρώπου πάνω στη φύση και στην ύλη ήταν στα επιμέρους, ελέγξιμες και σαφώς αφομοιώσιμες. Τώρα η Ιστορία μπαίνει σε ένα παιχνίδι στροβιλισμού όπου ο άνθρωπος μπορεί να γίνει «υποχείριο» των δημιουργημάτων του χωρίς δυνατότητα επιστροφής και αναθεώρησης.

Τα βιολογικά φαινόμενα, οι τεχνολογικές προσομοιώσεις, τα οικολογικά μοντέλα, τα μη γραμμικά δυναμικά συστήματα και η έννοια της πολυπλοκότητας, οι θεωρίες του χάους, τα κυτταρικά αυτόματα συναντιούνται στο πιο κρίσιμο ραντεβού από τότε που η ύλη άρχισε να αυτό – οργανώνεται στην επιφάνεια του πλανήτη μας· αν βέβαια εξαιρεθούν τα γεγονότα της εμφάνισης των νουκλεϊκών οξέων (των μοναδικών αυτο – αντιγραφέων μορίων στη Γη), η ανάδυση των κυττάρων και η ανάδειξη ανθρώπου και της συνείδησής του.

Η αντιγραφή της ζωής από την τεχνολογία είναι πολύ – σημειακή, καλοσχεδιασμένη και, ως φαίνεται, θα είναι και αποτελεσματική. Από τη στιγμή που οι βασικές ιδιότητες της έμβιας ύλης (παρουσία γενετικού κώδικα – προγράμματος, πολυπλοκότητα, δυναμική εξέλιξης, δυνατότητα μετάλλαξης και ικανότητα αυτό – αναπαραγωγής) μπορούν να αναπαρασταθούν στην εργαστηριακή κλίμακα, η ανάδυση των νέων μορφών της ζωής μπορεί να είναι απλώς θέμα χρόνου…

Αρχικά ο μαθηματικός John von Neumann και αργότερα ο συνάδελφός του Alan Turing υποστηρίζουν και θεμελιώνουν την άποψη ότι μπορούν να προσεγγιστούν αλλά και να αναπαραχθούν τεχνολογικά τα φαινόμενα της λογικής και της νοημοσύνης. Στη συνέχεια διατυπώνεται στη φυσική η υπόθεση Alonzo – Turing, η οποία ισχυρίζεται ότι μια μηχανή μπορεί να μιμηθεί τις λειτουργίες της φύσης, αφού μπορεί να κατανοήσει τους νόμους και τις αρχές της. η κατανόηση των κανόνων του παιχνιδιού της εξέλιξης της ύλης και κυρίως οι δυνατότητες αυτό – οργάνωσης και αυτό – αναπαραγωγής της είναι τα κλειδιά για το άνοιγμα μια νέας σελίδας στο μέγα ζήτημα της γνώσης. Αξίζει να σημειωθεί η χρονική σύμπτωση της τεχνολογικής παρέμβασης. Ό,τι, δηλαδή, απαιτούσε εκατομμύρια ή δισεκατομμύρια χρόνια για να εκδηλωθεί ως νέα δυναμική της έμβιας ύλης πάνω στη Γη, τώρα μπορεί να «αναπαρασταθεί» και να εκφραστεί στους χώρους των εργαστηρίων σε χρόνο dt. Αυτή η χρονική συμπύκνωση είναι ένας νέος δευτερογενής συντελεστής που κυριολεκτικά αιφνιδιάζει την ανθρώπινη σκέψη και ηθική, αφού πριν προλάβουν να «συζητήσουν» και να αποτιμήσουν κάποια γεγονότα, καινούργια τεχνολογικά ευρήματα προστίθενται με ρυθμούς γεωμετρικής προόδου. Έτσι εκτυλίσσεται ένα κυνηγητό της σκιάς μας, μάλλον χωρίς νόημα και αξία.

Το ιστορικό πείραμα του Miller συζητείται όχι στη βάση της περιγραφής και της ανάλυσης των διεργασιών της αρχέγονης βιολογικής «σούπας» αλλά στη μεταφορά στις τεχνολογικές του αντιστοιχίες. Ας δούμε τι έκανε ο νεαρός φοιτητής Miller το 1953. Χρησιμοποίησε τα λεγόμενα πρόδρομα χημικά μόρια της πρωτο – ατμόσφαιρας (νερό, αμμωνία, υδρογόνο και μεθάνιο) και διαμόρφωσε κάποιες ανάλογες συνθήκες θερμοκρασίας και ενέργειας εκείνης της εποχής. Παρατήρησε, μετά από την πάροδο κάποιου χρόνου, ότι σχηματίστηκαν οργανικά μόρια (αμινοξέα, διάφορα άλλα οξέα κλπ), τα οποία μπορούν να συνθέσουν τα βασικά μακρομόρια της ζωής που έχουν τη δυνατότητα αυτό – αναπαραγωγής (DNA, RNA).

Τώρα, βέβαια, οι δομικές μονάδες είναι διαφορετικές. Ωστόσο, μπορεί να αντιστοιχηθεί η «προβιοτική σούπα» με βάση τα τεχνολογικά στοιχεία και όχι τα χημικά μόρια. Η αυτοοργάνωση (self organization) προκύπτει και τώρα ως φυσική συνέπεια ενός ελάχιστου επιπέδου πολυπλοκότητας. Μέσα από την αστάθεια και το χάος (με την έννοια του όρου της φυσικής) αναδύεται μια νέα τάξη που στη συνέχεια ανεβαίνει συνεχώς βαθμίδες αυξανόμενης πολυπλοκότητας. Το παιχνίδι της εξέλιξης αυτή τη φορά δε θα έχει ως υπόστρωμα ό,το ονομάσαμε συμβατικά έμβια ύλη αλλά την άβια. Θα έχουμε, δηλαδή, μια άλλη κατηγορία ζωής με άλλα δομικά χαρακτηριστικά αλλά με παράλληλες λειτουργίες! Υπάρχουν, όμως, θεμελιακές διαφορές ως προς τους σκοπούς και το περιεχόμενο της φυσικής ζωής και της αντίστοιχης τεχνητής.

Στο φυσικό κόσμο η ζωή συνεχίζεται, δοκιμάζεται και εξελίσσεται χωρίς να έχει κάποιο συγκεκριμένο προσανατολισμό. Δεν υπάρχει κάποιος κατευθυντήριος νους, ο οποίος καθοδηγεί τις διεργασίες. Η «νομιμοποίηση» των επιλογών της Φυσικής Εξέλιξης κρίνεται σε ένα πολυπαραγοντικό οικολογικό σύστημα με πολλαπλές ισορροπίες και με την ενίσχυση της τάξης μέσα στη Βιόσφαιρα. Στη τεχνητή ζωή, ένα είδος της βιολογικής εξέλιξης γίνεται ποιητής και δημιουργός. Είναι και σχεδιαστής και κριτής, διαμορφωτής και αποτιμητής· τουλάχιστον σε πρώτη φάση. Όλα γίνονται με βάση τη δική του μονοπαραγοντική σύλληψη. Αυτό, σε καμιά περίπτωση, δε σημαίνει ότι θα ελέγχει την κατάσταση. Ήδη μερικοί σχετικοί μελετητές της τεχνητής ζωής ισχυρίζονται ότι ο άνθρωπος, παρόλο που είναι εμπνευστής της νέας μορφής ζωής, θα είναι και το κυριότερο θύμα της. Γιατί τα ρομπότ θα κληρονομήσουν τη Γη όχι πρωτίστως ως ανώτερα όντα ευφυΐας αλλά και ως μονάδες που θα έχουν μικρότερη εξάρτηση από τους συνεχώς συρρικνούμενους «παραδοσιακούς» φυσικούς πόρους.

Όλα αυτά φαντάζουν σαν απόκοσμες επινοήσεις και έωλα ιδεολογήματα. Αλλά δεν είναι. Δέσμιοι της σημερινής – χθεσινής πραγματικότητας, δεν μπορούμε να κατανοήσουμε την αυριανή πραγματικότητα. Αλλά πάντα έτσι συνέβαινε, στην ιστορία του ανθρώπου κατά τη περίοδο των μεγάλων ανατροπών. «Ζούμε σε μια εποχή όπου συμβαίνουν τα πάντα, έχουμε σχεδόν το δικαίωμα να πούμε ότι τα πάντα έχουν συμβεί», έγραφε σε ένα μυθιστόρημά του ο Ιούλιος Βερν πριν από έναν αιώνα περίπου. Η εν λόγω προσέγγιση προέκυπτε από την αίσθηση που προκαλούσε η έντονη αναταραχή της «βιομηχανικής χύτρας», η οποία υποσχόταν έναν «άλλο κόσμο». Σήμερα η φράση του Βερν θα μπορούσε να επαναληφτεί μπροστά στη σωρεία των ανακατατάξεων που προκαλεί η «τεχνολογική μηχανή» και κυρίως η σύμμειξη πληροφορικής και μηχανικής γενετικής. Ωστόσο ούτε σήμερα μπορούμε να ισχυριστούμε ότι «τα πάντα έχουν συμβεί». Απλώς είναι τα μεγέθη των αλλαγών τέτοια που παραπέμπουν σε τέτοιες απόλυτες εκτιμήσεις.

Εκείνο που τρομάζει σήμερα τον άνθρωπο είναι ο εαυτός του. Παρόλο που χρέωνε, για μεγάλο διάστημα της ιστορίας του, τα στοιχεία της Φύσης για την καταστροφικότητα που συνέβαινε πάνω στη Γη, σήμερα γνωρίζει μια αλήθεια. Γνωρίζει ότι οι δυνάμεις της Φύσης αποτέλεσαν και αποτελούν έναν δημιουργικό σχεδιαστή της ζωής και του έμβιου κόσμου. Δεν γνωρίζει, όμως, αν και ο ίδιος ο άνθρωπος είναι πράγματι μέρος της Φύσης και μπορεί να έχει εξίσου δημιουργικούς ρόλους. Ο άνθρωπος γίνεται το «πέρασμα» για να περάσει το σκηνικό της δράσης από την έμβια ύλη στην αντίστοιχη άβια. Γίνεται ο εμπνευστής και ο ποιητής ενός έργου που όχι μόνο δεν ξέρει αν τελικά περιλαμβάνει και την αφεντιά του, αλλά που δεν έθεσε καν στον εαυτό του το ερώτημα για τη δική του τύχη. Αλλά αυτό δεν είναι καινούργιο ζήτημα. Στη μακρά πορεία της εξέλιξης κανένα επίπεδο οργάνωσης της ύλης δεν ρωτιόταν αν θα ξεπερασθεί ή όχι… Απλώς συνέβαινε!