Ο Χρόνος, αλλιώς. Ο Χώρος, αλλιώς. Εμείς, άλλοι.

Γράφει η Βιβή Γεωργαντοπούλου// *

«Τα Χίλια Φθινόπωρα του Γιάκομπ Ντε Ζουτ» του Ντέηβιντ Μίτσελ, μετάφραση: Μαρία Ξυλούρη, εκδ. «Τόπος»

Το μυθιστόρημα

1799. Ο νεαρός Ολλανδός Γιάκομπ Ντε Ζουτ, σκεπτόμενος, διαλλακτικός χριστιανός ο ίδιος και ανιψιός ευσεβούς πάστορα, φτάνει σαν ειδικός οικονομικός υπάλληλος στο Ναγκασάκι της Ιαπωνίας έχοντας πάρει την απόφαση να αποκτήσει χρήματα και κύρος στα πλαίσια μιας ύστατης προσπάθειας να πείσει τον μέλλοντα πεθερό του στην γενέτειρα ότι του αξίζει να παντρευτεί την πολύτιμη κόρη του,έχοντας ευλαβικά φυλαγμένο στα μπαγκάζια του εκτός από την απόφαση και το παλιό οικογενειακό Ψαλτήρι που του έχει δώσει ο θείος του. Ο Ντε Ζουτ εγκαθίσταται στο τεχνητό νησί Ντετζίμα στην είσοδο του λιμανιού, ένα περίκλειστο μέρος στο οποίο είχαν περιοριστεί οι Ολλανδοί αποικιοκράτες- γνωστά κονκισταδόρικα χασαποκουμάσια και δαύτοι- που συνέχιζαν από εκεί ως Ολλανδική Εταιρεία Ανατολικών Ινδιών τις εμπορικές συναλλαγές τους με τους Ιάπωνες που κι αυτοί, φοβούμενοι κυρίως την επέκταση ενός ήδη βίαια μα αναποτελεσματικά αντιμετωπισμένου εκχριστιανισμού στην χώρα τους, είχαν πράξει διάφορα και του λόγου τους και επί δυο σχεδόν αιώνες απομονωθεί πολιτισμικά και οικονομικά.

Εκεί ο Ντε Ζουτ αρχίζει να χρωματίζει με ευαισθησία και προσοχή τις εμπλοκές του στα δρώμενα, αυτά που θα γεμίσουν τις σελίδες του βιβλίου του βίου του μπαίνοντας αμέσως στον πυρήνα όσων συμβαίνουν, προσωπικών του και ευρύτερων, κουβαλώντας από την αρχή ως ανομολόγητο βάρος τον ενοχικό και ανευόδωτο έρωτά του για την μαία Αΐμπαγκάβα Ορίτο, ξεχωριστή νεαρή γυναίκα, κόρη γιατρού η οποία καταφέρνει να σπουδάζει εκείνη την περίοδο γενική ιατρική μαθητεύοντας στο πλευρό ενός ευφυούς και σπουδαίου ουμανιστή, του Ολλανδού φυσικού, γιατρού, διανοούμενου κτλ δόκτορος Μαρίνους. Η άδεια γι αυτή την απόκτηση γνώσης είναι δώρο που της δίνει ο κυβερνήτης όταν εκείνη σώζει στην γέννα την παλλακίδα και το παιδί του.

Η σοκαριστική περιγραφή της γέννας και της σωτήριας επέμβασης της Ορίτο είναι η πιο απρόβλεπτη μα συνάμα συναρπαστική εισαγωγή στον οριεντάλ κόσμο του συγκεκριμένου μυθιστορήματος.

Ο Μίτσελ υποδέχεται τον αναγνώστη του πανηγυρικά, βάζοντάς τον κατ’ ευθείαν στην ατμόσφαιρα της χώρας και της εποχής, ανακατεύοντας επιδέξια ένα ετερογενές μυθοπλαστικό χαρμάνι που σαν λαμπρός οικοδεσπότης θα μετατρέψει σε κέρασμα γενναιόδωρο στην συνέχεια: η (τεχνολογικά ήδη προπορευόμενη) Δύση και η (εμπορικά και στρατηγικά πλούσια, εξωτική και πολιτισμικά ανέγγιχτη ) Ανατολή μέσω της ευρηματικής του πένας συναντιούνται σε μια ακόμα υπέροχη, εκρηκτική ιστορία σύγκλισης μα και σφοδρής σύγκρουσης, που έχει απ΄όλα, έρωτες, προδοσίες, φιλία, πόλεμο, χρήμα, καλούς και κακούς, θύτες και θύματα, χαρακτήρες εμβληματικούς εν γένει που συχνά συνυπάρχουν στο ίδιο τρωτό σαρκίο.

Το κλασικό και μυθοπλαστικά ασφαλές, πλατωνικό αλλά ισχυρά ερωτικό δίπολο των Ντε Ζουτ-Αϊμπαγκάβα,ενισχύει ο επίσης πολύ ενδιαφέρων σαν σύνθεση χαρακτήρας του Ουζαέμον Ογκάβα. Είναι ο υψηλά ιστάμενος νεαρός διερμηνέας με τον ήπιο και στοχαστικό χαρακτήρα ο οποίος ερωτευμένος κι αυτός με την χαρισματική μα ανεπιβεβαίωτη κοινωνικά γυναίκα θα προσωποποιήσει τις αναστολές του προ νομιούχου Ιάπωνα της εποχής που δεν μπορεί να ξεφύγει από τον κλοιό της τάξης του και χωρίς να είναι δειλός φέρεται επί μακρόν σαν τέτοιος εγκλωβισμένος στα πρέπει του περίγυρου.

Hendrik Doeff and a Balinese servant in Dejima, Japanese painting, c. early 19th century

Κοντά τους ή μετωπικά απέναντι το ένα στο άλλο ο συγγραφέας θα αναπτύξει κι άλλα διαφυλετικά πρόσωπα-ρόλους, απαραίτητα για την στερεή ύφανση ελκυστικού αφηγηματικού ιστού και σε μεγάλο βαθμό εμπνευσμένα και από αληθινά πρόσωπα που έπαιξαν ρόλο στην βεβαιωμένη εμπορική συνύπαρξη και πολιτισμική αλληλεπίδραση Ολλανδίας και Ιαπωνίας (τον Hendrik Doeff εν προκειμένω).
Η προικισμένη με ιατρικές ικανότητες Αΐμπαγκάβα Ορίτο έχει το δικό της φορτίο, όπως ο Ντε Ζουτ κι ο Ογκάβα,να κουβαλήσει πορευόμενη σε τούτη την άκρως μισογύνικη, κλειστή ιαπωνική κοινωνία της εποχής: το μισό της πρόσωπο είναι καμένο και αυτό την καθιστά ακατάλληλη για σύζυγο σύμφωνα με τις αντιλήψεις που επικρατούν και είναι αυτό που θα την βάλει σε δεινές περιπέτειες εμπλέκοντας και τον Ογκάβα και φυσικά τον κεντρικό ήρωα Γιάκομπ Ντε Ζουτ την ίδια ακριβώς περίοδο που αυτός πρέπει να συμβάλει με όλες του τις δυνάμεις στην επιχείρηση εξάλειψης τής σαν την λερναία ύδρα αναφυόμενης παντού διαφθοράς στα σπλάγχνα της διοίκησης του Ντετζίτο, εκεί που φυλές, θρησκείες, γλώσσες και αντιλήψεις δεν λογαριάζονται παρά σαν βούτυρο στο ψωμί ενός θεού που οι πάντες προσκυνούν: του Πλούτου.

Ολλανδοί, Αμερικανοί, Γάλλοι, Ιρλανδοί, Γερμανοί, λίγο μετά και οι Εγγλέζοι, φυσικά οι Ιάπωνες εξ αρχής αλλά και Κινέζοι κι άλλοι ερχόμενοι από κοντινά κράτη, όλοι αδιακρίτως τάξης, καταγωγής, μόρφωσης κτλ αλέθονται αθέλητα και ηθελημένα στα γρανάζια μιας μηχανής παραγωγής πλούτου βαφτισμένης εμπόριο, που ο ανταγωνισμός για την αποκλειστικότητά του προκαλεί βία, πολέμους, προσωπικές και εθνικές ταπεινώσεις, ανισότητες, προκαταλήψεις, ατελείωτη διαφθορά. Ο Ντε Ζουτ θα προδοθεί με τον πιο βάναυσο τρόπο από τον συμπατριώτη του διοικητή Ούνικο Βόρστερμπος τον οποίο έχει έρθει ακριβώς για να βοηθήσει στην αντιμετώπιση της διαφθοράς!

(Στην Ευρώπη στο μεταξύ γίνεται της τρελής, έχει σχηματιστεί από τα τέλη του 1794 η Μπατάβια (Βαταβική Δημοκρατία) και η Ολλανδία είναι ως το 1797 υπό γαλλική κατοχή με τους παλιούς της λογαριασμούς από τον τέταρτο αγγλο-ολλανδικό πόλεμο του 1780-1784 να ξανανοίγουν δραματικά οδηγώντας σε νέες συγκρούσεις. Απανωτά πραξικοπήματα που γίνονται το 1798, το 1801 και το 1805 ανεβοκατεβάζουν διαφορετικές ομάδες συμφερόντων στην εξουσία και όλο αυτό αντανακλάται και στην άλλη άκρη της γης παντοιοτρόπως, εκεί που ο Γιάκομπ Ντε Ζουτ πασχίζει για το ανέφικτό του).

Το μάδημα της λογοτεχνικής μαργαρίτας

Αυτά τα παραπάνω -και γι αυτό μπορούμε να μιλάμε για ιστορικό μυθιστόρημα- ο Μίτσελ δεν τα αναλύει στον αναγνώστη του. Η ιστορικοπολιτική προσέγγιση είναι έμμεση, οφείλει την συνέργειά της στην πλοκή στην ιστορική πραγματικότητα που καθόρισε τότε και μετά, μακρόσυρτα στους αιώνες που ακολούθησαν, το σύγχρονο πρόσωπο της Ιαπωνίας και η διαπέρασή της αφήνεται στην διακριτική ευχέρεια του αποδέκτη της αφήγησης. Ο αναγνώστης πρέπει να φύγει για λίγο από την εικαστική ή αν θέλετε εικονοποιημένη ομορφιά του αφηγούμενου μύθου και να διαγνώσει κάνοντας δεύτερη και τρίτη ανάγνωση την παθογένεια των κοινωνιών που εμπλέκονται.

Σύντομα ο Μίτσελ θα προκρίνει ως πόλους μυθιστορηματικής έλξης τους ανεκπλήρωτες έρωτες από την μια και την πολύπτυχη παράνοια των προσώπων από την άλλη. Τον ενδιαφέρουν μόνον τα πρόσωπα αν και συνετά πράττοντας δεν τα αποκόπτει από τα σύνολά τους. Συνθέτει τις ιστορίες τους σαν ιστορίες ατόμων πάνω στην ραχοκοκαλιά ενός έπους που εκείνος και πάλι κατασκευάζει κατά βούλησιν προσθέτοντας συνεχώς βελονιές στον καμβά του αρχικού ιστορικού γεγονότος.

Ο Ντε Ζουτ σαν προσωπικότητα νέμεται τελικά την μερίδα του λέοντος σε σκιαγράφηση και θα χρειαστούν πολλές σελίδες απ΄αυτή την μυθιστορία εκτός από τις ίδιες με τους άλλους δυο για να ειπωθούν όλα τα βαρύνουσας σημασίας γεγονότα που θα σημαδέψουν την ζωή του. Τα πιο ακραία θα συμβούν βέβαια ανάμεσα 1799-1800 και ανάμεσα στ’ άλλα μια νικηφόρα πολεμική σύγκρουση με το βασιλικό πολεμικό ναυτικό της Αγγλίας τύπου Δαβίδ εναντίον Γολιάθ βασισμένη σε (μεταγενέστερο πάντως) πραγματικό γεγονός, αλλά εκείνος θα διαγράψει μεγαλύτερη πορεία στον μιτσελικό χρόνο.

Όσα ακολουθούν- και είναι πολλά, το ένα πιο ευφάνταστο από το άλλο- δίνονται από τον Μίτσελ με μια πυκνή, γραμμική και πλην ενός κεφαλαίου τριτοπρόσωπη αφήγηση που ενίοτε απογειώνεται σε δυσθεώρητα ύψη και τότε, ναι, θυμίζει τον Μίτσελ που υμνήθηκε σαν ένας από τους πιο άξιους συγγραφείς της εποχής μας, άξιους και πολύ παραγωγικούς μια και το 2014 κυκλοφόρησε ένα ακόμα μυθιστόρημά του με τίτλο «Bone Clocks» και ήδη γράφει ένα καινούργιο που θα βγει το φθινόπωρο του 2015.

Στον αντίποδα οι περιπέτειες της Αΐμπαγκάβα Ορίτο -ενώ είναι εντυπωσιακό το πως εξαιτίας τους μια γυναίκα σκιαγραφείται ως προσωπικότητα με εκπληκτική συγκρότηση-γίνονται η αχίλλειος πτέρνα της μυθοπλασίας, το κομμάτι αυτό που βρήκα στεγνό και επιτηδευμένο και με έκανε δύσπιστη ως προς το φιλοσοφικό δια ταύτα- σε καμία περίπτωση στην αισθητική και την επινοητικότητα- του μυθιστορήματος. Γιατί; Διότι ο Μίτσελ θα μεταχειριστεί ντανμπραουνικά -εντάξει, ίσως είμαι λίγο υπερβολική- την Ορίτο που ο ίδιος, ξαναλέω, έφτιαξε ωστόσο ξεχωριστό χαρακτήρα βάζοντάς την στην συνέχεια, στην εξέλιξη της πλοκής να πέφτει θύμα εγκλεισμού σε αιρετικό μοναστήρι (!) βιτρίνα εγκλήματος και τρέλας χωρίς να αναπτύσσει επαρκώς την ιδέα .

Εκεί η μαία θα δοκιμαστεί σκληρά από την τυραννική εξουσία του Εναμότο, ενός παρανοΐκού που όποια πέτρα κι αν σηκωθεί όμως αυτός είναι από κάτω και κινεί πολιτικά νήματα που φτάνουν μέχρι τα υψηλότερα κλιμάκια της αυτοκρατορίας, είναι συνεπώς παντοδύναμος. Πόσο πιο φορεμένο…

Ο Μίτσελ του «Cloud Atlas» εδώ δεν (θέλει να) εμβαθύνει, μάλιστα κατ’ εμέ υπονομεύει -στην φούρια του να αφηγηθεί μπεστσελερικά, αντρικά και επικά-την εκπληκτική γυναικεία φιγούρα που έπλασε. Μ΄αυτό το εύρημα ο Μίτσελ μπορούσε, θαρρώ, να κάνει πολύ φιλοσοφημένη ψυχογραφική διείσδυση. Δεν θέλησε όμως-γιατί το ότι μπορούσε δεν το αμφισβητώ καθόλου- παρά μια εντέχνως ξώπετση περιγραφή των καταστάσεων και έτσι η αφήγηση στο Β΄μέρος κάνει κοιλιά, παραγίνεται παραμύθι ή αν θέλετε γίνεται πια ένα φλύαρο παραμύθι στα κομμάτια που αφορούν το μοναστήρι εξαιτίας της μη διείσδυσης στα βαθύτερα αίτια της ζοφερότητας Παρά τις αρετές του το μυθιστόρημα εδώ γίνεται και προβλέψιμο, μια συμβατική ιστορική περιπέτεια και μάλιστα τελειώνει ως τέτοιο στο πέμπτο μέρος με ένα υπέρ του δέοντος γλυκερό φινάλε, με τον Ντε Ζουτ σε μεγάλη ηλικία να έχει επιστρέψει στην Ολλανδία μπλαμπλα χωρίς να έχει φύγει νοερά από την Ιαπωνία και την Ορίτο μπλαμπλα και έτσι να αναγνωρίζεται μεν εύκολα από τον καθένα μας ως πρωτοκλασάτο μπεστ σέλερ, ανάγνωσμα που μπορεί να προταθεί στους πάντες με σιγουριά μα όχι ως μελλοντικό κλασικό έργο, ως αριστούργημα, ως αυτό που ο Μίτσελ έχει αποδείξει ότι μπορεί να δημιουργεί.

Η μετάφραση

Στέκομαι ιδιαίτερα στην μετάφραση γιατί συζητιέται ήδη πολύ και δικαίως. Πρόκειται για μια από τις πιο ενδιαφέρουσες των τελευταίων χρόνων και η Μαρία Ξυλούρη, ταλαντούχα συγγραφέας η ίδια, έχει κάνει πολύ ποιοτική δουλειά. Οι σημειώσεις της είναι εκπληκτικές ,η μετάφραση από μόνη της μια ξεχωριστή ανάγνωση και το επίμετρο ένα από τα πιο καλά που έχω διαβάσει εδώ και πολύ καιρό.

Κλείνοντας, παραθέτω τρία ακόμα κλειδιά-καλά κλειδιά ,νομίζω-για την ανάγνωση και κυρίως την κατανόηση του μυθιστορήματος το οποίο φυσικά προτείνω ανεπιφύλακτα παρά την μουρμούρα μου.

1. τον σύνδεσμο:http://www.newyorker.com/magazine/2010/07/05/the-floating-library

2. τους εύγλωττους τίτλους των περιεχομένων της ελληνικής έκδοσης ανά μέρη και κεφάλαιο

ΜΕΡΟΣ Α.

Η νύφη που για χάρη της χορεύουμε. Ενδέκατος χρόνος της εποχής Κανσέι

• Στο σπίτι της παλλακίδας Καβασέμι, πάνω απ’ το Ναγκασάκι
• Καμπίνα του καπετάνιου Λέισι στο Σεναντόα, αγκυροβολημένο στο λιμάνι του Ναγκασάκι
• Σ’ ένα σαμπάν δεμένο πλάι στο Σεναντόα, λιμάνι του Ναγκασάκι
• Έξω από το αποχωρητήριο δίπλα στο Κηπόσπιτο στην Ντετζίμα
• Αποθήκη Ντόορν στην Ντετζίμα
• Δωμάτιο του Γιάκομπ στο Ψηλό σπίτι στην Ντετζίμα
• Ψηλό σπίτι, Ντετζίμα
• Η αίθουσα συσκέψεων στο σπίτι του Διοικητή στην Ντετζίμα
• Κατάλυμα του υπαλλήλου ντε Ζουτ στο Ψηλό σπίτι
• Ο κήπος στην Ντετζίμα
• Αποθήκη Άικ
• Αίθουσα συσκέψεων στο σπίτι του διοικητή στην Ντετζίμα
• Πλατεία της Σημαίας στην Ντετζίμα

ΜΕΡΟΣ Β.

Ένα απόρθητο βουνό. Ο δέκατος μήνας του ενδέκατου χρόνου της εποχής Κανσέι

• Πάνω από το χωριό Κουροζάνε στο φέουδο Κιόγκα
• Το Σπίτι των αδελφών, τέμενος όρους Σιράνουι
• Η ακαδημία Σιράντο στην κατοικία των Οτσούκι στο Ναγκασάκι
• Το Ιερό στο Σπίτι των αδελφών, τέμενος του όρους Σιράνουι
• Το χειρουργείο στην Ντετζίμα
• Το Σπίτι των αδελφών, τέμενος του όρους Σιράνουι
• Τα διακόσια σκαλιά για τον ναό Ριουγκάτζι στο Ναγκασάκι
• Δωμάτιο της Ορίτο στο Σπίτι των αδελφών
• Δωμάτιο του Σουζάι στο Ντότζο του στο Ναγκασάκι
• Δωμάτιο της Γιαγιόι στο Σπίτι των αδελφών, τέμενος όρους Σιράνουι
• Δωμάτιο του Ογκάβα Μιμασάκου στην κατοικία των Ογκάβα στο Ναγκασάκι
• Το διαμέρισμα του άρχοντα ηγούμενου στο τέμενος του όρους Σιράνουι
• Πίσω από το Πανδοχείο Χαρουμπαγιάσι, ανατολικά του χωριού Κουροζάνε στο φέουδο Κιόγκα

ΜΕΡΟΣ Γ.

Ο δεξιοτέχνης του Γκο. Ο έβδομος μήνας του δέκατου τρίτου χρόνου της εποχής Κανσέι Ντετζίμα

•  Καμπίνα του καπετάνιου Πενάλιγκον στο πλοίο της αυτού μεγαλειότητας Φοίβος, Ανατολική Σινική Θάλασσα
•  Απροσδιόριστος τόπος
•  Το δωμάτιο του Τελευταίου Χρυσάνθεμου στο κυβερνείο του Ναγκασάκι
•  Το καλκάνι του πλοίου της αυτού μεγαλειότητας Φοίβος
•  Το παρατηρητήριο στην Ντετζίμα
•  Η αίθουσα των Εξήντα Τατάμι στο κυβερνείο
• Καμπίνα του καπετάνιου Πενάλιγκον στο πλοίο της αυτού μεγαλειότητας Φοίβος
• Το εξώστεγο στην κατοικία του διοικητή στην Ντετζίμα
• Το δωμάτιο του Τελευταίου Χρυσάνθεμου στο κυβερνείο
• Από την καμπίνα του καπετάνιου Πενάλιγκον
•  Το παρατηρητήριο στην Ντετζίμα
•  Από τη βεράντα του δωματίου του Τελευταίου Χρυσάνθεμου στο κυβερνείο

ΜΕΡΟΣ Δ.

Η εποχή των βροχών

•  Ναός του όρους Ινάσα, πάνω από τον κόλπο του Ναγκασάκι

ΜΕΡΟΣ Ε.

Οι τελευταίες σελίδες

•  Πρυμναίο κατάστρωμα της Προφήτιδος, κόλπος του Ναγκασάκι

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

3. την άκρως κατατοπιστική εκπομπή που έκανε η Κατερίνα Μαλακατέ με καλεσμένη την Μαρία Ξυλούρη

ΥΓ. Ας βρεθεί κάποιος ρομαντικός εκδότης να ξαναβγάλει τα έργα του Ντέηβιντ Μίτσελ,τουλάχιστον το εκπληκτικό «Ο Άτλας του Ουρανού», γιατί κυκλοφορούσαν από τις εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα και ξέρετε τι έγινε μ΄αυτές και τον κόσμο που δούλευε εκεί και πάνε άνθρωποι και βιβλία καλιά τους πριν προλάβουμε να τα διαβάσουμε,να τα πάρουμε χαμπάρι ας πω καλύτερα.

*  Η Βιβή Γεωργαντοπούλου γεννήθηκε στην Αθήνα. Έχει σπουδάσει Νομική, έχει ασχοληθεί με την αργυροχρυσοχοΐα ως το 2004, είχε ένα καλλιτεχνίζον βιβλιοπωλείο ως το 2012. Έχει το μπλογκ lesxianagnosisbiblioudegas.blogspot.gr και την ομώνυμη λέσχη Ανάγνωσης από το 2009 μέχρι τώρα.